امروز: پنج شنبه, ۰۹ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۷ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۸ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 266342
۶۸۶۸
۲
۱
نسخه چاپی
معماری ایرانی اسلامی

عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی

هر بنای دوره ی اسلامی چه بنای مذهبی، مانند مسجد و مدرسه و چه غیرمذهبی، مانند کاروانسرا و کاخ از فضاهای گوناگون تشکیل می شود و گاهی نیز ممکن است فضای تازه به صورت الحاقی به بناهای دیگر اضافه شود؛ مثلاً مناره یا منار در مسجد و مدرسه که جزئی از بناست و به طور مجزا هم کاربرد دارد

عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی

معماری ایرانی اسلامی و عناصر آن

هر بنای دوره ی اسلامی چه بنای مذهبی، مانند مسجد و مدرسه و چه غیرمذهبی، مانند کاروانسرا و کاخ از فضاهای گوناگون تشکیل می شود و گاهی نیز ممکن است فضای تازه به صورت الحاقی به بناهای دیگر اضافه شود؛ مثلاً مناره یا منار در مسجد و مدرسه که جزئی از بناست و به طور مجزا هم کاربرد دارد.

میانسرا

میانسرا – حیاط و صحن – یکی از ویژگیهای معماری اسلامی است. مساجد، مدارس و کاروانسراها عمدتاً دارای صحن یا حیاط مرکزی هستند. میانسرا در دوره اسلامی دو نقش مهم داشت: اول اینکه نیاز مسلمانان را به وضوخانه و محل تطهیر در مساجد و مدارس و نیاز مسافران را به استراحت، بارگیری و باربندی در حیاط کاروانسرا تامین می کرد. دوم اینکه با کانون قرار دادن فضای داخلی، بنا را از سر و صدا و فعالیت زندگی روزمره و عادی جدا می کرد.

شکل میانسرا عموماً مربع و مستطیل بود، ولی گاهی از نقشه های چندضلعی و مدور هم استفاده می شد. میانسرا راه دسترسی به شبستان و بناهای وابسته مانند راه‌پله ها و اتاقها را مشخص می کرد و دارای ایوانی در یک یا دو یا چهار طرف بود.

عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی

ایوان

ایوان از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفته و ساخت آن تاکنون به شیوه های گوناگون ادامه یافته است.

ایوان که معمولاً از یک طاق آهنگ تشکیل می شود از سه طرف بسته و به طرف میانسرا باز می شود. ایوانها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می شوند و در حالی که برای جریان یافتن هوا باز هستند، از تابش آفتاب جلوگیری می کنند و به عنوان یکی از اجزای تشکیل‌دهنده اهمیت فوق‌العاده ای داشته، به بنا، برجستگی و شکوه می بخشند. ایوان کانونی است برای تزیینات مختلف بنا، چون ایجاد مقرنسها با شیوه ی آجرکاری، گچبری و کاشیکاری.

عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی

رواق

به فضاهای سرپوشیده ی ستوندار یا متشکل از چشمه طاقهایی گفته می شود که در طرفین صحن یا میانسرای مساجد یا اماکن مذهبی ساخته می شود. دهانه ی اینگونه فضاها رو به صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبدخانه متصل می سازد.

عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی

گنبد

گنبد نیز مانند ایوان یکی از مهمترین عناصر معماری ایران است که سابقه ی آن به قبل از اسلام می رسد. پوشش گنبدی در معماری اسلامی ویژگیهای متعددی دارد و بیش از هر نوع پوششی کاربرد داشته است.

ایجاد گنبد روی فضای مربع و یا چند ضلعی دارای چند مرحله بوده است: نخست اتاق چهارگوش با درها و طاقچه ها سپس بخش انتقالی بین اتاق چهارگوش و گنبد و در پایان گنبد اصلی معماران ایرانی روی بناهای گوناگون، بویژه روی مقبره‌ها، مساجد و مدارس، زیباترین گنبدها را ساختند. گنبدهای ایرانی دارای اشکال مختلفی است که برخی از آنها عبارتند از : گنبد مخروطی یا رُک، گنبد یک پوش، گنبد دو پوش، و سه پوش، گنبد پیوسته و گسسته.

شکوه و زیبایی معماری ایران در دوره ی اسلامی بستگی زیادی به گنبدهای آن دارد که اغلب با کاشیکاری معرق تزیین شده اند.(مانند مسجد شیخ لطف الله)

عناصر تشکیل دهنده ی معماری ایرانی اسلامی

شبستان ستوندار

شبستانهای ستوندار- که ارتفاع چندانی ندارند – معمولاً در طرفین گنبدها بنا شده اند. این شبستانها به گونه ای ساخته شده اند که بتوان با افزودن یا برداشتن دهانه هایی، آنها را توسعه داد یا کوچک کرد. به این ترتیب چنین منطقه ی سرپوشیده ای را می توانستند با دیواری تیغه مانند که هیچ‌گونه عملکرد ساختمانی نداشت محصور کنند.(مانند مسجد نو تربت جام و امیر چخماق یزد)

چهار صفه

قرن هشتم هجری تاریخ تکامل چهار صفه با موارد استفاده گوناگون است. این بنا در اصل عبارت است از یک فضای مربع یا مستطیل شکل که با اتاقهای متصل به هم احاطه شده، به طوری که در اطراف فضای مرکزی تعدادی اتاقهای شاه‌نشین مانند به وجود آورده است.

اصطلاح چهار صفه را می توان برای اتاق یا چهار طاق (صلیبی شکل) یا تالار مستطیل به کار برد، که با چند طاق پوشیده شده باشد. چهار صفه های ساده معمولاً در گوشه های عمارتی که در وسط حیاط قرار دارد ساخته شده اند.(مانند مدرسه ی خرگرد خراسان).

حجره

حجره

حجره یا اتاق معمولاً در اطراف حیاط مرکزی یا میانسرا به صورت مربع، مستطیل و یا چند ضلعی ساخته می شد. اینگونه حجره ها در مدارس برای استفاده ی طلاب و در کاروانسرا برای استراحت مسافران و گاهی به منظور چله‌نشینی و عزلت‌گزینی درویشان بنا می شد.

در بعضی موارد حجره ها به صورت دو طبقه ساخته می شد که رفتن به طبقه بالا از طریق راهروهای ارتباطی انجام می گرفت. معمولاً چنین اتاقهایی از حداقل روشنایی برخوردار بودند، سقف آنها کوتاه بود و از نوع طاق آهنگ ساخته می شد.

مناره

مناره

مناره یا منار به معنای جای نور است و به بنایی بلند و کشیده اطلاق می شود که عموماً کنار بناهای مذهبی مانند مدارس، مساجد و مقبره ها ساخته می شدند.

قبل از اسلام از منار برای راهنمایی استفاده می کردند که گاهی نیز معرف وجود آتشکده و آتشگاههای بزرگ بود و به آن میل می گفتند( مانند میل نورآباد، میل فیروزآباد). در دوره ی اسلامی احداث مناره گسترش بیشتری یافت. یکی از قدیمیترین مناره ها متعلق به مسجد جامع دمشق است. از دیگر مناره های باقیمانده اوایل اسلام می توان به منار مسجد سامره اشاره کرد.

اگرچه معلوم نشده که قدیمیترین مناره ایران در کدامیک از بناهای مذهبی ساخته شده، ولی منار مسجد جامع سمنان و دامغان را می توان از قدیمیترین مناره های ایران دانست.

لازم به یادآوری است که در آغاز مناره ها عموماً به صورت منفرد در مجاورت مساجد ساخته می شدند، ولی از دوره ی سلجوقی به بعد بتدریج مناره ها به صورت زوجی بر سر در ورودی و یا بر ایوان اصلی احداث گردید(مانند مسجد جامع اصفهان، مدرسه دو منار گلشن طِبی). از نظر معماری مناره ها از سه قسمت اصلی پایه، ساقه یا بدنه و کلاهک یا تاج و بخشهای پلکان و نورگیر تشکیل می شود. مناره ها به اشکال استوانه ای، مخروطی و چند ضلعی ساخته شده اند. مناره ها در آغاز احداث بسیار ساده و عاری از تزیینات بودند، ولی بتدریج همانند دیگر عناصر معماری با تزییناتی چون آجرکاری، کاشیکاری، مقرنس و کتیبه آراسته شدند. مصالح ساختمانی مناره ها از آجر و سنگ بوده است. مناره ها برای استحکام بخشیدن و جلوگیری از رانش بنا ساخته می شدند.

بادگیر

بادگیر

معماران و استادکاران ایرانی با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران شیوه های معماری را در شهرهای مختلف توسعه بخشیدند؛ همانطور که به دلیل سرما بناهای فاقد میانسرا در آذربایجان متداول بوده، ساختن بادگیر نیز در مناطق کویری رواج داشته است.

سالیان بس دراز، بادگیر یکی از اجزای مهم بناها در نواحی گرم و خشک ایران بوده است. هر بادگیر شامل برجهای تهویه بر فراز ساختمان است. در بالای هر برج یک رشته دهانه های عمودی وجود دارد که در مقابل بادهای وزان قرار گرفته و برای گرفتن نسیم و هدایت آن به اتاق همکف یا زیر زمین که رطوبت را از یک حوض آب اخذ می کند، تعبیه شده است.

در شهرهای کویری ایران مانند کاشان، یزد و کرمان از بادگیر در بناهای مختلف به نحو مطلوب استفاده شده است. در بعضی بناها حتی چندین بادگیر ساخته شده است.(مانند آب‌انبار پنج بادگیر یزد)

پله

پله

گرچه پله یک اثر معماری مهم به حساب نمی آید، ولی کاربردهای سودمندی در معماری دارد. راه‌پله های مارپیچ داخل مناره ها و پله هایی که به بامها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشیرهای سراشیبی آب‌انبارها منتهی می شود از اهمیت ویژه ای برخوردارند. همچنین پله ها، راههای ارتباطی مفید به طبقه دوم یا پشت بام به شمار می روند. در بعضی از بناها پله ها علاوه بر کاربرد ارتباطی، وسیله ی سبک کردن حجم‌های ساختمانی نیز هستند(مانند بنای تایباد خراسان). مدرسه ی غیاثیه ی خرگرد دارای هشت دستگاه پله است. همچنین مسجد کبود تبریز پله هایی در شش قسمت دارد که دو دستگاه پله به نمای اصلی متصل است و چهار دستگاه در گوشه های گنبدخانه یا شبستان قرار دارد که به طبقه دوم متصل می شود. مصالح ساختمانی پله ها اغلب آجر است.

سردابه

سردابه

تعداد بسیاری از آرامگاهها مدفن اصلی شخصیتی مذهبی یا سیاسی هستند که زیر طبقه همکف ساخته می شدند. از آنجا که طبقه ی همکف باید محلی برای زیارت یا مراسم مذهبی می داشت، معمولاً محل تدفین را در طبقه پایین تر از سطح زمین می ساختند. احداث سردابه بیشتر در آرامگاههای ناحیه ی شمال و آذربایجان مرسوم بوده است.

از قرن هشتم هجری به بعد نصب ضریح چوبی در روی مزارها به صورت سمبلیک متداول شد. صندوقهای چوبی منبت‌کاری شده نام بسیاری از درودگران هنرمند را بر خود دارد.

منبع: تاریخ هنر معماری ایرانی در دوره اسلامی - محمدیوسف کیانی

  • منبع
  • حقوق نیوز

۱ دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید