مسجد جامع اصفهان؛ عظمت معماری دوره سلجوقی

مسجد جامع اصفهان؛ عظمت معماری دوره سلجوقی

مسجد جامع اصفهان - عظمت و شکوه معماری عصر سلجوقی در یکی از بزرگترین، زیباترین و باشکوه ترین مساجد جهان، یعنی مسجد جامع اصفهان کاملاً مشهود است. گرچه مسجد جامع اصفهان ابداعات هنری پانزده قرن دوره ی اسلامی را در خود گرد آورده، لیکن مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه ی منحصر به فرد، متعلق به عصر سلجوقی است.

محدوده ی مسجد در بخش قدیمی شهر قرار داشته و از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در صدر اسلام مسجدی با حیاط باز و ستونهای چوبی در این محل ساخته شده بود. از آثار مسجد قدیمی چیزی باقی نمانده، ولی طبق نوشته های سیاحان و جغرافی نویسان چون ابن حوقل و مافروخی و ناصرخسرو، مسجد قدیمی بسیار ساده و دارای صحنی بزرگ با رواقهای متعدد بوده است. طبق مدارک تاریخی، این مسجد در طول زمان به سبب آتش سوزی، زلزله، جنگها و ناآرامیها خراب و دوباره بازسازی شده است.

مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و بنای کنونی آن شامل بخشهای زیر است:

شبستان مسجد که بر ستونهای مدور استوار است و با گچبریهای بسیار زیبا تزیین شده است. این بخش متعلق به دوره ی دیلمیان است.

گنبد و چهل ستون اطراف آن – معروف به خواجه نظام الملک – که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465-485 هجری بنا شده است.

گنبد معروف به گنبد خاکی در بخش شمالی حیاط که در سال 481 هجری ساخته شده است. ایجاد این گنبد و شبستان آن را به تاج الملک از دیگر وزرای عصر سلجوقی، نسبت می دهند. از نظر زیبایی، گنبد شمالی و شبستان آن از مهمترین واحدهای ساختمانی مسجد شمرده می شود. گنبد شمالی نیز روی سه کنجهایی که از تبدیل چهار گوش به دایره ایجاد شده اند، بنا گردیده است.

ایوان معروف به صفه ی شاگرد که در عصر سلجوقی بنا شده و به ترتیب در قرن هشتم و یازدهم هجری یعنی زمان ایلخانی و صفوی قسمتهای تزیینی را به آن افزوده اند.

صفه معروف به صاحب، متعلق به دوره ی سلجوقی که تزیینات و منارهای آن در دوره ی قراقویونلوها و صفوی به آن افزوده شده است.

ایوان غربی معروف به صفه استاد نیز در عصر سلجوقی بنا شده، ولی در دوره ی صفوی آن را با کاشیکاری تزیین کرده اند.

صفه معروف به عبدالعزیز که در دوره ی آل مظفر تکمیل شده و ایوان شمالی معروف به صفه درویش که در عصر سلجوقی ساخته و در عهد صفوی تزیین شده است.

مسجد و محراب بسیار زیبای اولجایتو که آن را در 710 هجری به مجموعه بناهای مسجد افزوده اند.

بناهای وسط حیاط مرکزی و حوض آن که در عهد شاه عباس ساخته شده است.

مسجد جامع اصفهان دارای ورودیهای متعدد است و تاریخ سردر قدیمی آن 515 هجری است. در تمام قسمتهای این مسجد تزییناتی با آجر، گچ و کاشی به چشم می خورد که هریک از انها در نوع خود بی نظیر است. همچنین در این بنای زیبا حدود سی کتیبه ی تاریخی وجود دارد که همه آنها مورد بررسی کامل قرار نگرفته اند.

از معماران و استادکارانی که نام آنها در مسجد جامع اصفهان آمده، می توان از ابراهیم بن استاد اسماعیل، بنای اصفهانی، عزیزالتقی الحافظ، شمی بن تاج، فخری بن عبدالوهاب شیرازی و ابوالحسن کارون نام برد.

منبع: تاریخ هنر معماری ایران در دوره ی اسلامی - محمد یوسف کیانی