امروز: پنج شنبه, ۰۹ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۷ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۸ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 265091
۴۲۸۱
۱
۰
نسخه چاپی

ایران و گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی

بنابراین گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی گفتمان سلطنتی- مذهبی خاصی بود که تحت شرایط خاص دوران قاجار شکل گرفته بود. پاتریمونیالیسم سنتی ایران بطور کلی بر اقتدار و اطاعت مطلقه، پدرسالاری سیاسی، قداست دولت و رابطه ی مستمر آن با خدا، رابطه میان حکام و علمای دین و ساختار قدرت عمودی یکجانبه و غیرمشارکتی و غیر رقابتی تأکید می گذاشت

ایران و گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی

ایران و گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی

پاتریمونیالیسم سنتی گفتمان مسلط در ایران پیش از ظهور فشارها و نفوذ تجدد غربی بود که در قالب جنبش اصلاحات دوران قاجاریه و نهضت مشروطیت ظهور یافت.

این گفتمان همچون گفتمان های دیگر مرکب از عناصر مختلف و متعددی بوده است که از آن جمله باید نظریه ی شاهی ایرانی، نظریه سیاسی شیعه به تعبیر دوران صفویه، شیوه ی خاص استبداد دوران قاجار و پدرسالاری قبیله ای را نام برد.
بنابراین گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی گفتمان سلطنتی- مذهبی خاصی بود که تحت شرایط خاص دوران قاجار شکل گرفته بود. پاتریمونیالیسم سنتی ایران بطور کلی بر اقتدار و اطاعت مطلقه، پدرسالاری سیاسی، قداست دولت و رابطه ی مستمر آن با خدا، رابطه میان حکام و علمای دین و ساختار قدرت عمودی یکجانبه و غیرمشارکتی و غیر رقابتی تأکید می گذاشت. بنابراین پانریمونیالیسم سنتی به عنوان گفتمان، طبعاً امکانات بسیار محدودی برای شکل گیری فردیت و کردارهای سیاسی فردی و آزادی عمل و اندیشه فراهم می کرد و در عوض فضای ساختاری لازم را برای اطاعت پذیری، فرصت طلبی، اقتدارگرایی، انفعال سیاسی، اعتراض خاموش، ترس گسترده و بدبینی و بی اعتمادی سیاسی شکل می داد.

در پرتو پاتریمونیالیسم سنتی ایران، فرهنگ سیاسی و کردارهای اجتماعی و نیز روابط قدرت در درون ساختار دولت پاتریمونیالیستی شکل می گرفت. در فرهنگ سیاسی پاتریمونیالیستی حاکم ایده آل همچون قهرمان و شخصیتی مقدس تصویر می شود که منشأ همه خیرات است. اما در عمل فرهنگ پاتریمونیالیستی فضایی از بدگمانی و بی اعتمادی در میان اتباع و بین ایشان و حکام تولید می کند. چنین فرهنگی توانایی اتباع برای زندگی مدنی و جمعی را به حداقل کاهش می دهد.

بر طبق پژوهش های گسترده ای که درباره فرهنگ پاتریمونیالیستی در ایران صورت گرفته است ویژگی های اصلی این فرهنگ بدگمانی افراد به یکدیگر، قدرت طلبی، سوءظن به حکومت، ترس فراگیر، احساس بی کفایتی و نظیر اینها بوده است.

طبعاً فرهنگ سیاسی پاتریمونیالیستی با این ویژگیها جایی برای رقابت و مشارکت سیاسی ایجاد نمی کرد و تا آن جا که عناصر این فرهنگ همچنان ادامه دارند، موانعی بر سر راه زندگی دموکراتیک ایجاد می کنند. اما چون فرهنگ سیاسی محصول گفتمان های مسلط است، با تغییر گفتمان ها و بویژه ظهور گفتمان دموکراسی در قرن بیستم تحولات عمده ای در فرهنگ سیاسی عامه رخ نموده است که وقوع انقلابها و مبارزات دسته جمعی و مشارکت توده ای و مدنی از مظاهر اصلی آن بشمار می روند. بنابراین نگرش های ذات گرایی که خلق و خوی اجتماعی و سیاسی ثابتی برای مردم قائل هستند، نادرستند و خصلت تاریخی و گفتمانی آن را نادیده می گیرند.

در خصوص کردارهای سیاسی نیز، دولت پاتریمونیالی که در سایه ی گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی ایران شکل گرفت مبتنی بر اندیشه اقتدار و مرکزیت شاه به عنوان مالک جان و مال مردم و صاحب کل مملکت بود. لطف و قهر شاه اساس سیاست به شمار می رفت و وی به دلخواه خود عطایای خویش را میان اعضاء خانواده و کارگزاران و چاکران خویش توزیع می نمود. الگوی اساسی دولت پاتریمونیالی همان خانواده ی بزرگ شاه بود. با این حال در عمل ویژگی اساسی دولت پاتریمونیال وجود مراکز قدرت پراکنده و چندگانه بوده است. شاه مجبور بود با ایجاد رقابت و توازن میان نیروهای محلی و مراکز قدرت مختلف و فرمانداران متنفذ قدرت خویش را محفوظ بدارد. با ضعف و زوال دولت پاتریمونیال در عصر قاجار تعدد و پراکندگی منابع قدرت افزایش یافت و بواسطه تأثیرات گوناگون نفوذ اروپا طبقات متنفذ و گروه های نفوذ عمده ای پیدا شدند و یا در مواضع قدرت خود استحکام یافتند.

به طور خلاصه آنچه در ادبیات مربوطه به عنوان ذات و هویت ایرانی توصیف شده است، در حقیقت فرآورده استیلای گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی بوده است. در آن دوران جز نهاد خانواده و مذهب که هر دو اقتدارمدار و پدرسالارانه بودند، مجرای دیگری برای جامعه‌پذیری فرد وجود نداشت و در نتیجه فرهنگ پاتریمونیالیستی مستمراً بوسیله آنها و در رأس آن دو، نهاد دولت، بازتولید می شد. با این حال عناصر فرهنگی از خصلت ماندگاری چشمگیری برخوردارند و تنها به تدریج و در دراز مدت فرسایش می یابند. دلیل بحث از گفتمان پاتریمونیالیسم سنتی در اینجا نیز تداوم عناصر فرهنگ و برخی ابعاد ساختار سیاسی پاتریمونیالیستی است که در درون گفتمان های سیاسی قرن بیستم نیز بازتولید شده اند و بخش عمده ای از درونمایه های آن را تشکیل می دهند.

دیپاچه ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران- حسین بشیریه

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید