نشخوار ذهنی (Mind rumination) چیست؟ آیا تاکنون فکر یا افکاری به صورت مکرر و پیوسته ذهن شما را به خود مشغول داشته به گونه ای که از شدت تاثیرات منفی آن در نهایت با پریشانی بخواهید از آن ها فرار کنید؟ این همان نشخوار ذهنی یا فکری است.
تعریف نشخوار ذهنی یا فکری
به توجه افراطی ذهن به یک رویداد و تمرکز بیش از حد بر چراییها و نکات منفی علت آن اتفاق، نشخوار ذهنی گفته میشود. نشخوار فکری نوعی گفتگوی درونی است؛ شکل ابتدایی گفتگوهای درونی برای یادگیری زبان و تقویت قدرت فکر کردن در کودکی صورت میگیرد. با رشد فرد و ارتقا سیستم عصبی و مدارهای مرتبط به تفکر، گفتگوهای درونی بر اساس سبکهای تربیتی و نوع تجربیاتی که افراد پشت سر میگذارند، رشد پیدا میکنند. اما این گفتگوی درونی در بسیاری موارد بسیار مخرب بوده و سلامت روان افراد را به خطر میاندازد. تقریبا تمام انسانها دچار نشخوار فکری میشوند اما آنچه که از اهمیت بالایی برخوردار است، شیوهی مقابله افراد با آنها است.
همچنین نشخوار ذهنی یا فکری به افکاری پایدار و عودکننده گفته میشود که حول و حوش یک مـوضوع مـشترک دور مـیزنند. این افکار بهصورت غیرارادی وارد آگاهی میشوند و توجه فرد را از موضوعات مورد نظر و اهـداف فـعلی او مـنحرف میسازند.
این فرآیند ذهنی با یک عامل استرسزا آغاز میشود. این عوامل میتوانند طلاق، خیانت، درگیری و مشاجره و بسیاری عوامل استرسزای دیگر باشند و همچنین این استرس با عوامل دیگری همچون سرزنش اطرافیان تشدید میشود و فرد احساس بد را در خود تلقین میکند.
مشکلات ذهنی در واقع توجه ما را به طور کامل به خودشان معطوف میکنند و ما قادر به تمرکز بر هیچ چیز دیگری نیستیم و به لحاظ جسمی نیز دچار یک کشمکش داخلی میشویم که حتی اجازه یک خواب راحت را در طول شب به ما نمیدهد.
در تعریفی دیگر نشخوار ذهنی (Mind Rumination/Ruminating Thoughts) گرایش به فکر کردن و تجزیه و تحلیل ناکارآمد مسائل اضطرابآور و پریشانساز (مانند مشکلات روزمره، تجارب تلخ، موقعیتهای استرسزا و تروماتیک، نگرانی دربارهٔ آینده و…) بدون تلاش برای حل مسئله است. این افکار به صورت مزاحم و آزاردهنده هستند که میتوانند به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه بروز پیدا کنند. به بیان دیگر نشخوار ذهنی، افکاری مزاحم و آزاردهنده هستند که فرد از آنها برای رهایی یافتن از نگرانیها و اضطرابهایش بهرهبرداری میکند ولی به حل مشکل و پایان یافتن نگرانیها نمیانجامد؛ بلکه پریشانی و اضطراب فرد را افزایش میدهد.
در ادامه به برخی دیگر از تعاریف نشخواز ذهنی که توسط محققین ارائه گردیده پرداخته می شود.
مارتین وتسر نشخوار فکری را اصطلاحی کلی میدانند کـه بـه طبقهای کامل از افکار اشاره میکند که تمایل به تکرار دارند. از دیدگاه آنها نشخوار فکری مجموعهای از افکار آگاهانه معرفی مـینمایند کـه حـول یک موضوع مهم میگردد و حتی در صورت غیبت تقاضاهای محیطی فـوری و ضروری این افکار پدیدار میشوند. محیط بیرونی با ارائه نشانههایی ممکن است موجب حفظ این افکار شود اما در عـین حـال حـفظ این افکار و ادامه آن وابسته به نشانههای محیطی نیست.
نالن هاکسـما و هـمکارانش (1991)نشخوار فکری را به عنوان افکار منفعلانه و مکرر درباره علائم افسردگی، علل و نتایج آن مفهوم سازی کـردند. بـرطبق ایـن دیدگاه نشخوار فکری روی این حقیقت که فرد افسرده است، روی نشانههای افسردگی و روی علل، مـعنا و نـتایج افـسردگی،استوار است.
لوبومیرسکی و نالن هاکسما (1993)متوجه شدند که افراد دچار خلق افـسرده احـساس میکنند که نشخوار فکری موجب کسب بینش میشود و آنها را به راهحل میرساند. همچنین نالن هاکسما (2001)در تبیین تفاوت میزان شیوع افسردگی بین زنان و مردان معتقد است که نشخوار فکری بیشتر توسط زنان، یکی از مـهمترین مـنابع آسیبپذیری بـیشتر زنان برای افسردگی است.
کانوی، سنک، هلم و یلیک (2000) نشخوار فکری را افکار مربوط به احساس غم میدانند و از آن تـحت عـنوان نشخوار فکری روی غم و اندوه یاد میکنند.
الوی و همکارانش (2000) نشخوار فکری را به عنوان تعبیر و تفسیر حوادث اسـترسزای زنـدگی میدانند و آن را نشخوارفکری واکنش به استرس معرفی میکنند.
ساز و کار نشخوار ذهنی از دیدگاه روانکاوی
حتماً میدانید که برخی از پستانداران مانند گاو پس از خوردن علف نشخوار میکنند. گاوها به خاطر ساختار سیستم گوارشی که دارند، آنچه را خوردهاند دوباره بالا میآورند و میجوند سپس دوباره قورت میدهند. این کار بارها انجام میشود تا فرآیند هضم آسانتر شود. نشخوار فکری در انسان چیزی همانند نشخوار حیوانات است با این تفاوت که این کار در ذهن انسان انجام میشود و محتوای نشخوار افکار انسان است.
در این فرآیند موضوعی از ناهشیار ذهن فرد او را آزار میدهد. یادآوری تجارب تلخ گذشته یا نگرانی پیرامون آینده او را پریشان میکند. در نتیجه افکار مزاحم در فرد پدید میآید. از آنجایی که فرد توانایی حل مسائل را ندارد تلاش میکند تا صورت مسئله را پاک و فراموش کند. در نتیجه به کمک مکانیزمهای دفاعی تلاش میکند تا افکار مزاحم و نگرانیهای پیرامون آن را فراموش کند. در نتیجه این اطلاعات دوباره به ناهشیار ذهن بازمیگردند. فرآیند انتقال محتوا از ناهشیار به بخش هشیار ذهن بارها و بارها انجام میشود و فرد بر این باور است که با اندیشیدن پیرامون آن میتواند به حل موضوع بپردازد اما با تقویت شدن نگرانی و پریشانیها فرد تلاش میکند تا دوباره این محتوا به ناهشیار ذهن بازگردانده شود.
دلایل نشخوار ذهنی
دلایل نشخوار ذهنی اشخاص بسیار متنوع است. بر اساس انجمن روانشناسی آمریکا (APA) برخی از دلایل نشخوار ذهنی وسواسی عبارتند از:
- باور به اینکه با نشخوار فکری، بصیرتی نسبت به زندگی و مشکلاتتان به دست میآورید.
- سابقهی تراما های (ضربههای روحی) عاطفی و فیزیکی.
- مواجهه با عوامل استرسزای مداوم که قابل کنترل هم نیستند.
- همچنین نشخوار ذهنی در بین کسانی که ویژگیهای شخصیتی خاصی دارند رایجتر است، که شامل کمالگرایی، روان رنجوری، و تمرکز بیش از اندازه بر روابط شخصی با دیگران میشود.
ممکن است تمایل داشته باشید برای روابطتان با دیگران بیش از حد ارزش قائل شوید، به طوری که فداکاریهای بزرگی برای رابطه میکنید، حتی اگر آن رابطه برایتان خوب نباشد.
عوامل ایجاد نشخوار ذهنی
عوامل گوناگون میتوانند زمینهساز افکار مزاحم و آزاردهنده در فرد شوند. این عوامل مربوط به رخدادهای گذشته و حال یا نگرانی نسبت به آینده هستند. برخی از این محرکهای احتمالی که زمینهساز افکار مزاحم و آزاردهنده میشوند چنین است:
- موقعیت استرس زا
- رویدادها و تجارب تلخ یا تروماتیک
- کمالگرایی
- عزت نفس کم
- اعتماد به نفس پایین
- ترس و نگرانی دربارهٔ آینده
- ترس و نگرانی دربارهٔ چیزهای خاص مانند فوبیا
- تغییرات ناگهانی در روند زندگی روزمره
آیا نشخوار ذهنی یک اختلال روانی است؟
نشخوار ذهنی یک اختلال روانشناختی نیست. بلکه پاسخی است که فرد به اضطراب و نگرانیها میدهد. این فرآیند تلاشی برای کاهش پریشانی، جبران ناکامیها و تجارب بد گذشته است. انسان به کمک نشخوار فکری تلاش میکند تا پاسخی به اضطرابش بدهد اما از آنجایی که این افکار ناکارآمد و منفعلانه است و حل مسئله را به همراه ندارد زمینه را برای افزایش نگرانی، ترس و اضطراب فراهم میکند. برخی گمان میکنند که نشخوار ذهنی میتواند جنبهٔ مثبت هم داشته باشد اما چنین نیست. نشخوار فکری با تجزیه و تحلیل منطقی و کارآمد متفاوت است. با اینکه نشخوار ذهنی یک اختلال روانشناختی نیست اما میتواند زمینهساز بروز اختلالات روانشناختی گوناگون شود. در اختلالات روانشناختی زیر نشخوار فکری دیده میشود.
اضطراب
نشخوار ذهنی پایه و بنیان اختلالات اضطرابی است. اگر اختلالات اضطرابی را یک درخت بدانیم ریشهٔ این درخت نشخوارهای ذهنی است. کسانی که دچار اضطراب هستند با افکار مزاحم گوناگون دست و پنجه نرم میکنند. این افکار میتواند مربوط به رخدادهای گذشته و تجربههای تلخ یا تروماتیک، مسائل زمان حال یا نگرانی پیرامون آینده باشد. به یاد بسپارید که اضطراب ریشهٔ برخی از اختلالات روانی دیگر است.
افسردگی
نشخوار فکری در افرادی که دچار اختلال افسردگی هستند دیده میشود. این افکار مزاحم بیشتر مربوط به گذشته هستند و میتوانند احساسات منفی مانند حسرت، گناه، پشیمانی، ناتوانی و پوچی را به همراه داشته باشند. افراد افسرده درگیر افکاری هستند که مربوط به گذشته است اما راهکاری برای حل آن پیدا نمیکنند.
اختلالات وسواس اجباری
نشخوار فکری میتواند زمینهساز پیدایش وسواس شود. همانگونه که گفته شد اختلال اضطراب زمینهساز بروز اختلالات روانشناختی دیگر میشود. افراد مبتلا به اختلالات وسواسی اجباری ممکن است از افکار مزاحم ویژهای رنج میبرند. شدت پریشانی در وسواس بیشتر از نشخوار فکری است. ممکن است در برخی از افراد این نشخوارهای فکری با تقویت شدن، تغییر شکل پیدا کنند و تبدیل به وسواس شوند. در این حالت مشکلات فرد عمیقتر میشود. پس کسانی که دچار اختلال وسواسی اجباری هستند ممکن است دچار نشخوار فکری هم باشند.
اختلالات شخصیت
نشخوارهای فکری در برخی از اختلالات شخصیت مانند اختلال شخصیت مرزی، اختلال شخصیت خودشیفته، نمایشی و… هم دیده میشود. این افکار مزاحم زمینهساز تشدید اختلال در فرد میشوند.
اختلالات خورد و خوراک
کسانی که دچار اختلالات خورد و خوراک هستند نیز گرفتار افکار مزاحم میشوند. این افکار زمینهساز پرهیز از خوردن یا رژیمهای سخت و غیر منطقی میشود و به سلامت جسمانی فرد آسیب میرساند.
اختلالات خواب
در بسیاری از گزارشهای درمانجویان پیرامون مشکلات خواب، از افکار مزاحم سخن به میان میآید. آنها میگویند که گاهی پیش از خواب فکرشان به اندازهای درگیر مشکلات رورمزه و نگرانیهای آینده میشود که دیگر نمیتوانند به خواب بروند. به یاد بسپارید که اختلالات خواب نیز میتواند در نتیجهٔ اضطراب در فرد پدید آید.
روش های توقف نشخوار ذهنی یا فکری
خوشبختانه عادتهای مخربی که ذهن در طول زمان آنها را در خود پرورش داده، قابل تغییر و بهبودی هستند اما نیاز به صرف زمان و تلاش فراوانی دارند. در اینجا چند روش برای ترمیم و بهبود سطح کیفی ذهن و درمان نشخوار ذهنی ذکر کردهایم:
1. روش ذهن آگاهی در درمان نشخوار فکری و ذهنی
معمولا افراد از افکار در حال گذار از ذهن خود آگاه نیستند. خیلی مهم است که ببینید چه نوع فکری با چه محتوایی در حال عبور است. با این روش برچسب خوب یا بد زدن به افکار دردی دوا نمیکند. شما فقط ببیننده یا مشاهده کننده بی قضاوت افکارید. افکار را مانند ابرهایی ببینید که ازآسمان ذهن شما میگذرند. مشاهده صرف افکار که به آگاهی از آنها منجر میشود یکی از بهترین روشها برای کاهش نشخوارهای ذهنی است.
2. روش به تاخیر اندازی
هر گاه در طی روز متوجه حضور نشخوار ذهنی شدید کمی درنگ کنید و به افکارتان بگویید که الان وقت ندارید؛ مثلا راس ساعت 10 شب به آنها توجه خواهید کرد. این روش باعث میشود به جای این که ذهن کنترل افکار و رفتار شما را به دست بگیرید تحت اختیار و تربیت شما قرار گیرد.
3. حواس خود را پرت کنید
وقتی متوجه شدید نشخوار فکری در حال آغاز شدن است، یک حواس پرتی برای خود بیابید تا چرخهی افکار را بشکنید. به اطراف خود نگاه کنید، فوراً کار دیگری برای انجام دادن بیابید و حتی لحظهای شک به دل راه ندهید؛ مثلاً موارد زیر را در نظر بگیرید:
- زنگ زدن به اعضای خانواده یا دوستان
- انجام کارهای خانه
- فیلم تماشا کردن
- نقاشی کشیدن
- کتاب خواندن
- پیاده روی کردن
4. روش فاجعه انگاری
در این روش به بدترین رویدادی که میتوانست اتفاق بیوفتد فکر کنید. این تکنیک در مورد نشخوار ذهنی معطوف به آینده، بسیار مؤثر است. وقتی به بدترین نتیجه فکر کنید کمتر از آنچه به وقوع خواهد پیوست نگران خواهید بود. این روشی پیشگیرانه نیز محسوب میشود که ذهن را برای رویارویی آماده میکند.
5. روش نوشتن افکار
وقتی افکار را مینویسید یک امر ذهنی را به عینی تبدیل میکنید. این فرآیند امکان کنترل بیشتر افکار را فراهم میکند. وقتی مینویسید اولین اتفاقی که میافتد این است که تعداد افکاری که ذهنتان را مشغول کرده کمتر از چیزی است که تصور میکردید و در مرحله بعد عینی شدن آنها باعث میشود آنها را به بزرگی که قلمداد میکردید نبینید و اغلب این تبدیل ذهن را خود به خود به دنبال راه حل گشتن وا میدارد.
6. روش کاریکاتور
افکاری منفی ذهنتان را که حول یک اتفاق منفی است تبدیل به یک صحنه کاریکاتوری کنید شخصیتها و رابطهها و رویدادها را در قالبی طنز آمیز در ذهنتان یا به صورت نقاشی در یک دفتر به تصویر بکشید. نگاه طنازانه به رویدادها یک راهکار خلاقانه برای خاموش کردن نشخوار ذهنی است.
7. روش ماموریت جدید
خیلی مواقع نشخوارهای ذهنی در اوقاتی که کار مشخصی نداریم ایجاد میشوند. هرگاه واگویههای منفی را احساس کردید برای خود یک ماموریت جدید ایجاد کنید مثلا یک کلاس جدی ثبت نام کنید یا با یک دوست برنامه دیدار هماهنگ کنید یا حتی یک فیلم خوب ببینید.
8. یادگیری مهارت حل مسئله
افرادی که معمولا به نشخوار ذهنی میپردازند بیشتر به سؤالهای انتزاعی فکر میکنند و راهحلها را نادیده میگیرند. برای مثال مدام از خود میپپرسند: «چرا این اتفاق همیشه برای من رخ میدهد؟ چرا فلان کس فلان چیز را به من گفت؟ چرا نمیتوانم با مسائل سازگار شوم؟» چنین افرادی زمانی هم که به فکر راهحل هستند در آخر مستأصل شده و گمان میکنند هیچ توانایی در این زمینه و در حل مشکل ندارند. به جای این سؤالا سعی کنید با دید بازتری به مسائل فکر کنید و تلاش کنید حداقل یک راه حل عینی برای مسئله پیش آمده در ذهن خود پیدا کنید. باید به دنبال راهکارهای مفید بگردید؛ میتوانید از دوستان و نزدیکان خود برای حل مشکل مشورت بگیرید.
9- مدیتیشن انجام دهید
مدیتیشن نشخوار فکری را کاهش میدهد زیرا شامل پاک کردن ذهن برای رسیدن به یک حالت عاطفیِ آرام میشود.
وقتی افکارتان در یک چرخهی مکرر قرار گرفت، به یک مکان ساکت بروید. بنشینید، عمیق نفس بکشید، و بر هیچ چیزی جز تنفس تمرکز نکنید.
10- محرکهای خود را بیابید
هر وقت خود را در حال نشخوار ذهنی یافتید، از موقعیت ذهنیای که در آن هستید یادداشت برداری کنید. مواردی که باید یادداشت کنید شامل:
- کجا هستید
- چه زمانی از روز
- اگر کسی نزدیکتان است چه کسی
- کارهایی که در آن روز انجام دادهاید
- پیدا کردن راهی برای جلوگیری و مدیریت این محرکها، نشخوار ذهنی را کاهش میدهد.
11- با یکی از دوستانتان حرف بزنید
افکار مرتبط با نشخوار ذهنی ممکن است به شما حس انزوا دهند به گونهای که انگار از دیگران جدا هستید.
صحبت کردن دربارهی افکارتان با یک دوست، کسی که قادر است دیدگاه متفاوتی به شما بدهد، احتمالاً برای شکستن چرخهی نشخوار فکری موثر خواهد بود.
مطمئن شوید، دوستتان به شما دیدگاه تازهای معرفی کند، نه اینکه به نشخوار ذهنیتان دامن بزند.
12- روان درمانی را امتحان کنید
اگر نشخوار فکری بر زندگیتان تاثیر گذاشته، شاید بهتر باشد کمکهای تخصصی را در نظر بگیرید. یکی از روشهای درمان نشخوار ذهنی رویکرد شناختی-رفتاری است که به تغییر محتوای ذهنی تمرکز دارد.
یک روانشناس به شما در فهمیدن اینکه چرا نشخوار فکری میکنید و هستهی اصلی آن چیست کمک میکند.
13- اهداف زندگیتان را اصلاح کنید
انتخاب اهداف غیر منطقی و کمالگرایانه میتوانند شما را به سمت نشخوار ذهنی هدایت کنند. اگر اهدافی را در نظر بگیرید که غیر منطقیاند، ممکن است بر این تمرکز کنید که چرا و چه طور هنوز به هدفم نرسیدم، یا چه کار باید بکنم تا به هدفم دست یابم.
داشتن اهداف معقولتری که قابل تحقق باشند، میتواند احتمال بیش از حد فکر کردن دربارهی اعمالتان را کمتر کند.
14- بر تقویت عزت نفستان کار کنید
خیلی از کسانی که نشخوار ذهنی میکنند، گزارش کردهاند مشکلاتی در عزت نفسشان هم دارند. در واقع، کمبود عزت نفس با افزایش نشخوار فکری مرتبط است. همچنین با افزایش احتمال افسردگی هم ارتباط دارد.
ارتقاء عزت نفس میتواند به طرق مختلفی انجام گیرد. برای مثال، کار کردن بر روی نقاط قوتتان به شما احساس تسلط میدهد، که عزت نفس را بالا میبرد.
برخی افراد ممکن است برای تقویت عزت نفسشان از رواندرمانی کمک بگیرند. زمانی که عزت نفس ارتقا یافت احتمالاً کنترل بیشتری هم بر نشخوار ذهنی خود خواهید داشت.
15- افکارتان را زیر سوال ببرید
ما اغلب زمانی نشخوار ذهنی میکنیم که فکر کنیم اشتباهی بزرگ مرتکب شدهایم یا اتفاق تکان دهندهای برایمان رخ داده که نسبت به آن رخ داد احساس مسئولیت میکنیم.
اگر شروع به نشخوار فکری دربارهی چنین افکاری کردید، سعی کنید به این افکار مکرر از منظر و چشم انداز دیگری بنگرید.
اگر در مورد اینکه ممکن است افکار مزاحمتان چندان هم درست نباشند، بیشتر فکر کنید، احتمالاً نشخوار فکریتان هم متوقف خواهد شد زیرا متوجه میشوید آنها با عقل جور در نمیآیند.
دیدگاه