بازی درمانی کاربرد موقعیت‌های بازی در یک زمینه درمانی است. بازی درمانی شرایطی را فراهم می کند تا کودکان بتوانند با استفاده از روش های سالم احساسات و هیجانات خود را کشف کنند و آنها را بروز دهند.
بازی درمانی
بازی درمانی یکی از روش‌های طراحی شده برای بهبود و ارتقای انواع وضعیت‌های ذهنی و روانی کودکان است. از آنجایی که کودکان ظرفیت کمتری برای پردازش هیجانات خود دارند، بازی درمانی بستری برای آنها فراهم می‌کند تا بتوانند به روش‌های سالم احساسات هیجانات خود را کشف کرده و آنها را ابراز کنند.
این کار نه تنها به پیشگیری از اختلالات روانی دوران کودکی کمک بسیاری می‌کند بلکه می‌تواند فرصت رشد روانی بیشتری را نیز در اختیار فرزندان قرار بدهد. همچنین در مواردی که کودکان با یک بحران یا رویداد آسیب زا نظیر تجاوز یا آزار جنسی روبه‌رو می‌شوند بازی درمانی به آنها کمک می‌کند تا با ابراز هیجانات خود در روند بازی تنش‌های کمتری را تجربه کنند و روش‌های مناسب کنار آمدن با مشکل خود را یاد بگیرند.
امروزه از بازی یا بازی درمانی به عنوان روشی برای درمان مشکلات کودکان استفاده می شود. بازی درمانی به کودکان کمک می کند تا بتوانند مسائل و مشکلاتشان را حس کنند، با این هدف که ویژگی های روانی خود را بشناسند.
در این نوع درمان، به کودک فرصت داده می شود تا احساسات آزاردهنده و مشکلات درون خود را از طریق بازی بروز داده و آنها را به نمایش بگذارد.
در کودکان بی قرار حواس پرت که کنترل کمی روی حرکات بدنی خود دارند و براحتی هم متوقف نمی شوند، بازی کمک می کند تا تنش آنها آرام شود یا کودکانی که مورد ضرب و شتم و آزار جنسی قرار گرفته اند، می توانند از طریق بازی درمانی تا حد زیادی به آرامش و بهبود برسند. درمانگر از طریق بازی درمانی یک موقعیت بازی را به صورت کلی ایجاد می کند که کودک بتواند ترس و تنش خود را بیرون بریزد، در حقیقت در بازی درمانی کودک «خود درونی اش» را نشان می دهد.
شدت احساساتی که برخی کودکان در طول بازی درمانی از خود نشان می دهند گاهی بسیار تعجب آور است، احساساتی چون تنفر، ترس، تنهایی، ناامنی، احساس شکست، بی کفایتی و احساس ناخواسته بودن از این گونه احساسات است و غالبا شروع این احساسات باعث محرومیت و انحراف شخصیت کودک می شود.
در بازی درمانی پس از آن که کودک بازی با وسایل را شروع کرد، درمانگر با دقت اعمال و گفتار او را تحت نظر می گیرد و با مشاهده رفتارش در ضمن بازی به نگرانی های او پی می برد و پس از تفسیر و نتیجه گیری از عملکردهای کودک، راه حل هایی مناسب برای مشکلات او ارائه می کند.
اگر کودک تمایل به بازی نداشته باشد، مشاور باید او را تشویق کند، اگر کودک ساکت بماند و بازی نکند، مشاور بازی با اسباب بازی ها را شروع می کند و بتدریج از کودک دعوت می کند که در بازی شرکت کند.
درمانگر در طول درمان و هنگام کار با کودکان، باید بپذیرد که کودک دلایلی برای هر آنچه که انجام می دهد دارد و مسائل زیادی وجود دارد که ممکن است برای کودک مهم باشد در حالی که قادر نیست آنها را با درمانگر خود در میان بگذارد.
برای این که درمانگر در بازی درمانی موفق باشد، باید دارای ویژگی هایی چون قابل اعتماد بودن، پذیرا بودن و احترام به کودک باشد. در بازی درمانی باید شرایطی فراهم شود که کودک به درمانگر خود اعتماد و احساس کند که افکار و احساساتش مورد توجه درمانگر قرار گرفته است.
انواع بازی درمانی
بازی درمانی فعالی (Active play therapy)
در این روش بازی درمانی به کودک تعدادی اسباب بازی محدود داده می شود و درمانگر همزمان بازی با کودک او را به سمت یک سناریو خاص سوق می دهد برای مثال کودکی که برادر یا خواهر تازه متولد شده دارد و با او دچار مشکلی است بازی مار پله یا فوتبال مناسب او نیست، بهتر است او با کودک خیالی خود بازی کند و در آن بازی کنش و واکنش های کودک سنجیده می شود.
درمان گر شروع به محبت بیش از حد به نوزاد خیالی می کند تا از این طریق حس حسادت کودک را برانگیخته کند یا از طریق اولویت دادن به نوزاد در تمامی مراحل بازی سعی می کند رفتار متقابل کودک را با فرزند تازه متولد شده بسنجد.
بازی درمانی غیرفعال (Stimulus situation)
در این بازی درمانی هیچ سناریو از پیش تعیین شده ای نیست. بازی درمانگر با مشخص کردن حیطه محدودی سعی می کند خود را در اختیار کودک قرار داده تا کودک درباره سناریوی این بازی نظر بدهد از این طریق کودک می تواند به تخیل خود جامع عمل بپوشاند و آن را بهبود بدهد.
با توجه به اینکه اسم این روش بازی درمانی غیرفعال است اما کودک و تخیل او حضور فعالی در این سناریو دارند.
حس مفید بودن یکی از مهم ترین احساساتی است که کودک می تواند از بازی درمانگر خود در این وضعیت دریافت کند.
کودک در بازی درمانی احساسات خود را بیش از پیش می شناسد احساساتی که خیلی از افراد شاید تا سنین میانسالی شناخت درستی از آن ها نداشته باشند.
براساس نظر فروید کودک با تکرار به کمال می رسد در روش بازی درمانی کودک پیاپی درگیر تکرار احساسات خود است و با شناخت هریک از آن ها و کنترلشان در موقعیت های مختلف به مهارت های مورد نیاز می رسد.
احساسات و هيجاناتى که در اثر موقعيت بازى درمانى در کودک ايجاد مى گردد به چهار صورت قابل شناسائى است. يک مشاور يا روان درمانگر بايد نسبت به اين احساسات توجه نموده، و بعد از شناسائى نسبت به حمايت و ياورى کودک اقدام نمايد.
• کودک مسئولیت احساس خود را برعهده می گیرد که اصولا با نهاد اول شخص (من) بیان می شود: مثلا در حین بازی می گوید: من دوستت دارم، من ازت متنفر هستم، من می خوام بزنمش، من میخوام ...
• کودک مسئولیت احساس خود را بر عهده نمی گیرد که این نوع بیان احساسات در کودکان به ندرت اتفاق می افتد در این روش کودک عروسک خود را وارد به اعتراف به احساسات خود او می کند. برای مثال به عروسک می گوید اعتراف کند که مادر کودک را دوست ندارد و از او متنفر است یا از زبان عروسک می گوید که مادرش را دوست ندارد.
• کودک بصورت مستقیم به فردی که از دنیای واقعی اوست احضار احساس می کند مانند: مامان دوست دارم، بابا دلم برات تنگ شده و ...
• کودک می تواند احساسات خود را نسبت به وسائل فیزیکی یا فردی تخیلی در ذهنش نسبت دهد برای مثال با کوبیدن عروسک روی زمین باعث احساس ناراحتی خود را از اسباب بازی نشان دهد.
ابزارها و رویکردهای رایج در بازی درمانی
بسیاری از متخصصین بازی درمانی دارای یک اتاق اختصاصی بازی درمانی هستند که پر از اشیائی است که به پیشرفت روند درمان کمک می کند. برخی از اسباب بازی های رایج بازی درمانی عبارتند از:
• بازی های درمانی، مانند تخته های بازی صحبتی، احساسی و انجام دادنی و یا بازی های ثابت، استراحتی و فکری
• خانه عروسک و عروسک
• عروسک کوچک
• لوازم هنری
• سینی شن و مجسمه
• مجسمه های حیوانات
• ماشین های اسباب بازی
• آجر بازی
• دستبند بازی
• اسباب بازی های موسیقی
• آشپزخانه با غذاهای مصنوعی
روند بازی درمانی و مراحل جلسات آن
بعد از اینکه کودک شما بازی را با وسایل شروع کرد؛ درمانگر اعمال و گفتار او را زیر نظر می‌گیرد. بر اساس نگرانی‌هایی که در اعمال کودک می‌بیند؛ درمانگر تفسیر و نتیجه‌گیری می‌کند. در نهایت راه حل‌های مناسب را در اختیار شما قرار می‌دهد. به طور کلی روند جلسات در بازی درمانی 6 مرحله را طی می‌کند.
مصاحبه
در ابتدا درمانگر با شما راجع به پیشرفت‌ها و عملکرد کلی کودک و مشکل صحبت می‌کند و ممکن است با کودک نیز گفت‌وگویی داشته باشد.
ارزیابی
ممکن است درمانگر قبل از شروع درمان وضعیت کودک شما را در شرایطی متفاوت مشاهده کند. مثل زیر نظر گرفتن کودک در حین نقاشی یا بازی، تا بتواند بهترین و مناسب‌ترین روش درمانی را انتخاب کند.
آشناسازی
برای کاهش استرس کودک و ایجاد آرامش، درمانگر کودک را در جریان مراحل و اتاق درمان قرار می‌دهد. بر اساس مشکل کودک این مرحله متفاوت خواهد بود.
پذیرش
در مرحله پذیرش، درمانگر سعی می‌کند تا وضعیت کودک را مشخص کند و در فرایند آزمایش قرار دهد. در این مرحله کودک به درمانگر اعتماد می‌کند و آماده تغییر می‌شود.
رشد
مرحله رشد مهمترین مرحله درمان است. کودک در این مرحله در حد فهمش مشکل را می‌شناسد و می‌تواند با آن برخورد کند.
پایان
آخرین مرحله درمان برای کودکان دشوار است چرا که آنها می‌خواهند نتیجه کار را بفهمند.
انواع بازی
کودکان روحیات متفاوتی دارند و با توجه به ویژگی های خود بازی های مختلفی را تجربه می کنند. عواملی که در انتخاب نوع بازی کودکان دخالت دارد عبارتند از: تفاوت های فردی، میزان سلامتی بدنی، سطح رشد جسمی و حرکتی، بهره ی هوشی، جنسیت، خلاقیت، فرهنگ خانواده و موقعیت جغرافیایی، برهمین اساس بازی به انواع گوناگون تقسیم می شود:
1. بازی های حسی-حرکتی
از قدیمی ترین نوع بازی هاست. به ابزار مخصوص نیازمند است. هم به صورت انفرادی و هم به صورت گروهی انجام می شود. برای مصرف انرژی اضافی بدن ونجات یافتن از خستگی و کسالت بسیار مفید است و رفتارهای نا آرام و پرخاشگری توأم با عصبانیت کودک را کاهش می دهد.
2. بازی های تقلیدی
کودک به تقلید نقش هایی می پردازد که آن ها را باور کرده است. معمولاً بهترین شخصیت ها برای شروع ایفای نقش، والدین، برادران، خواهران و دوستان هستند. کودک از ایفای نقش لذت برده و تجربه کسب می کند. در دوره ی دبستان بیشتر نقش معلمان را تقلید می کند. در حالی که در دوره ی نوجوانی از تقلید رفتار بزرگسالان دوری می کند و به تقلید رفتار همسالان می پردازد که این خود آغازی است برای هماهنگی و همسو شدن با گروه های اجتماعی و ایفای نقش های واقعی زندگی.
3. بازی های نمایشی
کودک در تقلید از بزرگترها از لباس و وسایل مخصوص آن ها نیز استفاده می کند. مانند پسر کوچکی که کت پدر را به تن کرده، عینک اورا به چشم می زند و یا دختربچه ای که کفش پاشنه دار مادر را پوشیده و به زحمت راه می رود.
4. بازی های نمادی
زمانی که کودک دستیابی به ابزار و وسایل مورد نیاز خود را غیر ممکن می بیند، نیازها و آرزوهای خود را با استفاده از وسایل نمادین و از طریق بازی بیان می کند. برای مثال بر تکه ای چوب سوار شده این طرف و آن طرف می رود. مانند این که سوار بر اسبی شده و آن را هدایت می کند. این نوع بازی ها یکی از بهترین شیوه های بازی درمانی محسوب می شوند.
5. بازی های آموزشی
مهمترین وسیله آموزش کودک استفاده از وسایل بازی مناسب است مانند مکعب های چوبی که کودک با جورکردن و دسته بندی کردن آن ها می تواند با مسائل اساسی اما ساده و آسان ریاضی آشنا شود. از خانه ی کوچک اسباب بازی برای آشنا کردن کودک با واقعیت های موجود زندگی می توان استفاده کرد بازی های آموزشی موجب تقویت حواس و رشد قوای ذهنی و اجتماعی کودک می شوند به شرط آن که سعی کنیم کنترل اصلی بازی در اختیار کودک باشد و جهت و مسیر آن را او تعیین کند.
6. بازی های خلاقیتی
کودک از طریق به وجود آوردن چیزی عقاید و احساساتش را اظهار می کند. مانند نقاشی، موسیقی، خمیر بازی، شن بازی و یا استفاده از لغات که او را قادر می سازد تا در آینده داستان، شعر و نمایشنامه بنویسد.
فواید بازی درمانی
بازی درمانی می تواند به کودکان کمک کند که:
• خودکارآمدی را توسعه دهند، بنابراین در مورد توانایی های خود اطمینان بیشتری کسب می کنند.
• مهارت های اجتماعی جدید را بیاموزند.
• مهارت های بین فردی بهتری را توسعه دهند.
• همدلی و احترام را یاد بگیرند.
• یاد بگیرند که احساسات را به روشی سالم شناسایی و بیان کنید.
• مهارت های جامع تر حل مسئله را بیاموزند و تمرین کنند.
• مسئولیت رفتارهای خود را بپذیرند.
• موجب رشد یکپارچه دستگاه های حسی و هماهنگی اعضای مختلف بدن می شود.
• باعث تقویت حواس کودک می شود.
• نیرو و انرژی بدن را به بهترین شکل مصرف می کند.
• کودک به توانمندی های فکری و بدنی خود آگاهی پیدا می کند.
• در تثبیت غلبه طرفی نقش دارد (دست غالب).
• در شناخت راست و چپ موثر است.
• در یاد گیری زبان نقش بسزایی دارد.
• در رشد هوشی کودک بسیار مؤثر است.
• با مفاهیم ساخت، فضا و شکل آشنا می شود.
• رفتارهای هوشمندانه کودک تقویت می شود.
• موقعیت استفاده از قوه ی تخیل در کودک به وجود می آید.
• زمینه ی بهتری برای تفکر فراهم می کند.
• توجه و تمرکز را بالا می برد.
کاربردهای بازی درمانی
بازی درمانی اغلب برای کمک به کودکان، در پردازش حوادث استرس زای زندگی مانند جابجایی، بستری در بیمارستان، سوء استفاده جسمی و جنسی، خشونت خانگی و بلایای طبیعی مورد استفاده قرار می گیرد.
همچنین بازی درمانی می تواند برای معالجه بیماری روانی یا مشکلات رفتاری استفاده شود. در اینجا برخی از متداول ترین موضوعات مورد بحث در بازی درمانی آورده شده است:
• ضربه روحی
• افسردگی
• اختلال طیف اوتیسم
• اندوه و فقدان
• پرخاشگری
• طلاق
• مشکلات مربوط به مدرسه
• معضلات اجتماعی
• ناتوانی جسمی و یادگیری
• تروما و بحران
نقش خانواده در افزایش نتایج بازی درمانی
خانواده ها معمولاً بخش مهمی از معالجه کودک هستند. با این حال، میزان درگیری آن ها در درمان، توسط درمانگر مشخص می شود.
بعضی اوقات، ممکن است والدین همراه کودک در جلسات شرکت کنند. اگر هدف این باشد که درمورد مسائل خانوادگی کاری انجام شود، والدین ممکن است مستقیماً در بازی درمانی (مثلا فرزند درمانی) نقش داشته باشند.
در شرایط دیگر، ممکن است کودک به تنهایی در جلسات شرکت کند. سپس پزشک معالج در مورد اهداف درمان و پیشرفت با والدین ارتباط برقرار خواهد کرد.
فعالیت گروهی در بازی درمانی
بازی درمانی ممکن است به صورت گروهی انجام شود. به عنوان مثال، گروه کودکان غمگین ممکن است شامل کودکان هم سن و سالی باشد که برای کمک به مقابله با مشکل خود درگیر بازی درمانی هستند. آنها ممکن است با عروسک ها بازی کنند یا بازی هایی را انجام دهند که به آنها کمک می کند تا احساسات خود را شناسایی یا در قالب گروه در پروژه های هنری شرکت کنند.
برخی مدارس گروه های بازی درمانی را تشکیل می دهند. کودکان ممکن است در یک گروه و همراه با یک درمانگر برای پرداختن به مهارتهای اجتماعی مانند نحوه اشتراک گذاری، نشان دادن مهربانی و احترام همکاری کنند.
زمان جلسات بازی درمانی
جلسات بازی تراپی به اهداف درمان و نیازها و توانایی های کودک بستگی دارد. بیشتر جلسات بین 30 تا 50 دقیقه طول می کشد. قرار ملاقات ها ممکن است از یک بار در ماه تا دو بار در هفته برنامه ریزی شود.
به طور متوسط 20 جلسه تمرین درمانی برای حل مسائل ضروری است، اما برخی از کودکان بسیار سریعتر بهبود می یابند ولی دیگران ممکن است جلسات بیشتری را نیاز داشته باشند.
دیدگاه