مرگ مغزی و پیوند اعضا در قوانین ایران
با پيشرفت علوم، پيوند اعضا به عنوان يکي از دستاورد هاي نوين علم پزشکي وارد عرصه ی جامعه شد. پيوند اعضا نيز مانند همه ی علوم جديد در کنار مزيت ها، چالش هايی را نيز براي افراد جامعه به وجود آورد. در همين راستا قانون گذار برای حمايت متقابل از حقوق اعضای جامعه، قوانين و مقرراتي را وضع كرده است.
تعریف پیوند اعضا
پيوند عضو به معنای انتقال بافت يا عضو، زنده يا مرده، درون يک فرد، بين افرادی از يک گونه يا گونه های مختلف است. هم چنين، گفته شده، پيوند عضو، يعني جابه جا کردن يک عضو يا بافت از بدن يک فرد به فرد ديگر است. با توجه به تعاريف مذکور، به نظر ميرسد بهترين تعريف پيوند عضو، برداشت و انتقال دادن بافت يا عضو به بدن موجود زنده براي ترميم بافتهای آسيب ديده ي غيرقابل ترميم يا جايگزينی براي اعضای از کار افتاده است.
یکی از مهمترین موضوعات که مستقیما مبحث پیوند اعضا را تحت تأثیر قرار می دهد موضوع مرگ مغزی می باشد.در ماده ي يک آيين نامه اجرايي مربوط به قانون «پيوند اعضاي بيماران فوت شده يا بيماراني کـه مـرگ مـغزي آنان مسلم است » مصوب ١٣٧٩ش .، به تعريف مرگ مغزي پرداخته است . برابر ماده يک اين آيين نامه که در سـال ١٣٨١شـ . به تصويب هيأت وزيران رسيد، مرگ مغزي عبارت است از قطع غيرقابل بـرگشت کـليه فـعاليت هاي مغزي کورتيکال ـ قشر مغز، ساب کورتيکال ـ لايه زير قشر مغز ـ و ساقه مغزي به طور کامل . امـا عـليرغم اين تـعريف بازهم تدوين کنندگان اين آيين نامه در راستاي احتياط در تشخيص مرگ مغزي ، شرايط احراز اين مـرگ را مـنوط به دستورالعمل وزارت بهداشت نموده اند. برابر تبصره ذيل ماده يک اين آيين نامه ، «شرايط احراز مرگ مغزي و ضوابط و معيارهاي آن تـوسط وزير بـهداشت ، درمان و آموزش پزشکي طي دستور العملي در چارچوب اين آيين نامه تعيين و ابلاغ شد». البـته نـه براساس اين تکليف قانوني که براي وزارت بهداشت تـعيين شـده اسـت ، که بر اساس استانداردهاي جهاني شرايطي بـراي تـشخيص مرگ مغزي تعيين شده است.
تاریخچه پیوند عضو در ایران
گرچه درنوشته های بزرگان و شخصیت های برجسته پزشکی قدیم ایران از جمله حکیم ابن سینا و اسمعیل جرجانی اشاراتی وجود دارد که میتواند بعنوان اولین برداشت مبهم از مسئله انتقال اعضاء باشد ولی پیوند اعضاء به مفهوم مدرن و کنونی آن یعنی جایگزینی یک عضو با عضو مشابه درطب ایران درسال 1314 با انجام پیوند قرنیه توسط استاد صاحب نام جراحی چشم و پایه گزار چشم پزشکی مدرن درایران شادروان دکتر شمس در بیمارستان ---- تهران انجام شد و با آموزش دستیاران و جراحان چشم دراین بخش ادامه یافت و به دنبال آن و با کمی فاصله دکتر خدادوست استاد جراحی چشم دانشگاه شیراز بصورت فعال و چشم گیری اینکار را دنبال کرد و پیوند قرنیه که سخت مورد نیاز بسیاری از بیماران بود در اکثر بخش های جراحی چشم مملکت قابل انجام و ارائه شد. هم اکنون جراحان ایرانی قادر به انجام پیوند اعضای مختلف بدن می باشند.
اولین پیوند کلیه ایران در سال 1347 در بیمارستان نمازی در دانشگاه شیراز توسط دکتر سنادی زاده استاد این دانشگاه انجام شد.اولین پیوند موفق روده باریک در چهاردهم اردیبهشت ماه سال 1371 توسط دکتر ایرج فاضل در بیمارستان آیت ا... طالقانی انجام شد .اولین پیوند موفق کبد درایران در روز چهاردهم خرداد ماه سال 1372 توسط دکتر ملک حسینی استاد دانشگاه شیراز انجا م گرفت و از آن زمان ، دانشگاه شیراز بعنوان یک مرکز موفق پیوند کبد به فعالیت گسترده خودادامه داده است .
اولین پیوند موفق قلب در تیرماه سال 1372 توسط دکتر حسین ماندگار در بیمارستان شریعتی دانشگاه تهران انجام شد و درحال حاضر این عمل درپنج مرکز مختلف انجام می شود.
در سال 1374 انجمن پیوند اعضاء ایران تاسیس شد.
درسال 1379 اولین پیوند موفق ریه توسط دکتر احمدی استاد دانشگاه در بیمارستان امام خمینی دانشگاه تهران انجام شد و با کوشش قابل توجه دکتر عباسی دربیمارستان مسیح دانشوری ادامه پیدا کرد.
اولین پیوند پانکراس توسط دکتر نیک اقبالیان در فروردین ماه سال 1385 در دانشگاه شیراز انجام شد و با موفقیت ادامه یافت .
از بسیاری مراجع عظام تقلید از جمله حضرت امام خمینی(ره)، مقام معظم رهبری، آیت الله فاضل لنكرانی، آیت الله مكارم شیرازی، آیت الله نوری همدانی و آیت الله صافی و مولانا مطهری (مولوی اهل تسنن) استفتا شده است و ایشان اهدای عضو و پیوند به بیماران نیازمند اعضا را كه نجات جان برخی بیماران موقوف برآن است، جایز شمرده‌اند.
اما پيوند اعضا نيز مانند همه ی علوم جديد در کنار مزيت ها، چالش هايی را نيز براي افراد جامعه به وجود آورد. در همين راستا قانون گذار برای حمايت متقابل از حقوق اعضاي جامعه، قوانين و مقرراتی را وضع كرده است که در این مقاله تلاش می گردد به این قوانین پرداخته شود.
آیین‌نامه اجرایی قانون پیوند اعضا بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنان مسلم است
ماده 1- مرگ مغزی عبارت است از قطع غیر قابل برگشت کلیه فعالیتهای مغزی کورتیکال (قشر مغز)،ساب کورتیکال ( لایه زیر قشر مغز ) و ساقه مغزی به طور کامل.
تبصره - شرایط احراز مرگ مغزی و ضوابط و معیارهای آن توسط وزیر بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی طی دستورالعملی درچارچوب این آیین‌نامه تعیین و ابلاغ خواهد شد.
ماده 2- تشخیص و تأیید مرگ مغزی بر اساس ضوابط این آیین‌نامه توسط چهار پزشک متشکل از یک‌متخصص نورولوژی، یک متخصص جراحی مغز و اعصاب، یک متخصص داخلی و یک متخصص بیهوشی‌صورت می‌گیرد.
تبصره 1- متخصصان فوق الذکر در هر یک از دانشگاههای علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی‌استانها که دارای بیمارستانهای مجهز باشند، توسط وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی انتخاب و احکام‌آنان برای مدت چهار سال صادر خواهد شد.
تبصره 2- هر کدام از پزشکان صدرالذکر این ماده جداگانه بیمار را معاینه نموده، برگه مخصوص این امر‌را تکمیل، امضا و مهر می‌نمایند و در صورت اتفاق آرا، مرگ مغزی
بیمار مسلم خواهد بود.
تبصره 3- تأیید پزشک قانونی در حیطه وظایف و مسؤولیتهای مربوط، درزیر برگه مخصوص- یادشده در‌تبصره (2) فوق - ضروری است.
تبصره 4 - برگه تعیین و تأیید مرگ مغزی توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تهیه و در اختیار‌مراکز تشخیص دهنده مرگ مغزی قرار خواهد گرفت.
تبصره 5 - تشخیص قطعی مرگ مغزی باید در بیمارستانهای دانشگاهی دولتی انجام شود.
ماده 3- اعضای تیمهای تشخیص و تأیید مرگ مغزی نباید عضو تیمهای پیوندکننده باشند.
ماده 4 - کلیه بیمارستانهای کشور موظفند موارد وقوع مرگ مغزی را به مرکزمدیریت پیوند و بیماریهای‌خاص وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گزارش دهند تا مراتب توسط تیم تشخیص دهنده مرگ‌مغزی تأیید گردد.
ماده 5 - پس از مشخص شدن مرگ مغزی، مراحل بعدی درصورت وصیت بیمار یا موافقت ولی میت‌انجام خواهد شد.
ماده 6- وصیت بیمار درچارچوب قوانین مربوط میتواند به دوصورت کتبی یا شفاهی باشد و با اعلام‌کتبی یک نفر از وراث قانونی قابل احراز است. در حالتی که اصل وصیتنامه در دسترس نباشد، ازوراث‌قانونی که وصیت نامبرده را مبنی بر اعطای عضو محرز بدانند، طبق برگه تهیه شده ازسوی وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی، باید صورتجلسه تنظیم و توسط افراد مطلع امضا شود .
ماده 7 - ولی میت همان وراث کبیر قانونی می‌باشند که می‌توانند رضایت خود را مبنی بر پیوند اعضا‌اعلام نمایند. رضایت کلیه وراث یادشده لازم است .
تبصره 1 - موافقت ولی میت باید کتبی صورت گیرد ودر پرونده ضبط شود.
تبصره 2 - احراز ولی میت باید براساس مدارک مثبته باشد.
ماده 8 - ایجاد هماهنگیهای لازم در اجرای این آیین‌نامه، به عهده مرکز مدیریت پیوند وبیماریهای‌خاص وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می‌باشد.
تبصره - انتخاب گیرندگان و اولویت بندی آنان جهت انجام پیوند، طبق برنامه تنظیمی‌وتوسط مرکز‌فوق‌الذکر انجام خواهد شد.
ماده 9 - وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای تأمین هزینه‌های مترتب بر امر پیوند اعضا،(هزینه‌های ICU ،انتقال متوفی، تهیه وانتقال عضو و انجام عمل پیوند) و همچنین انجام امور فرهنگی،پیشنهادات لازم را به سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور اعلام و سازمان مذکور نیز اعتبارات لازم را‌درهرسال تحت عنوان ردیفی خاص
درقانون بودجه کل کشور پیش بینی می‌نماید.
ماده 10 - وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در چارچوب قانون مربوط و این آیین‌نامه، سایر‌دستورالعملهای لازم را صادر و به مبادی ذی ربط ابلاغ خواهد نمود.
قانون مجازات اسلامی در خصوص پیوند اعضا
ماده 158- علاوه بر موارد مذكور در مواد قبل، ارتكاب رفتاري كه طبق قانون جرم محسوب مي‌شود، در موارد زير قابل مجازات نيست:
الف- در صورتي كه ارتكاب رفتار به حكم يا اجازه قانون باشد.
ب- در صورتي كه ارتكاب رفتار براي اجراي قانون اهم لازم باشد.
پ- در صورتي كه ارتكاب رفتار به امر قانوني مقام ذي صلاح باشد و امر مذكور خلاف شرع نباشد.
ت- اقدامات والدين و اولياي قانوني و سرپرستان صغار و مجانين كه به منظور تأديب يا حفاظت آنها انجام مي‌شود، مشروط بر اينكه اقدامات مذكور در حد متعارف و حدود شرعي تأديب و محافظت باشد.
ث- عمليات ورزشي و حوادث ناشي از آن، مشروط بر اينكه سبب حوادث، نقض مقررات مربوط به آن ورزش نباشد و اين مقررات هم مغاير موازين شرعي نباشد.
ج- هر نوع عمل جراحي يا طبي مشروع كه با رضايت شخص يا اولياء يا سرپرستان يا نمايندگان قانوني وي و رعايت موازين فني و علمي و نظامات دولتي انجام مي‌شود. در موارد فوري أخذ رضايت ضروري نيست.
ماده 495- هرگاه پزشك در معالجاتي كه انجام مي‌دهد موجب تلف يا صدمه بدني گردد، ضامن ديه است مگر آنكه عمل او مطابق مقررات پزشكي و موازين فني باشد يا اين كه قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتكب تقصيري هم نشود و چنانچه أخذ برائت از مريض به‌دليل نابالغ يا مجنون بودن او، معتبر نباشد و يا تحصيل برائت از او به‌دليل بيهوشي و مانند آن ممكن نگردد، برائت از ولي مريض تحصيل مي‌شود.
تبصره 1– در صورت عدم قصور يا تقصير پزشك در علم و عمل براي وي ضمان وجود ندارد هرچند برائت أخذ نكرده باشد.
تبصره 2- وليّ بيمار اعم از ولي خاص است مانند پدر و ولي عام كه مقام رهبري است. در موارد فقدان يا عدم دسترسي به ولي خاص، رئيس قوه قضائيه با استيذان از مقام رهبري و تفويض اختيار به دادستانهاي مربوطه به اعطاي برائت به طبيب اقدام مي‌نمايد.
ماده 497- در موارد ضروري كه تحصيل برائت ممكن نباشد و پزشك براي نجات مريض، طبق مقررات اقدام به معالجه نمايد، كسي ضامن تلف يا صدمات وارده نيست.
ماده 724- قطع اعضاي ميت براي پيوند به ديگري درصورتي كه با وصيت او باشد، ديه ندارد.
دیدگاه