امروز: جمعه, ۱۰ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۸ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۹ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 266812
۱۴۲۷۲
۷
۰
نسخه چاپی
سفالگری در ایران

پیشینه ی سفالگری در ایران؛ پیش از اسلام و پس از اسلام

سفال یکی از قدیمیترین ساخته‌های دست بشر است که در تمام طول عمر وی از قدیمیترین ایام تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌است. به این جهت درگاهنگاری دورانهای پیش از تاریخ نقش مهمی دارد. ساخت سفال با گذشت زمان به نسبت تغییر فرهنگهای پیش از تاریخی و تجربه اندوزی اقوام بشری از نظر جنس، فرم، رنگ و نقش دچار تغییراتی چشم گیر شده‌است

پیشینه ی سفالگری در ایران؛ پیش از اسلام و پس از اسلام

سفال یکی از قدیمی ترین ساخته‌های دست بشر است که در تمام طول عمر وی از قدیمی ترین ایام تاکنون مورد استفاده قرار گرفته‌است. به این جهت در گاه نگاری دوران های پیش از تاریخ نقش مهمی دارد.

ساخت سفال با گذشت زمان به نسبت تغییر فرهنگهای پیش از تاریخی و تجربه اندوزی اقوام بشری از نظر جنس، فرم، رنگ و نقش دچار تغییراتی چشم گیر شده‌است. این تغییرات عاملی تعیین کننده در تقسیم بندی انواع سفال های پیش از تاریخی و بعد از آن در مورد چگونگی ساخت اولین سفال بدست انسان نظرات مختلفی ارائه شده‌است.

پیشینه ی سفالگری

عده‌ای ریشه سفال را در صنعت سبد بافی می‌دانند و معتقدند برای اولین بار گلهای اندود کننده کف سبدهای گیاهی پس از خشک شدن و یا قرار گرفتن در آتش و سوختن چوبهای سبد، الهام بخش سفال سازی بوده‌است. عامل پیدایش صنعت سفال سازی هر چه باشد در این مورد شکی نیست که سفالهای اولیه دست ساز و خشن و ماده چسبندگی آنها شن و گیاهان خرد شده بود است

در حدود ده هزار سال پیش که انسان‌های ساکن بین النهرین زندگی غار نشینی و دوران جمع آوری غذا را پشت سر گذارده و به دوران تولید غذا شروع نموده بودند و در پهنه دشت بصورت اجتماعات اولیه کشاورزی مستقر شده بودند، تمدنی را بوجود آوردند که از مشخصات آن ساخت سفال‌های ظریف و زیبای نخودی و قرمز رنگ است. این تمدن همراه با خصوصیات دیگر آن در این منطقه شکوفا گردید و به تدریج در دنیای پیش از تاریخ در منطقه وسیعی گسترش یافت. آثار و بقایای این نوع سفال از شرق دریای مدیترانه تا دره رود سند در حفاری‌های باستان‌شناسی در مناطق باستانی آشکار گردیده‌است.

در شش هزار سال پیش از اسلام اولین نشانه پیدایش کوره پخت، در صنعت سفال دیده می شود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت می کرد ساخته شد.

پیدایش چرخ سفالگری تحول بزرگی را در این صنعت بوجود آورد. از آغاز نیمه سده گذشته باستان شناسان تعداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قفقاز تا دره سند را از زیر خاک بیرون آوردند. سفالهای پیش از تاریخ که در این منطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختن تقریباً با مختصر تغییر یکنواخت و در سطح فنی بطرز اعجاب انگیزی پیشرفته است.

پیشینه ی سفالگری در ایران؛ پیش از اسلام و پس از اسلام

نخستین نمونه های سفال از شوش در ایلام که اولین سکونت گاه ایرانیان در پای فلات ایران بود بدست آمد. سفال های شوش نه تنها مربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هایی که از تپه موسیان در 160 کیلومتری شوش و از سومر و تل حلف در عراق و از شمال غربی هندوستان و بلوچستان یا از فلات ایران در تپه گیان و تپه حصار و تورنگ تپه سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائو که امروز در ترکستان روسیه است جزو طبقه سفالهای شوش نامیده می شود.

سفالهایی که بنام شوش اول معروف است متعلق به زمانی است که از 3500 تا در حدود 2500 پیش از میلاد مسیح می باشد. در اینجا باید متذکر شد که مردمانی با تمدن نوسنگی نیز در ایالت کانسوی چین پیدا شدند و ظروف سفالی آنها ویژگیهایی همانند ظروف سفال شوش از لحاظ روش و فن تولید دارد.

یکی از سنتهای مشخص سفالگری فلات ایران سفال قرمز رنگ منقوش می‌باشد که در طول هزاره‌های ششم و پنجم ق. م. در حاشیه کویر در فلات مرکزی ایران شکل گرفت و متداول شد. این سفال‌ها دست ساز و برنگ قرمز و دارای خمیری مخوط با پودر شن یا گیاهان خرد شده می‌باشد. این نوع سفال طی حفریات باستان‌شناسی از محوطه‌های باستانی چشمه علی، قره تپه شهریار، اسماعیل آباد، تپه زاغه، سیلک و حصار شناسائی شده‌اند.

مهم‌ترین تحول در صنعت سفالگری که این صنعت را بکلی دگرگون ساخت اختراع چرخ سفالگری است که در هزاره چهارم ق. م. اتفاق افتاده سفالگران ابتدا از چرخهای کند گردش یا بطئی استفاده کرده و سپس به چرخهای پرسرعت و تند گردش که امروز نیز مورد استفاده کارگاه‌های سفالگری سنتی است دست یافتند.

از اوائل هزاره سوم ق. م. نوع دیگری سفال از مناطق شمال فلات ایران به سمت داخل فلات نفوذ می‌کند که به سفال خاکستری معروف است. این نوع سفال چرخساز می‌باشد و از نظر سبک ساخت و تزیینات تحت تأثیر ظروف فلزی هم عصر خود قرار گرفته‌است. سفال خاکستری با تکنولوژی بالا و در کوره‌ای مخصوصی که سفالگر بخوبی در آن کنترل حرارت و میزان اکسیداسیون فعال را اعمال می‌کرده‌است پخته شده‌اند.

فرهنگ سفال خاکستری از اوائل هزاره سوم ق. م. در مناطق باستانی یانیک تپه اردبیل، تورنگ تپه گرگان، تپه حصار دامغان شناسائی شده‌است. سفال خاکستری براق در طول عصر آهن یعنی از اواسط هزاره دوم ق. م. به بعد در اکثر نقاط فلات ایران گسترش یافت و در همین دوره به اوج زیبائی، ظرافت و پیشرفت تکنیکی در ساخت و پخت و و تزیین رسید. از نیمه‌های هزاره اول ق. م. با رونق فلزکاری صنعت سفالگری رو به افول می‌رود بطوریکه در دوران تاریخی سفالهای ساخته شده عمدتاً بسیار خشن و بدون نقش هستند و از ظرافت سفالهای پیش از تاریخی خبری نیست.

نخستین ظرفهای سفالی که با روش کربن 14 تاریخ آن بدست آمده متعلق به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح است در بین النهرین یافت شده است. کهنترین سفالی که در ایران یافت شده متعلق به همان دوره است. این ظرف دست ساز نسبتاً ابتدایی به دنبال خود ظرفی سرخ با لکه های سیاه ناشی از پخت ناقص داشت. پیشرفت فنی در حرفه کوزه گری سبب بوجود آمدن سبک جدیدی شد، این سبک با تغییرات و وقفه هایی که داشت بیش از 2000 سال در بعضی از مناطق ایران دوام کرد.

پیشینه ی سفالگری در ایران؛ پیش از اسلام و پس از اسلام

سفالگری در ایران دوره پیش از اسلام

یکی از اولین سایت‌های شناخته شده در کاوش‌های باستان شناسی ماقبل تاریخ تپه گنج دره در کرمانشاه است که قدمت آن به ۸ هزار سال پیش از میلاد بر می‌گردد یکی دیگر از مناطق کشف شده با قدمت پیش از تاریخ غارهای کمربند در منطقه جنوبی دریای خزر در نزدیکی بهشهر است.

مادها و هخامنشیان

از سفالگری در دوران ماد اطلاعات زیادی در دست نیست. اثار این دوره را می‌توان در نزدیک ملایر و بیستون و همچنین استان‌های کردستان و گیلان یافت. کاوشهای اخیر توسط مرکز تحقیقات باستان شناسی ایران در سایت زیویه نشان می‌دهد یکی از مهم ترین نوآوری‌ها در فناوری سفالگری و سرامیک که شامل ظروف لعاب دار می‌شود در این دوران رخ داده‌است.

با آمدن سلسله هخامنشی در قرن ۶ پیش از میلاد پیشرفت‌های بزرگ در ساخت سفال صورت گرفته‌است. در این دوران سفال ظریف با شکل‌های جدیدی ساخته شده‌اند. برای نمونه می‌توان به ریتون یا تکوک اشاره کرد. سطوح سفال‌های حکاکی و تزئین می‌شده‌اند. کاوش و حفاری در تخت جمشید و شوش نشان داده‌است که دیوارهای کاخ‌ها با آجر لعاب، که شامل دکوراسیون استادانه درست شده بودند و با تصاویر حیوانات و سربازان پوشیده بوده‌است.

اشکانیان

تاچندی پیش اطلاعات زیادی از هنراشکانی در دست نبود بعد از کاوش‌های باستان شناسی پروفسور آرتور اوفام چندین سایت باستان شناسی وابسته به دوران اشکانی کشف، بررسی و شناخته شد.

برخی از این سایت‌ها فراتر از مرزهای کنونی ایران است برای نمونه نساء در آسیای میانه و یا دورا اروپوس د ر سوریه را می‌توان نام برد که آثار هنر اشکانیان در آن‌ها وجود دارد. سایت‌های باستان شناسی وابسته به دوران اشکانی در داخل ایران نیز بسیارند که می‌توان به سایت‌های کنگاور، صددروازه٬هگمتانه و سایت‌های مختلف در دشت گرگان، گیلان و سیستان اشاره کرد.

از اکتشافات جدید باستانی اصلاعات بسیاری از سفالگری و هنر اشکانیان به دست آمده و نشان می‌دهد که سفالگری در در سراسر امپراتوری اشکانی یکسان نبوده‌است. سفال اشکانی را می‌توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:ظروف لعاب دار و بدون لعاب٬سفال‌های بدون لعاب بیشتر کاسه، فنجان‌های کوچک و شیشه‌های بزرگ با پایگاه‌های محدب و بدون هیچ گونه تزیین سطح را شامل می‌شد.

ساسانیان

در دوران ساسانی نیز سفال های قالب خورده یکنواخت و منظم بین خطوط موازی به صورت پرنده، شکل هندسی، برگ و گل نیلوفر به دست آمده اند که بعضی از این سفال ها را با نوشته های سیاه قلم به خط پهلوی ساسانی مزین کرده اند.

البته طرز به کار بردن قالب در سفال های مربوط به دوره ساسانی در ادوار مختلف یکسان نبوده است، برای مثال گاهی قالب برای تهیه نقش معینی در سفال به کار برده می شد. اغلب از آن نقش ها برای احیای خاطرات و فرهنگ دوران ساسانی استفاده می شده است و نقش اصلی در میان ترنج های مجزا از هم، ایجاد می شد و نقوش تاریخی مانند مجالس معاهده سلطنتی و شکار را نشان داده است.

به طور کلی می‌توان گفت که سفال ساسانی به بیان دقیق، با تفاوت‌هایی تداوم سنت‌های اشکانی است. سفال‌های دوران امپراتوری ساسانیان شامل دو دسته بدون لعاب که بیشتر کوزه‌های بزرگ، کوزه‌ها، و انواع مختلف کاسه را شامل می‌شد. بیشاپور٬سیراف، کنگاور، دشت گرگان ٬تورنگ تپه٬تخت سلیمان٬تخت ابونصر در استان فارس و قابیرا در نزدیکی کرمان سایت‌هایی هستند که آثار هنر ساسانیان در آن‌ها کشف شده‌اند. در دوران ساسانی رنگ سبز فیروزه‌ای یا آبی فیروزه‌ای مهم ترین رنگ برای سفال‌های می‌شود.

سفالگری در ایران در دوران اسلامی

سفالگری دوره سلجوقيان

بطور كلی دوره سلجوقی را از نظر شكوفايی هنرهای گوناگون می توان از دورهاي درخشان ادوار اسلامی دانست . در دوره حكمرانان اين سلسله ، از جمله ملكشاه ، سلطان سنجر هنرهای اسلامی رونق و توسعه يافت .

در دوره سلجوقيان هنرهاي مختلف مانند معماري ، فلزكاري ، بافندگي ، آجركاري ، گچبري و ديگر هنرها به حد اعلاي شكوفايی خود رسيد . در هنر سفالگري اين دوران مي توان استفاده وكاربرد شيشه سفالگران را از خمير سفيد شيشه براي ساخت ظروف سفالين مشاهده كرد.

اين خمير تقريبا شبيه خاك چيني دوره سانگ در در چين بوده كه در آن كشور شهرت فراوان در ساخت سفالينه داشته است . ظروف سفالين ساخته شده از اين ماده خمير ، يسار نازك بوده كه با پوشش لعاب قليايي ، رنگي نيمه شفاف به ظروف مي داده است.

ظروف سفالين عهد سلجوقي متنوع و شامل سفالينه بی لعاب ، سفالينه يكرنگ ، سفالينه لاجوردي ، سفالينه مينايی ، سفالينه زرين فام ، سفالينه با نقش زير لعاب ، سفالينه سفيد رنگ مسبك ، سفالينه با نقش قالب زده است .

سفالينه هاي ياد شده به اشكال گوناگون بروي ظروف سفالين ساخته شده كه از نظر تزيينات ، هريك داراي ويژگيهاي خاص هستند .

سفالگران اين دوران ار تزيينات گوناگون ، مانند نقوش هندسي ، خطوط كوفي ، نقوش پرندگان وحيوانات ، خطوط مارپيچ ، نقوش گل وگياه ، نقوش انساني كه با لعابهايي به رنگ ، آبي ، سياه ، زرد ، قهوه اي ، لاجوردي ، سبز ، سفيد ، فيروزه اي و ديگر رنگها در آرايش ظروف سفالين استفاده مي كرده اند .

تحقيقات باستان شناسي ، نشان داده است كه شهرهاي معروفي ، چون سلطان آباد (اراك فعلي ) ، ري ، كاشان ، ساوه ، گرگان ، نيشابور ، شوش ، بخارا ، اصفهان و سمرقند از مراكز مهم سفالگري دوران سلجوقي بوده است .

ســفالگری دوره خوارزمشاهيان

در گذشته هنرهاي مختلف دوران سلجوقيان و خوارزمشاهيان توامان مورد بحث و بررسي قرار مي گرفت ، ولي كاوشها و تحقيقات سالهاي اخير نشان داده است كه از بسياري جهتها در توسعه هنرها و شيوه هاي ساخت ، اين دو سلسله هريك داراي ويژگيهاي خاص مي باشند . اين ويژگيها در توسعه هنر سفالگري و مـعماري كاملا مشخص است .

همچنين بررسيها و كاوشهاي باستان شناسي سالهاي اخير نشان داده است كه دوره خوارزمشاهي از نظر هنرهايي چون فلز كاري ، سفالگري ، گچبري و ويژگيهاي معماري سبك جداگانه اي داشته كه با ويژگيهاي عصر سلجوقي و ايلخاني متفاوت بوده است .

سفالينه دوره خوارزمشاهيان متنوع و عموما شامل سفالينه جرجان (گرگان) ،كاشان ،ري و سفالينه محلي است كه در انواع گوناگون ظروف سفالين ، چون زرين فام نقاشي شده زير لعاب ، مينايي يا هفت رنگ ، يكرنگ با نقش كنده ، يكرنگ با نقش افزوده و بي لعاب ساخته شده است .

پیشینه ی سفالگری در ایران؛ پیش از اسلام و پس از اسلام(2)

ســفالگری دوره ايلخانيان

در اوايل سده هفتم هجري حملات وحشيانه مغولان ، بسياري از شهر ها و مراكز سياسي و هنري را به ويراني كشاند و به اين ترتيب به جز معدود كارگاههاي سفالگري چون كاشان كه فعاليت نسبي داشتند ، بقيه يا منهدم گرديده ويا از فعاليت باز استادند ، ولي به تدريج حكمرانان مغول تحت تاثير فرهنگ ، تمدن و هنر ايران زمين كهنسال قرار گرفتند و با پذيرش دين اسلام به تشويق هنرمندان در رشته هاي گوناگون هنري پرداختند .

تجديد فعاليت هـنري و معماري در اين زمان تقريبا با تاسيس سلسله ايلخاني به وسيله هلاكو آغاز گرديد و شهر هايي ، چون مراغه ، تبريز و سلطانيه مركز تجمع هنرمندان شد .

در اوايل سده هشتم هجري با شروع صدارات خواجه رشيد الدين فضل الله تحول چشمگيري در خلق آثار هنري ، مانند نقاشي و كاشيكاري بوجود آمد .

در اواخر سده هفتم و اوايل سده هشتم هجري مراكز سفالسازي جديدي در نقاط مختلف شروع به فعاليت نمودند كه از آنت ميان ميتوان تخت سليمان آذربايجان ، كرمان ، ورامين ، ري ، سلطان آباد (اراك فعلي) و گرگان را نام برد .

ظروف سفالين دوره ايلخاني متنوع و در كارگاههاي متعددي ساخته و پرداخته شده است ؛از جمله سفالينه كاشان ، كرمان ، جرجان ، سلطان آباد ، تخت سليمان و سفالينه محلي .

سفالينه هاي ياد شده عموما به شكل ظروف سفاليني به شيوه يكرنگ ، زرين نام ، مينايي ، نقش كنده ، يكرنگ لاجوردي ساخته شده است . و بسياري از آنان داراي تزئينات بسيار زيبا با نقوش گياهي ، انساني ، پرندگان (سيمرغ ، اژدها) و هندسي بوده كه به اشكال كاسه ، بشقاب ، پياله ، خمره و ديگر ظروف ساخته مي شده است .

سـفالگری دوره تيموريان

حملات وحشيانه تاتار را بار ديگر در سال 727 هجري تيمور تكرار كرد . اين بار نيز همانند گذشته بسياري از شهر هاي ايران به ويراني كشانده شد . تيموريان مركز سياسي خود را به شرق ايران ، يعني شهر سمر قند منتقل نمودندو تيمور نيسز مانند ايلخانيان پس از مدتي تحت تاثير فرهنگ و تمدن ايران قرار گرفت و در رونق هنر هاي گوناگون اقداماتي بعمل آورد . از اين رو هنرمندان معروف را از سراسر ايران از سمرقند فرا خواند .

اين هنرمندان ايـراني در شهر هاي ايران ، چـــون سمر قند ، هرات ، مشهد ، شيراز ، مازندران ، غبيرا ، كرمان هنر هاي گوناگون را تويعه بخشيدند و به ايجاد بنا هاي اداري و مذهبي همت گماشتند . دوره شاهرخ تيموري عصر شكوفايي هنر ها در آغاز قرن نهم هجري است . در دوره شاهرخ و بايسنقر هنر هاي گو ناگون چون معماري ، نقاشي ، كاشي كاري ، خوشنويسي به حد اعلاي ترقي رسيد .

مجموعه بناهاي شاه زند ، مساجد گوهر شاد و كبود ، مدرسه خرگرد و تزيينات بسيار زيباي آن يادآور شكوه آن دوران است . متاسفانه آگاهي از هنر سفالگري و كارگاههاي اين دوره به علت عدم كاوشهاي باستان شناسي در مراحل اولي است . بطور كلي سبك و شيوه سفالگري اين دوره در اين زمان ادامه يافت ولي سفالگران اين دوره.

در عهد تيموري ياخت نوع تازه اي از ظروف سفالين كه به نوع ظروف كوباچه ( شهري است در داغستان قفقاز ) معروف است متداول گرديد . تزيينات اين نوع ظروف شامل نقوش ، هندسي ، گل و گياه بوده كه در زير لعاب شفاف با لعاب آبي و لاجوردي با رنگ سفالين آبي و مبتكر و سازنده انواع سفالينه مانند دوره سلجوقي و خوارزمشاهي نبوده اند سفيد اين دوره كه زمينه اي سفيد دارد و نقوش تزييني آن آبي است احتمالا تحت تاثير ظروف معروف آبي و سفيد وارداتي كشور چين ساخته و يا تقليد شده است .

ســفالگری دوره صفويان

با آغاز سده دهم هجري سلسله ديگري به نام صفويان در ايران تشكليل گرديد و شهرهايي چون تبريز ، قزوين و اصفهان به پايتختي آنان انتخاب گرديد . محققان دوران صفويه را به سه دوره ، آغاز صفويه ، دوره مياني ( دوره شاه عباس ) و بالاخره سالهاي انقراض صفويان تقسيم نموده اند و شكوفايي آن از اهميت ويژه اي برخوردار است .

هنرهاي گوناگون چون معماري ، نقاشي ، فلزكاري ، نساجي و قالي بافي و تزيينات معماري به حد اعلاي ترقي رسيد . در هنر سفالگري نيز هنرمندان و سفالگران اين دوران علاوه بر ادامه سنتها و شيوه سفالگري دوره مياني كه همزمان با حكومت شاه عباس اول صفوي است ، از نظر خلق آثار هنري گذشته تحول تازه اي با برخورداري از تاثير سفال سازي چين ، عثماني و اروپايي بوجود آوردند .

ظروف سفالين دوران صفوي را ميتوان به گروههاي زير تقسيم بندي نمود :

(متاخر ) ، سفالينه يكرنگ كرمان ، سفالينه رنگارنگ مشهد .

گلهاي تزييني ، نقوش انساني ، حيواني ، گياهي و پرندگان از جمله تزيينات متداولي است كه در آرايش ظروف سفاليني دوره صفويه چون كاسه ، بشقاب ، كوزه ، قدح ، پياله ، كوزه ، قليان و ديگر ظروف بكار برده شده است.

سـفالگری دوره زنديه تا عصر حاضر

بعد از انقراض حكومت صفويه هنر و تمدن اروپايي و دنياي غرب و شرق تغييرات بسياري در شيوه هنري كشورهاي كهن و شرقي از جمله ايران به وجود آيد و آفرينش هنرهاي گوناگون به روش گذشته ادامه نيافت . آگاهي ما از چگونگي دوره زنديه ، افشاريه و قاجاريه به آن حد نيست كه بتوان شيوه و سبكهاي گوناگوني براي آن تعيين نمود . بعد از حمله افغانها و انقراض سلسله صفويه بيشتر كارگاههاي سفالگري به فعاليت ادامه دادند .

از انواع ظروف سفاليني كه در اين دوران ساخته مي شده بايد ظروف سفالين آبي و سفيد و ظروف سفيد رنگ را نام برد . با تغيير پايتخت از اصفهان به شيراز در دوره زنديه و سپس به مشهد در دوره افشاريه و بالاخره به تهران در عهد قاجاريه مراكز سفالگري مهم و فعال نيز به اين شهرها منتقل گرديدند .

از جـــمله كارگاه هاي سفالگري بايد كارگاه هاي شهر اصفهان را نام برد كه ساخت ظروف سفالين آبي و سفيد ، نقاشي زير لعاب و رنگارنگ در آن شهر معمول و متداول بود .

در اين دوره ســاخت نوع جديدي از ظروف سفالين با نقاشي و تــزيين آبي متمايل به سياه و تزيين مشبك با لــعاب شفاف در شهرهاي مـختلف از جمله نائين مرسوم گرديد . صنعت سفالگري ايران با شروع قرن حاضر به عــلت ازدياد محصولات سفالين اروپا ، خاور دور و رواج آن در بازارهاي جهاني به دست فراموشي سپرده شده است .

بهر حال ايران با سهم بسزايي كه در بنيان گذاري فرهنگ و تمدن جهاني داشته در طي قرون متمادي سنتهاي هنري را ادامه داده و همواره در خلق آثار هنري از جمله سفالگري پيشگام بوده است .
در دوران معاصر هنر سفالگري در كرانه هاي خليج فارس تا حاشيه درياي خزر با ويژگي هاي گوناگون ادامه دارد و به نظر ميرسد در اين راستا بيش از همه نقوش مختلف سفالينه هاست كه ريشه در هنرمندان سفالگر قرون گذشته دارد.

  • منبع
  • سفالگری
  • سیری در ایران

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید