امروز: جمعه, ۱۰ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۸ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۹ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 269252
۱۱۶۷
۱
۰
نسخه چاپی

شيوه های كيفری حمايت از محيط زيست

سؤال اين است كه آيا ضرورت دارد براي حمايت از محيط زيست از ابزار حقوق جزا و مجازات استفاده نماييم يا خير؟ و آيا براي حمايت از محيط زيست می توان تنها از ساير حوزه ها و رشته های حقوق همانند حقوق اداری يا مدنی استفاده نمود، بدون اين كه نيازی به به كارگيری حقوق جزا باشد؟

شيوه های كيفری حمايت از محيط زيست

ضرورت حمايت جزايی از محيط زيست

سؤال اين است كه آيا ضرورت دارد برای حمايت از محيط زيست از ابزار حقوق جزا و مجازات استفاده نماييم يا خير؟ و آيا برای حمايت از محيط زيست می توان تنها از ساير حوزه ها و رشته های حقوق همانند حقوق اداری يا مدنی استفاده نمود، بدون اين كه نيازی به به كارگيری حقوق جزا باشد؟

دولت ها هر وقت با يك پديده خطرناك مواجه می شوند، نگران می گردند و معمولاً برای مقابله با آن به وضع قوانين كيفری متوسل می شوند و غالباً تصور می كنند كه با وضع قوانين جديد كيفری، مشكل حل خواهد شد. وضع قوانين كيفری در طی دو يا سه دهه گذشته به منظور حفاظت محيط زيست نمونه بارزی از اين طرز تفكر به شمار می رود. ولی از آن موقع تاكنون اين فرصت وجود داشته كه بتوان مناسب ترين و مؤثرترين طريق براي حفاظت محيط زيست را تشخيص داد.

برخي معتقدند هرچند قوانين كيفری در حفاظت محيط زيست نقشی را ايفا می كند ولی از آ نجايی كه در اين زمينه مشكل اساسی عبارت است از تنظيم قانونی فعاليت های مؤسسات توليدی نسبتاً بزرگ، لذا مؤثرترين وسيله براي نيل به اين منظور تعيين معيارهای دقيق مربوط به پخش و نشر مواد آلوده كننده و نيز معيارهای مشخصات و به كار بردن اين معيارها از طريق مقررات اداری می باشد. قوانين كيفری نقش محدودی را در اين زمينه ايفا می كنند و همين نقش محدود را هم تواماً با اجراي مقررات اداری ايفا می نمايند.

به هرحال اين سؤال اساسی وجود دارد كه چه نوع حقوقی برای حمايت از محيط زيست مناسب است؟ برخی معتقدند حقوق جزا، زيرا اين حقوق عمده ترين وسيله حمايت مؤثر از ارزش های اساسی، اجتماعی است و اثر ترذيلی دارد. جامعه برای ايجاد محيط سالم به منظور زندگی پاكيزه، ارزش های زيادی قائل است و برای نشان دادن همين اهميت حقوق جزا عليه كسانی كه بر ضد محيط زيست فعاليت می كنند، استفاده می كند و در مقابل برخی ديگر از حقوقدانان نظر مثبتی نسبت به اين كه تنها وسيله حمايت از محيط زيست، حقوق جزا باشد، ندارند و معتقدند كه حقوق جزا در موارد ذيل مطرح است: اعمال ارادی و با سبق تصميم، رفتار عمدی و از روی بی احتياطی، رفتار خصوصی و خسارت واقعی و عملی به قربانی. در حالی كه در خسارت وارد كردن به محيط زيست اعمال جمعی و بی احتياطی و مسامحه بعضاً مطرح است. علاوه بر اين در خسارت زدن به محيط زيست، صدمه به كل جامعه می خورد به جای اين كه به فرد مخصوصی وارد شود. به اين دلايل اينان معتقد هستند كه بهتر است از حقوق اداری در جهت حمايت از محيط زيست استفاده شود با اين حال در مورد حالتی كه حملات و تهاجمات عمدی نسبت به تماميت محيط زيست وجود دارد، شايسته است كه از حقوق جزا استفاده شود.

 راه های پاسخ به جرايم زيست محيطی

هر كشوری در زمينه حفاظت از منابع طبيعي و محيط زيست خود مسؤول است. اما حفاظت از محيط زيست به طور حتم نمی تواند محدود به دورن سرزمين ها و مرزها باشد و جلوگيری از آلودگي محيط زيست و حل مشكلات مربوط به آن نيازمند همكاری مشترك ملت ها و دولت های مختلف است.

آنگاه كه نتايج زيان بار اقدامات يك دولت بر محيط زيست از مرزهاي ملی و حتی منطقه نيز فراتر مي رود و به جايی می رسد كه تمامی دولت های جهان و جامعه بين المللی را به دليل تأثيرگذاری بر محيط زيست جهاني دربر می گيرد، در اين مرحله نگرانی از آسيب های زيست محيطی با منافع يك يا چند دولت ارتباط ندارد. در اين جاست كه مشخص می شود حفاظت از محيط زيست فراتر از صلاحيت يك دولت است و نيازمند همكاری گسترده جهاني است.

بنابراين، برای پاسخ دادن به آلودگی های زيست محيطی (از جمله منابع آبزی)، بايد همكاری و مشاركت همگانی وجود داشته باشد تا بتوان به بحران كنونی كه در عرصه محيط زيست پديد آمده است، چيره شد.

مهم ترين راه هايی كه برای چنين حمايت گسترده ای وجود دارد عبارتند از: اقدامات مردمی، اقدامات بخش ها و مراكز صنعتی خصوصی و اقدامات دولتی.

1- اقدامات مردمی

يكی از بهترين و آسان ترين راه های حمايت از محيط زيست منابع آبزی آن است كه مردم در اين راه وارد شوند. تحريك انگيزه های مردمی برای رسيدن به اين مقصود بسيار مفيد و سودمند است. زيرا وقتی مردم آگاه شوند كه استمرار حيات آنها بستگی به وجود محيط زيست سالم دارد. آنگاه انگيزه ای قوی در آ نها ايجاد خواهد شد، تا با همه امكانات و توان خويش در اين راه قدم بردارند. اين موضوع سود دولت ها را نيز دربر دارد. زيرا بدون ترديد اجرای برنامه های حمايتی هزينه های مالی فراوانی نياز دارد، كه ممكن است به دليل وجود مشكلات اقتصادی آنها را از اين مسأله باز دارد.

در ماده 33 قانون نحوه جلوگيری از آلودگی هوا آمده است: «سازمان صدا و سيمای جمهوری اسلامی ايران موظف است با همكاری سازمان حفاظت محيط زيست، برنامه های مناسب جهت تنوير افكار عمومی، آموزش و قوانين و مقررات و مسايل حفاظت محيط زيست را تنظيم و به مورد اجرا گذارد.» بنابراين، ايران تحت تأثير مقررات بين المللی به امر آموزش همگانی در زمينه محيط زيست مبادرت كرده است.

2- اقدامات صنايع خصوصی

مراكز توليدی و صنعتی در بسياری از كشورهای جهان، به ويژه كشورهای توسعه يافته، قدم های مؤثری را در راستای بهسازی محيط زيست و كاهش آلودگی برداشته اند. اگر اين اقدامات گسترش يابد، با توجه به اين كه شرايط زيست محيطی دارای ويژگی بين المللی است و فراتر از محدوده جغرافيايی يك كشور است، پاسخ مفيد و مؤثری می تواند برای جرايم زيست محيطی باشد.

3- اقدامات دولت ها

در كنار اقدامات مؤثر مردمی و صنايع خصوصی كه می توانند نقش چشمگيری برای حفاظت از محيط زيست ملی (و بين المللی) داشته باشند، نبايد از تأثير گسترده دولت ها در دستيابی به اين هدف غافل شد. دولت ها و مسؤولان حكومتی می توانند از راه آموزش دادن مردم، تصويب قوانين و مقررات و اجرای آنها، به رويارويی جدی با آلودگی های محيط زيست بپردازند، و نيز از راه همكاری با ساير دولت ها، ارائه اين پاسخ ها را در عرصه بين المللی و جهانی گسترش دهند و خود نيز مرتكب انهدام و ويرانی محيط زيست نشوند.

دولت ايران برای آن كه طبق مقررات بين المللی همكاری خود را برای حمايت جهانی از محيط زيست (به ويژه منابع آبزی) اعلام كند، به كنوانسيون های مهم بين المللی در اين زمينه ملحق شده است و به عضويت سازمان ها و مراكز در اين سطح نيز، درآمده است.

پاره ای از اين موارد عبارتند از:

1- عضويت در دفتر بين المللی تحقيقات پرندگان آبزی در سال 1347

2- عضويت در برنامه محيط زيست ملل متحد (يونپ) در سال 1351

3- عضويت در اتحاديه بين المللی حفاظت از طبيعت و منابع طبيعی در سال 1352

4- الحاق به كنوانسيون مربوط به تالاب های مهم بين المللی به ويژه از نظر؛ زيستگاه پرندگان آبزی ( رامسر) در سال 1354

5- الحاق به كنوانسيون تجارت بين المللی گونه های جانوران و گياهان وحشی ؛ در معرض نابودی (سايتيس) در سال 1355

6- عضويت در شورای بين المللی حفاظت از پرندگان در سال 1355

مراحل پاسخ به جرايم زیست محیطی

پاسخ به آلودگی های زيستگاه محيطی گسترده تر از واكنش در برابر آن است به عبارت ديگر، پاسخ هم شامل مرحله پيش از وقوع جرايم عليه محيط زيست است و هم مرحله پس از آن را دربر می گيرد.

1- مرحله اول پاسخ: پيشگيری از وقوع آلودگی و جرم زيست محيطی مرحله نخست پاسخ است كه در برابر تخريب محيط زيست مورد استفاده قرار مي گيرد.

پيشگيری تعابير مختلفی دارد و بر مبنای اينكه در چه موضوعی به كار گرفته شود، معنای پيشگيری متفاوتی خواهد داشت، اگرچه نفس پيشگيری در هر زمينه ای كه باشد، به عنوان مانعی براي بروز آفت و مشكل موردنظر خواهد بود. مانند آن كه گفته شده است، پيشگيری مهم تر از درمان است.

سزار بكاريا انديشمند معروف ايتاليايی قرن هجدهم درباره پيشگيری از نگاه حقوق كيفری می گويد: «پيشگيری از وقوع جرايم بهتر از كيفر دادن است.»

وی معتقد بود كه، هدف اساسی قانونگذاری درست كه بخواهد انسان ها را به سمت بيشترين خوشبختی و يا كمترين بدبختی راهنمايی كند، همين موضوع است. اين سخن گويای اهميت فراوان پيشگيری از وقوع جرم در نزد او می باشد.

اين موضوع، يعنی پيشگيری از جرم آلودگی و تخريب محيط زيست، در مقررات اجرايی ايران نيز مطرح شده است. برای نمونه می توان از رديف 8 بند 10 قانون برنامه پنج ساله دوم تحت عنوان حفظ محيط زيست و استفاده بهينه از منابع طبيعی كشور نام برد. يكی از راه های رسيدن به اين هدف براساس رديف ياد شده چنين است: «حفظ و احيای منابع طبيعی تجديدشونده، حفظ گونه های گياهی كمياب، جلوگيری از آلودگی های سطحی و زير زمينی و محيط زيست دريايی، جلوگيری از تخريب و انهدام زيستگاه های حيات وحش كشور و غيره.»

هم چنين، می توان موارد ديگری را نيز نام برد رديف دال بند الف ماده 45 قانون وصول برخي از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معين، ماده 8 آيين نامه اجرايي بندهای ب، ج، د ماده 45 قانون وصول برخي از درآمدهاي دولت. براي ارائه پاسخ پيشگيرانه به آلودگي محيط زيست، از راه هاي مختلف می توان اقدام نمود مانند استفاده از مشاركت عمومی، كه موضوع اصل دهم كنوانسيون محيط زيست و توسعه است.

بدون شك اگر بخواهيم در يك گسترده فراگير و مؤثر زمين ههاي پيدايش آلودگي محيط زيست را چه در عرصه داخلي و چه بين المللي از بين ببريم، بايد از تمامي اعضاي جامعه كمك بگيريم. اين برنامه همان اقدامي است كه از آن به نام «سياست جنايي مشاركتي» ياد شده است و ملل متحد نيز براي برطرف كردن مشكلات بين المللي مانند بحران زيست محيطي، به اين روش متوسل شده است يكي از راه هايي كه می توان براي رسيدن به پاسخ پيشگيرانه مورد نظر از آن بهره برد، ايجاد محدوديت و ممنوعيت صدور پروانه عادی شكار و صيد به منظور پيشگيری از آسيب رسيدن به محيط زيست است.

برمبناي بند «و» ماده 6 قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست برقراري هرگونه محدوديت و ممنوعيت موقتي زماني (فصل ها و ساعت ها)، مکانی (پارك ملي، منطقه حفاظت شده و قرق اختصاصي)، نوعی (حیوانات حمایت شده)، طریقی (انواع اسلحه و مهمات و راه ها و وسايل)، و نیز براساس مصوبات شوراي عالي حفاظت محيط زيست، كمي و كيفي، صيد و شكار جانوران وحشی حمايت شده با پروانه عادي و يا محدود بدون شكار و صيد به تعداد معيني و يا ممنوع بودن زنده گيری برخي پرندگان به هر حالت، از جمله وظايف و اختيارات سازمان حفاظت محيط زيست، و مواردی دايمی آن مربوط به شورای عالی حفاظت محيط زيست است.

بنابراين سازمان و شورای ياد شده هرگاه تشخيص دهند كه محيط زيست در معرض خطر قرار دارد، می توانند با استفاده از اين محدوديت ها و ممنوعیت ها به مقابله با آلودگی و تخريب محيط زيست بپردازند و مانع از ورود خسارت شوند. از این رو پيش از آن كه آلودگی محيط زيست پديد آيد و جرم يا جرايمی عليه محيط زيست واقع شود، با استناد به اين ماده می توان اقدام پيشگيرانه را به مورد اجرا گذاشت. به عبارت ديگر، پاسخ پيشگيرانه به آلودگی محيط زيست و جرايم عليه آن داد.

2- مرحله دوم پاسخ : اين مرحله از پاسخ فراتر از زمانی است كه اقدامات پيشگيرانه صورت مي گيرد، زيرا آنگاه كه پاسخ هاي پيشگيرانه مورد استفاده قرار مي گيرد، منظور آن است كه تخريب زيان آور در محيط زيست (جرم) پديد نيايد، اما اين بخشي از پاسخ هاي مربوط به وقتي است كه جرم واقع شده است و بايد نسبت به رفع و جبران آن اقدان كرد و نيز كوشش كرد تا شخص كه مرتكب جرم زيست محيطي شده است، از طريق تحمل اين پاسخ ها متوجه نادرستي عمل خود شود و سعي كند كه در آينده دگربار اقدام به آلودگي محيط زيست و ارتكاب جرم عليه آن نكند. پاسخ ها در اين مرحله مي توانند كيفري، مدني و اداري باشند. استفاده از هريك از اين پاسخ ها نشانگر شكل خاصي از حمايت زيست محيطی است و دركنار يكديگر می توانند حمايت جامع و گسترد های از محيط زيست را نيز، ارائه دهند.

ماهيت پاسخ به جرايم زيست محيطی

بدون ترديد دانستن اين موضوع كه جهان كنوني در يك بحران خطرناك زيست محيطی واقع شده است نمي تواند گره گشا باشد. يعني بايد براي كنترل و كاهش اين زيان های وارده به محيط زيست تلاش گسترده و جدی به عمل آورد. از يك سو پاسخ های پيشگيرانه را به مورد اجرا گذارد و از وقوع جرايم جديد جلوگيري كرد .در سوي ديگر، به ارائه پاسخ های مناسب و مؤثر حمايتي به ويژه در بعد كيفري پرداخت.

1- ارائه پاسخ كيفری

بدون شك، براي آن كه بتوانيم از محيط زيست به خوبي حمايت كنيم نبايد تنها به ابزارهاي كيفري پناه ببريم و با برخورداري از آنها به سودمندي ضمانت اجراهاي ديگر (مدني و اداری) توجه نكنيم و خود را از آنها بي نياز بدانيم. اما از آن جا كه در بسياري از موارد، كاربرد و تأثير ضمانت اجراهاي كيفري، بيش از مدني و اداري است. و در مواردي نيز دوام برخي از اركان جامعه مانند نظم، امنيت، و آسايش بستگي زيادي به وجود و اعمال آنها دارد.

در مورد محيط زيست نيز، كه بايد مورد حمايت جدي قرار گيرد، زيرا به خطر افتادن آن، ب همعناي تهديد شدن حتمي حيات موجودات زنده و ديگر بقاي طبيعت است، بايد از اين مجازات ها استفاده كرد. هم چنين، ويژگي هاي كيفر (ترهيبي بودن، ترذيلي بودن، ارعابي بودن) موجب خواهد شد كه بسياري از

اشخاص به آسانی خود را براي ارتكاب جرم عليه محيط زيست آماده نكنند. و يا محيط زيست در نزد آنها آن قدر كم اهميت جلوه نكند، كه با بي توجهي و سهل انگاري خود موجبات آلوده شده آن را فراهم كنند. براي نمونه كسي كه با ريختن مواد سمي به آب ها آنها را آلوده مي كند و موجبات مرگ و يا بيماري موجودات زنده (منابع آبزی) را فراهم مي نمايد، بايد مجازات شود. بنابراين، هيچ گونه ترديدي وجود ندارد كه براي حمايت فراگيراز محيط زيست بايد ابزارهاي كيفري (مناسب و مؤثر) را به خدمت گرفت. به عبارت ديگر براي آن كه بتوانيم از محيط زيست در برابر جرايم به خوبي حمايت كنيم و موفق به كنترل و كاهش اقدامات آلاينده زيست محيطي شويم، بايد حمايت جزايي را مدنظر قرار دهيم.

2- پاسخ های كيفری 

از آن جا كه مي توان گفت مجازات عكس العملي است كه اجتماع در مقابل جرم واقع شده و مجرم از خود نشان مي دهد. از اين رو اين مرحله از پاسخ دربرگيرنده واكنش جامعه است. به اين ترتيب، مجازات زيست محيطي پاسخ و عكس العملي است كه جامعه در برابر جرايم زيست محيطي از خود نشان مي دهد و به اين وسيله سعي مي كند تا از محيط زيست خود در مقابل جرايم و مجرمين حمايت كند.

 منبع: پيشگيری از جرايم زيست محيطی- الهام حیدرزاده و سجاد مظفری زاده

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید