تاریخ اعتیاد در ایران
گروهی از تاریخ‌دانان ورود تریاک را به ایران یادگار یورش اعراب دانسته و گفته اند «افیون» یا «کوکنار» از دوران قدیم به خشخاش معروف بوده و هم اکنون آن را تریاک می نامند با حمله اعراب از مصر و عربستان با ایران آمده است و از همان دوران خوردن آن به عنوان عامل تسکین دهنده دردها و مواد نیرو بخش جسم و علاج بی خوابی رواج داشته است.
گروهی از تاریخ نویسان نیز لشکریان چنگیز مغول را عامل گسترش این چنین موادی در ایران پنداشته اند. آنچه بدیهی است ایرانیان خیلی پیشتر از حمله چنگیز با افیون و موارد استعمالش آشنایی داشته، چنانچه دو پزشک ایرانی یعنی «بوعلی سینا» و «رازی» از نخستین دانشمندانی هستند که به مصرف مواد افیونی در طب گسترش بخشیدند.
در آغاز روی کار آمدن سلسله صفویه مصرف تریاک به ویژه به صورت خوراکی (خوردن) جنبه عادی به خود گرفت تا آنجا که ژان شاردن در این زمینه می نویسد:
مصرف این دارو (تریاک) در حقیقت نتیجه یک تمایل عمومی است و به زحمت می توان از ده نفر یک نفر را یافت که به این عادت شوم آلوده نباشد. وی در جای دیگر می نویسد: اماکنی برای استعمال بنگ وجود دارد که مشتریان ساعت سه الی چهار بعد از ظهر به آنجا می روند و بنگ می کشند.
با آنکه برخی از پادشاهان صفوی چون شاه طهماسب و شاه عباس به شدت با گسترش تریاک مبارزه کردند ولی مع الوصف از آنجایی که این دوران همزمان با رشد جهان خوارگی استعمارگران غربی بود، سعی شد که از اعتیاد بر ضد جوامع در حال رشد بهره برداری شود به گونه ای که کشت خشخاش در روستاهای ایران متداول گشت و خرید و فروش و استعمال تریاک معمول شد. تریاک حتی به صورت یکی از مهمترین اجناس صادراتی ایران درآمد که دولت و ملاکان از آن متمتع می شدند.
همین که نوبت به دوران قاجاریه و سیاست خاص انگلستان در این دوره در ناتوان و پریشان نگه داشتن همسایگان رسید، اروپاییان بیش از گذشته موجب بسط و توسعه استعمال روزافزون آن در ایران شدند. به عبارتی در عهد قاجاریه، دولت انگلیس به اسلوب کهنه استعمارگرانه خود که همانا سودجویی و انحطاط اخلاقی در کشورهای تحت ستم است سعی نمود که کشیدن تریاک را در ایران به انواع نیرنگ ها متداول و مرسوم نماید. برای این منظور بنا به گفته پاره ای از مورخان اولین بار سر جان ملکم سفیر انگلستان در دربار فتحعلی شاه که از هندوستان به ایران آمده بود، رسم کشیدن تریاک را به ایران آورد و بعدها مرسوم شد.
آغاز رواج و استعمال کامل تریاک را عده ای در ایران از زمان ناصرالدین شاه قاجار می دانند. استعمارگران خارجی با ایادی داخلی خود در این دوره خصوصاً از سال 1851 میلادی به بعد در ترویج و اشاعه مواد افیونی کوشیدند. در این دوره عده ای از کارگزاران استعمار در پوشش دراویش هندی و رهنوردان طریقت در خراسان و کرمان پراکنده شدند و به آموزش آن به مردم همت گماشتند و حتی در ماهان کرمان کشت تریاک را برای خود فراهم دیدند و از محاسن افیون سخن ها آوردند و بین مردم پخش شد.
در این دوره همچنین پزشکان انگلیسی در جنوب ایران به تبلیغ تریاک به عنوان دارو پرداخته و به بهای نسبتاً ارزان آن را در اختیار مردم قرار می دادند و سپس سوخته تریاک را به قیمت گران تری ازمردم خریداری می کردند. بر اثر چنین سیاستی پس از مدت کوتاهی تعداد قابل ملاحظه ای از توده های مردم در نواحی مختلف ایران به ویژه جنوب و شرق به تریاک معتاد شدند.
ماژ رینومی مورخ انگلیسی در کتاب شرق میانه می نویسد :«از 26 ولایت ایران در 18 ولایت آن تریاک کاشته می شود» بدیهی است که این امر با تشویق دولت استعمار انگلیس که از این راه و به خاطر مرغوبیت تریاک ایران سود فراوانی می برد، صورت می گرفت. انگلیسی ها با گران خریدن تریاک ایران باعث شدند که قسمت زیادی از اراضی گندم خیز از سوی کشاورزان برای کشت تریاک اختصاص یابد.
در سال 1286 هجری قمری بود که ناصرالدین شاه قاجار به دنبال امتیاز راه آهن امتیاز توتون و تنباکو را به بیگانگان داد که به دنبال آن مخالفت مردم به رهبری «میرزا محمدحسن شیرازی» مجتهد کبیر آغاز شد و شاه قاجار ناچاراً مجبور به عقب نشینی و پس گرفتن امتیاز گردید.
از قرن نوزدهم به بعد دولتمردان کشور جهت افزایش درآمد به صدور کالاهای گران قیمت و در عین حال کم وزن به کشت گسترده تر خشخاش برای استحصال تریاک که با آب و هوای ایران سازگاری داشت روی آوردند و به تشویق کشت کاران پرداختند.
در سال های بعد از 1320 نیز که نظام سرمایه داری نسبت به زمان های پیشین مشکل محسوس تری در ساختارهای اجتماعی جامعه (در شیوه زندگی و تفکر و نیز در سیاست های داخلی و خارجی) ایجاد کرده بود، از رواج مواد مخدر در میان طبقات مختلف مردم به ویژه توده مستضعف بهره برداری مادی و معنوی به عمل می آورد تا آنجا که ایران به یکی از مهم ترین مراکز تولید و مصرف تریاک در جهان درآمد. پس از رونق کشت تریاک در ایران که با کمک استعمار از ماهان کرمان آغاز شده بود، دولت در سال 1329 هجری قمری نخستین قانون انحصار کشت خشخاش با نام انحصار تحدید کشت تریاک را به تصویب رساند.
انحصار کشت از سوی دیگر باعث تشویق معتادان گردید که با دادن شیره تریاک به دولت به قیمت مناسب به اصطلاح سودی عاید خود می کردند. این امر باعث شد تا تریاک کشی ایرانیان که تا آن زمان پنهانی و با شرمندگی انجام می گرفت، عمومیت و رسمیت یابد. وانگهی نه تنها شیره کشی، از سویی مجاز شد بلکه مواد آن را هم فراهم نمود. به طوری که در سال 1311 هجری شمسی اداره انحصارات در نقاط مختلف تهران از جمله در محل باغ فردوس رسماً هشت شیره کش خانه رسمی داشت که آنها را دارالعلاج یا شفاخانه نامیده بود. آمار غیررسمی دیگر حاکی است که در حدود سال های 1320 الی 1334 حدود 5/1 میلیون نفر از جمعیت 25 میلیونی ایران روزانه دو تن تریاک می کشیدند و فقط در تهران 4500 شیر کش خانه وجود داشت.
کشت خشخاش تا سال 1334 هجری شمسی ادامه داشت و از آن به بعد در اثر فشارهای سازمان بهداشت جهانی دولت شاهنشاهی مجبور شد تا کشت و استعمال تریاک را ممنوع اعلام نماید. در همین راستا اداره نظارت بر مواد مخدر به وجود آمد که وظایف زیر را ظاهراً دنبال می نمود:
الف) جلوگیری از کشت خشخاش
ب) بستن اماکن استعمال افیون
ج) مبارزه با قاچاقچیان مواد افیونی به وسیله مقامات قانونی
د) مداوای معتادان
این امر موجب شد تا قاچاقچیان، مواد افیونی را به بهای گزافی به فروش رسانند و از این راه استفاده سرشاری ببرند. به طوری که حتی مقامات رسمی مملکتی هم دست اندرکار قاچاق مواد مخدر شدند و با استفاده از مصونیت گمرکی به حمل و نقل مواد به کشورهای مختلف وداخل کشور پرداختند. قاچاق در سطحی گسترش یافت که حتی ولگردان، بیکاران و حتی روسپیان به خاطر درآمد هنگفت به این امر مبادرت ورزیدند.
از سوی دیگر همکاری نکردن و ناهماهنگی سایر کشورهای همسایه نیز موجب شد که تلاش های ظاهری نیز برای ریشه کنی مواد افیونی راه به جایی نبرد. این امر موجب شد که علاوه بر تریاک دیگر مواد مخدر نیز به ایران سرازیر شود و سموم پرآسیب تری همچون هروئین و مرفین که از مشتقات تریاک هستند، مردم مستعد و در معرض خطر را به خود مبتلا کنند.
هروئین که تا سال 1339 در ایران بازار خوبی نداشت درست یکسال پس از منع به اصطلاح کشت خشخاش توسط یک داروساز ایرانی از آلمان به ایران آمد. ورود این ماده و گسترش مصرف آن در کشور همانند سایر نقاط دنیا تظاهر این معضل را در اجتماع ما هرچه آشکارتر ساخت. در واقع منع کشت خشخاش نه تنها اعتیاد را از جامعه را دور نساخت، بلکه موجب گردید مخدری کخ خطرات و مضرات آن با تریاک قابل مقایسه نبود با فراهم شدن شرایط در جامعه جا باز کند. ناگفته نماند که اولین آزمایشگاه تهیه هروئین در ایران در سال 1334 توسط دکتر مصطفوی تاسیس شد.
در سال 1347 مجدداً قانون کشت خشخاش و صدور تریاک به عنوان جلوگیری از خروج ارز و طلا به کشورهای صادرکننده مواد مخدر از جمله افغانستان، پاکستان و ترکیه تصویب گردید. در سال 1350 دولت اجازه داد تا حدود 20 هزار هکتار زمین در سراسر ایران زیرکشت خشخاش رود و نتیجه اش تولید 300 هزار کیلو تریاک در سال بود.
در مورد حشیش «تقی الدین مقریزی» مورخ مصری می گوید: حیدر نامی که شیخِ فرقه اسماعیلیه بود در سده ششم هجری حشیش را در ایران رواج داد.
شاردن جهانگرد فرانسوی در این مورد می نویسد:« ازبک ها وسیله ای اختراع کردند که چرس را با تنباکو مخلوط کرده و می کشند و آنها روش خود را به ایران نیز آوردند.» قابل ذکر است که حدود ده قرن پیش، رازی پزشک معروف ایرانی به خطرات و زیان های حشیش واقف بوده و در مورد آن چنین گفته است:
«بکار بردنش آشفتگی پدید آورد و خوی گرفتن بدان به دیوانگی کشاند.»
در سال 1973 میزان داروهای مخدر که از خرید و فروش ظاهراً غیرقانونی بدست آمد به طور قابل ملاحظه ای افزایش داشت و اولین کشف حشیش مایع در این سال گزارش شد.
حمل مواد مخدر به داخل کشور توسط قافله های اسب، قاطر، شتر یا خودرو و با کمک فعالانه بعضی از عشایر مرزنشین در شرق کشور و همچنین بدلیل دشواری تامین انتظامات مرزهای طویل و وجود وضع طبیعی مناسب برای اختفای باندهای قاچاقچی از یک سو و پیگیری نکردن و متعهد نبودن نیروهای مسئول از سوی دیگر موجب می شد که این امر به آسانی صورت گیرد. به علاوه حمل تریاک، آزمایشگاه های پنهان در نزدیکی مرزها به جهت اختفای شرایط و سهولت حمل در مقایسه با مراکز شهرها برای تبدیل به هروئین و مرفین و غیره قابل توجه است.
در مجموع می توان گفت که قدرت یافتن روزافزون باندهای بین المللی قاچاق مواد مخدر که به کمک استعمار، عرصه تاخت و تاز خود را به سراسر گیتی از جمله ایران گسترش می دادند از یک سو و نقش داشتن مسئولان حکومت در تجارت و رواج این مواد از سوی دیگر دو عامل اساسی برای رواج و گسترش مواد اعتیادآور بود.
پس از انقلاب اسلامی در تاریخ 19 خرداد 1359 شورای انقلاب اسلامی کلیه قوانین و مقررات مربوط به کشت خشخاش و استعمال مواد مخدر را لغو کرد و برای واردکنندگان و مصرف کنندگان مواد مخدر مجازات های سنگینی قایل شد.
در روزنامه کیهان تاریخ 16 آبان 1364، بر اساس آماری که از سوی سازمان های بین المللی منتشر گردید ایران بیشترین معتاد را نسبت به کل جمعیت جهان دارا بوده است.
در سال 1372 در ایران 70 تن ماده مخدر کشف و 53000 نفر در این رابطه دستگیر شدند.
نکته مهم اینکه در ایران به واسطه فراهم آمدن بعضی از شرایط مساعد از جمله شرایط جغرافیایی، جنگ تحمیلی، تحریم اقتصادی، افزایش بیکاری، گرانی و تورم... مسئله اعتیاد با افزایش جمعیت همچنان ادامه داشته و آمار معتادان رو به فزونی نهاده است.
مسئله اعتیاد به عنوان یک معضل اجتماعی عامل بسیاری از تباهی ها و فسادها در اجتماع است، به طوریکه دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر علت حبس 75 درصد زندانیان در کشور را در ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با مواد اعتیادآور اعلام نموده است.
امروزه پدیده اعتیاد در اجتماع ما چنان بی رحمانه پیش می تازد که در مسیر حرکت خود نه تنها سالمندان، جوانان و نوجوانان، بلکه کودکان بی گناه را نیز طعمه خود قرار می دهد.
دیدگاه