خودآگاهی بديــن معنــا اســت کــه انســان شــناخت مناســبی از خواســته ها، اهــداف، نيازهــا، احساســات، ارزش هــا، نقــاط ضعــف و نقـاط قـوت خويـش داشـته باشـد. ضعـف در خودآگاهی بـا بسـياری از بيماری هــا و آســيب های روانی همــراه اســت.
تعریف خودآگاهی
نقاط قوت من چیست؟ چه نقطه ضعف هایی دارم؟ اهداف و انگیزه های من کدامند؟ چه گام هایی برای رسیدن به اهدافم برداشته ام؟ از چه موضوعاتی هراسناک می شوم؟ چه مسائلی مرا عصبانی یا غمگین می کند؟ تصویر من در نظر دیگران چگونه است؟
آیا من از خودم اطلاعات کاملی دارم؟ آیا رویارویی با برخی واقعیات درونی برایم دشوار است؟
و ...
خودآگاهی بديــن معنــا اســت کــه انســان شــناخت مناســبی از خواســته ها، اهــداف، نيازهــا، احساســات، ارزش هــا، نقــاط ضعــف و نقـاط قـوت خويـش داشـته باشـد. ضعـف در خودآگاهی بـا بسـياری از بيماری هــا و آســيب های روانی همــراه اســت.
مشکلات اجتماعی و روحی کـه بـا خودآگاهی ضعيـف می توانـد همـراه باشـد عبارتنـد از: افســردگی، اضطــراب، احســاس حقارت نفــس، مشـکلات ارتباطـی، فـرار، جدایی عاطفی، سـوء مصـرف مـواد و اعتمـاد بـه نفـس پائيـن.
خودآگاهی بــه توانايی انســان در درک ويژگی هــای فــردی و اجتماعی شـخص کمـک می کنـد به گونـه ای کـه وی را قـادر می سـازد نســبت بــه علایق، تمايلات، نيازهــا، ضعف ها و توانايی هــای خويــش شـناخت صحيـح کسـب کنـد و در پرتـو آن بتوانـد بـه سـازگاری فـردی و اجتماعی دسـت يابـد.
خودآگاهی، ارتباطـی مسـتقيم بـا اعتمـاد بـه نفـس دارد به گونـه ای کـه مبنـا و پايـه بـرای اعتمـاد بـه خـود محسـوب می شــود؛ زيــرا شــخص تــا اســتعدادها، توانمندی هــا، خواســته ها و داشــته های خويــش را نشناســد، نمي توانــد بــر آنهــا اعتمــاد ورزد و بــا اســتفاده از داشــته ها، ضعف هــا و نيازهــای خويــش را ترميــم ســازد.
خودآگاهی چند بخش دارد. توانایی شناسایی احساسات مان، توانایی نام گذاری آن ها، درک ارتباطات موجود بین افکار، احساسات و واکنش های مان و نهایتاً شناسایی نقاط قوت و ضعف خود. هدف نهایی از خود آگاهی این است که خود را با دیدی مثبت و واقعی ببینیم.
تصویری که ما از خود داریم، از کودکی و با توجه به دستاوردهای مان و واکنش های اطرافیان شکل گرفته است، ولی در کنار این تصویر، همه ی ما به طور خودآگاه یا حتی ناخودآگاه، یک تصویر دلخواه و ایده آل نیز از خودمان در نظر داریم، تصویری که برای خود می پسندیم و آرزویش را داریم.
هر قدر تصویر واقعی خودمان به تصویر دلخواه مان نزدیک تر باشد، احساس ارزشمندی، رضایت و عزت نفس بیش تری خواهیم داشت و در واقع تأیید بیشتری برای خود قایل هستیم. بدیهی است چنان چه این دو تصویر از هم فاصله داشته باشند، اعتماد و عزت نفس ما خدشه دار خواهد شد و ما باید برای نزدیک شدن دو تصویر تلاش کنیم که یا با ایجاد تغییرات مثبت در خودمان موجب نزدیک شدن به تصویر ایده آل ذهنی خود شویم و یا اگر تصویر دلخواه خیلی اغراق آمیز و دور از دسترس است، آن را با توانمندی ها و امکانات مان هماهنگ کنیم تا فاصله ی کم تری با خود واقعی ما داشته باشد.
اما برای تمام این کارها، در ابتدا نیاز به شناختی جامع و کامل از خود داریم. هرچه بهتر خود را بشناسیم، پذیرش بیشتری در مورد خودمان خواهیم داشت و بهتر می توانیم نکاتی را که نمی پذیریم و نمی پسندیم، تغییر دهیم. با ناآگاهی نسبت به خود، به نیروها و شرایط محیطی اجازه و فرصت می دهیم تا در ما تغییراتی ولو نامطلوب ایجاد کنند. دنیای کنونی که به سرعت در حال تغییر است علت دیگری برای نیاز به تغییر و پیشرفت مستمر در ماست.
برای دستیابی به خود آگاهی باید واقع بین باشیم، نقاط ضعف مان را بزرگنمایی نکنیم و بالعکس سعی در توجیه یا نادیده انگاشتن آن ها نداشته باشیم و به نقطه نظرات دیگران نیز گوش دهیم. ممکن است دیگران بتوانند برخی ویژگی ها و نکاتی را که ما به دلایلی متوجه شان نیستیم در ما ببینند و اطلاعات ارزشمندی در اختیارمان قرار دهند. اما باید توجه داشت که ممکن است آنها نیز اشتباه کنند و گوش دادن الزاماً به معنای پذیرفتن نیست ولی تأمل روی نظر دیگران می تواند سودمند باشد، به ویژه اگر آنها افراد مهم زندگی ما مثلاً والدین مان باشند که سال های زیادی را با ما سپری کرده اند و آشنایی زیادی با منش و رفتار ما دارند.
گام های بعدی پس از خودآگاهی تأیید، تغییر و پذیرش است. تأیید برای ویژگیهای مطلوب مان، تغییر در آن چه نمی پسندیم و پذیرش محدودیت هایی که داریم و در نهایت برخورداری از دیدی واقعی نسبت به خود و پتانسیل های وجودی مان و ارزش قایل شدن برای این خود واقعی یا عزت نفس سالم.
ویژگی های خودآگاهی بالا
افــرادی کــه دارای خودآگاهی بـالا باشــند، دارای خصايصی هســتند کــه از طريــق آنهــا می تــوان میزان عزت نفــس و اعتمــاد بــه نفس شــان را ســنجيد؛ آنــان می تواننــد اشــياء را بــه صــورت دقيــق ببيننــد، از پذيــرش واقعيــت اِبايــي ندارنــد گرچــه عليــه آنــان باشــد، افــرادی صريــح و راســتگویند، در امــور آنــان می تــوان نظــم و ترتيــب را ديــد، هــرگاه بــا مشــکلی مواجــه شــوند بــرای آن راه حــل بلکـه راه حل هايـی می يابنـد نـه اينکـه خـود را در چنبـرۀ مشـکلات ناتــوان ببيننــد، بــه ديگــران احتــرام می گذارنــد، احساســات خويــش را بـه خوبـی می شناسـند، افـراد ارزش مـدار بـوده ارزش هـای مقـدس را می شناســد و اطاعــت می کننــد، نســبت بــه جهــان و آينــده خوشبيــن هســتند، کاســتی ها و ضعف هــای خــود را بــه خوبـی شــناخته و خودانتقــادی می کننــد، از شکســت ها نمی هراســند و هميشــه از آنهــا پلی بــرای نيــل بــه پيــروزی می ســازند، افــرادی مسـئوليت پذيرند و بـرای نيـل بـه اهـداف عالی، همتـی عالی دارنـد.
رابطه عزت نفس و خودآگاهی
عزت نفس پایین پیامدهای نامطلوبی از قبیل مشکل در روابط بین فردی و ارتباط با دوستان، کاهش عملکرد اجتماعی، ایجاد اضطراب و استرس و احتمال سوءمصرف مواد دارد. این پیامدهای نامطلوب خود موجب نامطبوع تر شدن تصویر خود و متعاقب آن کاهش بیشتر عزت نفس می شود که در نهایت می تواند فرد را به سوی یک زندگی غیرمولد و رفتارهای خودتخریب گر سوق دهد.
شاید تشخیص عزت نفس پایین در فرد مغموم، ناامید و شکست خورده ای که از هر مسئولیتی می گریزد و بدون قاطعیت و توان ابراز وجود همیشه دنباله رو و تکیه کننده است، کار دشواری نباشد، اما گاه با نمودهای متفاوتی از عزت نفس پایین روبه رو هستیم، مثل افرادی که بدون لذت بردن از دستاوردهای شان دایم در جهت کسب موفقیت های چشمگیر برای کسب تأیید دیگران هستند و دچار رقابت های توان فرسا و دلزدگی و روزمرگی می شوند، بدون آنکه بتوانند آن را درونی کنند، یا کسانی که بالعکس تمام هنجارها، قوانین و موفقیت ها و توانمندی های دیگران را نادیده می گیرند یا با آن مخالفت می کنند و سعی دارند چنین نشان دهند که اینها معیارهای مورد تأیید آنها نیست، ولی در واقع خود را فاقد آنها یا ناتوان از دستیابی به آن ها می پندارند و توانایی روبه رو شدن با این واقعیت را ندارند یا از تلاش برای تغییر خود و کسب توانمندی های لازم ناامید هستند که نمایی از عزت نفس پایین است. اما چه راهکارهایی برای ارتقای عزت نفس وجود دارد؟ اولین گام باور به امکان تغییر در جهت مثبت است و نکته ی بعدی اینکه بدانیم تغيير الزاماً سریع یا آسان رخ نمی دهد و نیاز به تلاش و ممارست دارد.
گام بعدی تغییر افکار منفی و سرزنش درونی در جهت دیدگاهی واقع بینانه است. مثال هایی از مورد اخیر عبارتند از:
- پرهیز از تعمیم یک موقعیت بد: من امروز نمره ی خیلی بدی گرفتم، من هیچ چیز از این درس نمی فهمم، من استعداد ندارم و هیچ وقت نمی توانم دانشجوی خوبی باشم.
در حالی که می توان به طور واقع بینانه، موقعیت مذکور را چنین بیان کرد: من امروز نمره ی خیلی بدی گرفتم در حالی که در سایر درس ها عملکرد قابل قبولی داشتم. باید روی این موضوع بیشتر کار کنم تا متوجه شوم در چه زمینه ای اشتباه کرده ام. باید برای این درس تلاش بیشتر و برنامه ریزی بهتری داشته باشم.
- پرهیز از برقراری ارتباط های غیرمنطقی بین رویدادها: او امروز اخم کرده بود، گرچه چیزی نگفت اما می دانم که به خاطر من بود، چون از من خوشش نمی آید.
بدون تحریف واقعیت می توان شرایط را چنین توصیف کرد: او امروز اخم کرده بود و حرفی نمی زد، نمی دانم چرا. ممکن است به من مربوط باشد و ممکن است موضوع دیگری برای او پیش آمده باشد. باید در یک زمان مناسب از او سؤال کنم.
گام دیگر در ارتقای عزت نفس رفتار توأم با احترام و ارزش با خودمان است. با صرف وقت مناسب و احترام قایل شدن برای خودمان احساس ارزشمند و دوست داشتنی بودن در ما تقویت می شود. برای این کار باید:
- مراقبت های بهداشتی اولیه را در مورد خود جدی بگیریم. خواب کافی، تغذیه ی مناسب، ورزش منظم و رعایت دیگر مراقبت های اختصاصی مهم است.
- برای خودمان لحظاتی شاد و تفریحاتی مطبوع داشته باشیم. مثلاً برنامه ریزی برای تماشای یک فیلم خوب، استراحت کافی، خرید وسایل دوست داشتنی و...
- با یادآوری نقاط قوت و دستاوردهای مان احساس ارزشمند بودن و توانمندی را تجربه کنیم.
- وقتی آن گونه که می خواسته ایم نبودیم، خود را ببخشیم. به جای این که خود را برای برخی اشتباهات یا کاستیها مکرراً سرزنش کنیم، با تحلیل موقعیت سعی کنیم اشتباه را تا حد ممکن جبران کنیم و در نهایت از آن به عنوان یک تجربه ی آموزنده استفاده کنیم.
درخواست کمک از افراد مناسب در مواقع ضروری ضمن آن که نیاز به اعتماد به نفس دارد، خود نیز باعث افزایش اعتماد به نفس می شود و می توان آن را تمرین کرد.
دیدگاه