مطبوعات صرف نظر از گونه‌های شکلی و ظاهری آن اعم از چاپی یا الکترونیک، نقش مهم و غیر قابل انـکاری در آگـاهی افـراد نسبت به اخبار و وقایع جـوامع و هـمچنین دسـترسی آنها به این اطلاعات دارند.
مطبوعات و آزادی مطبوعات
تعریف مطبوعات
بـرای مـطبوعات دو معنا ارائه شده است: «1- مجموع وسایلی کـه بـرای نـشر افـکار بـه وسیله‌ی نوشته، چـاپ و تـصویر به کار رود. 2- روزنامه‌ها و نامه‌هایی که به طور متناوب و ادواری منتشر می‌گردد، مانند مجلات هفتگی و ماهانه و فصل نـامه‌ها و مـجلات سـالانه و غیره». در تعریفی دیگر، مطبوعات هـر نـشریه‌ی دوره ای اسـت کـه مـهم‌ترین قسمت آن شامل اخبار و مسائل عمومی یا تفاسیر و توضیحات مربوط به آن باشد.
قانون مطبوعات، مصوب 22/12/1364، در ماده‌ی اول خود، تعریف مطبوعات را بدین شرح آورده است: «مطبوعات در این قانون عبارت‌اند از نشریاتی کـه به طور منظم و با نام ثابت و تاریخ و شماره‌ی ردیف در زمینه‌های گوناگون خبری، انتقادی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، کشاورزی، فرهنگی، دینی، علمی، فنی، نظامی، هنری، ورزشی و نظایر این‌ها منتشر می‌شوند».
آئین‌نامه اجـرایی ایـن قانون که مصوب سال 1381 هیأت وزیران است، در تکمیل ماده‌ی 1 قانون مطبوعات بیان می‌دارد: «مطبوعات به لحاظ زمان انتشار منظم می‌توانند با یکی از فواصل زمانی زیر منتشر شوند: روزی یـک بـار (روزنامه)- هفته‌ای یک بار (هفته‌نامه)- دو هفته یک بار- ماهی یک بار (ماهنامه)- دو ماه یک بار- سه ماه یک بار (فصل نامه)- شش مـاه یـک بار- سالی یک بار (سـال نـامه)».
یکی از مصادیق مطبوعات روزنامه می‌باشد. روزنامه، نشریه‌ای است که به طور منظم و مکرر منتشر می‌یابد و راجع به مسائل متفاوتی مانند حوادث مختلف روز، عقاید و دیـدگاه‌ها، تـبلیغات و اطلاعات دیگر است. ایـن نـشریه می‌تواند در صبح یا بعدازظهر، ساکنین یک شهر کوچک و یا یک کشور را مورد خطاب قرار دهد و یا حتی دارای مخاطبان بین‌المللی باشد. روزنامه‌ها منتسب به نشریات دوره‌ای هستند و ترکیبی از مقالات، گزارشات، اخـبار، یـادداشت‌ها و خلاصه‌ها می‌باشند. روزنامه‌ها دارای انواع مختلف همگانی(عمومی)، تخصصی، خارجی و روزنامه‌های مربوط به مشاغل مختلف مانند طبابت و وکالت هستند.
روزنامه می‌تواند به شکل کاغذی یا چاپی و یا الکترونیکی باشد. روزنامه نـگاری الکـترونیک ازجمله بـحث‌هایی است که تقریباً همزمان با آغاز فعالیت شبکه‌ی جهانی اینترنت در سال 1992 در جوامع گسترش یافت.
روزنامه نگاری الکـترونیک در ایران در مهر 1381 با تولی جام جم آنلاین آغاز شد. در روزنامه‌نگاری الکـترونیک سـه نـوع روزنامه وجود دارد:
1. نسخه‌ی الکترونیکی یا «پی دی اف » روزنامه: این نوع از روزنامه، از همان روزنامه‌ی چاپی در اینترنت و با فـرمت پی دی اف اسـت که از نظر ماهیت تفاوتی با نسخه‌ی چاپی ندارد و قانون مطبوعات هم بر آن صـدق مـی‌کند.
2. رسانه‌های دیجیتال: این نوع از رسانه‌ها همان مسائل و محتوایی که در نسخه‌های چاپی وجود دارد را بیان مـی‌نمایند.
در رسانه‌های دیجیتال از تکنولوژی‌های دیجیتالی مانند دوربین‌های دیجیتال، کامپیوتر، خطوط ماهواره‌ای و وب سایت‌ها بـرای تحقیق، ایجاد و ارائه‌ی اخـبار و اطـلاعات به مخاطبان استفاده می‌شود.
3. روزنامه‌ی اینترنتی: این نوع از روزنامه‌ها به شکل وب سایت‌های اینترنتی و آن لاین هستند. همان مطالبی که در روزنامه‌های چاپی و یا دیجیتال منتشر می‌شوند، می‌توانند در این نوع از روزنامه‌ها نیز بـیان گردند.
به این نوع از روزنامه‌ها، روزنامه‌های آن لاین نیز گفته می‌شود. از ویژگی‌های روزنامه‌های اینترنتی آن است که اخبار و اطلاعات موجود در آن مرتب در حال به روز رسانی شدن است.
مجله، مصداق دیگری از مطبوعات است و آن نشریه‌ای اسـت دورهـ‌ای که دارای موضوعات خاص مانند سرگرمی، اخبار یا ورزش، داستان‌ها، اشعار و غیره می‌باشد که هر کدام از آنها نویسندگان، عکاسان، طراحان و پدیدآورندگان خاص خود را دارد. در واقع مجله «نشریه‌ای است که برای روشن کردن افـکار مـردم در زمینه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، علمی، فنی یا ادبی و ترقی دادن سطح معلومات مردم و نشر اخبار و اطلاعات و مطالب عام‌المنفعه و انتقاد و اصلاح اندیشه در امور عمومی، به طور منظم و در زمان معینی منتشر مـی‌شود».
مطبوعات از لحاظ لغت «نوشته‌های چاپی»، «کالای چاپی و یا نشریه ی ادواری مانند روزنامه و مجله» و نیز «رسانه‌های خبری و خبرگزاری‌ها» معنا شده است و مترادف «نشریات» می‌باشد که آن هـم از لحـاظ لغـوی «مجموعه‌ای از پیام‌ها، تقریرات یا مـتون اسـت کـه به صورت چاپ شده و الکترونیکی» می‌باشند.
در فرهنگ لغت آکسفورد، مطبوعات به معنای روزنامه‌ها و مجلات بیان گردیده است. در جای دیگری هم آمـده اسـت کـه مطبوعات آن چیزی است که اخبار و اطلاعات را برای عـموم افـراد فراهم می‌آورد. در بعضی منابع، مطبوعات را با در نظر گرفتن مفهوم لغوی آن به معنی هر چیزی به کار می‌برند که بـه زیـور چـاپ آراسته باشد.
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و فناوری‌های جدید، مـطبوعات نیز از حالت سنتی درآمده و به شکل مجازی درآمده‌اند. وبلاگ‌ها در واقع شکل جدیدی از مطبوعات هستند که مشمول حمایت کـپی‌رایت قـرار دارنـد و نسبت به مطبوعات چاپی دارای امتیازاتی هستند؛ از جمله آن که به وجـود آمـدنشان تقریباً ارزان است و به سرعت مخاطبان بسیاری پیدا می‌کند.
نشریات در معنا وسیع کلمه، به انواع نـوشتارهایی اطـلاق مـی‌شود که به صورت‌های مختلف مانند روزنامه، مجله، اعلامیه، آگهی، فیلم‌نامه و نمایش‌نامه چـاپ و عـرضه مـی‌شوند. اما در مفهوم خاص صرفاً نوشته‌های ادواری را شامل می‌شود که در محدوده‌های زمانی خاص و به شـکل روزنـامه، هـفته‌نامه، ماهنامه، فصلنامه و سالنامه منتشر می‌گردند.
امروزه با گسترش فناوری، مطبوعات به شکل الکـترونیکی نـیز درآمده‌اند که بر اساس تبصره‌ی ماده 1 آئین‌نامه اجرایی قانون مطبوعات «نشریاتی هستند کـه در مـحیط دیـجیتال با همان صورت، شرایط و ظواهر یک نشریه چاپی و طی فرآیند فعالیت مرسوم روزنامه نـگاری و تـحریریه‌ای تولید و به طور منظم و با نام ثابت و تاریخ و شماره‌ی ردیف معینی در یک یـا چـند زمـینه‌ی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تولید و نشر می‌شوند». همچنین، در ماده‌ی الحاقی قانون مطبوعات که در آذرماه 1388 به تـصویب رسـیده است، نشریات الکترونیک این گونه تعریف شده است: «نشریه‌ی الکترونیکی رسانه‌ای اسـت کـه بـه طور مستمر در محیط رقمی(دیجیتال)، انواع خبر، تحلیل مصاحبه، گزارش را در قالب نوشتار، صدا و تصویر مـنتشر مـی‌کند». در ایـن خصوص باید بیان نمود در تعریف و معنای نشریات الکترونیک ابهام وجود دارد و قانون بـه شـکل صریح و بی‌اجمال آن را بیان نکرده است. این مسأله می‌تواند در رسیدگی به تخلفات ناشی از نشریات الکترونیک مشکلاتی را بـه وجـود آورد که شایسته است قانون‌گذار در خصوص آن به رفع ابهام اقدام نماید. نشریات الکـترونیکی بـه دلیل آن که در فضای مجازی و دیجیتال مطرح هـستند، دارای ویـژگی‌های مـتفاوتی از نشریات کاغذی می‌باشند که لازم می‌نماید قانون بـه شـکل مبسوط‌تری به ذکر این خصیصه و ویژگی‌ها بپردازد تا در جایی که نیاز به حـمایت ایـن گونه نشریات بود، به شـکل سـریع و قاطع‌تری بـه حـمایت از آنـ‌ها پرداخت. بنابراین نیاز است تا بـه ایـن حوزه توجه کامل و بی‌نقصی صورت پذیرد.
تعریف آزادی مطبوعات
آزادی مطبوعات به مـثابه‌ی یـکی از آزادیهای عمومی همواره مورد توجه حـقوق‌دانان و به دنبال آن قوانین کـشورها بـوده است. به طور کلی، آزادیـ‌های عـمومی بررسی حقوق و آزادی‌هایی است که از سوی قدرت عمومی برای افراد کشور به رسـمیت شـناخته شده است. بـه ایـن تـرتیب می‌توان آزادی مطبوعات را یـکی از شـروط لازم برای تقویت و حقوق و آزادیهای عـمومی دانست.
آزادی مطبوعات به معنای آزادی روزنامه‌ها، مجلات، رادیو و تلویزیون در گزارش اخبارشان است. این آزادی بـه طـور خاص از مطبوعات مانند روزنامه‌ها و تلویزیون، بـه عـنوان یک صـنعت حـمایت مـی‌کند. در جای دیگری هم آمـده که آزادی مطبوعات، استفاده‌ی هرکس از مطبوعات چاپی یا الکترونیکی است که مورد حمایت نیز قرار مـی‌گیرد.
اصـل آزادی مطبوعات چاپی بر مطبوعات الکترونیک نـیز تـسری مـی‌یابد. حـق انـدیشیدن، داشتن عقیده و بـیان آن حـق طبیعی تمام انسان هاست و آزادی مطبوعات بخش تکمیل کننده‌ی این حق اساسی است که تمامی انـسان‌ها مـستحق داشـتن آن می‌باشند. بنابراین در این خصوص تفاوتی میان نـشریات چـاپی و یـا الکـترونیکی نـمی‌باشد چـرا که هر دو یک رسالت را دارا هستند و فقط شکل بروز آنها متفاوت از یکدیگر است.
دادگاه عالی ایالات متحده‌ی امریکا در سال‌های 1788 و 1791 به طور مشابهی آزادی مطبوعات را به عنوان حقی دانسته‌اند کـه بر هرکس به عنوان شهروند اجازه می‌دهد که نظراتش را منتشر سازد.
«آزادی مطبوعات به طور عام جستجو، جمع‌آوری و کسب آزادانه‌ی اخبار و اطلاعات و عقاید عمومی، انتقال و مخابره‌ی آزادانه‌ی آنها، انتشار آزادانه‌ی روزنـامه‌ها و پخـش آزادانه‌ی برنامه‌های یاد شده است».
«به این ترتیب آزادی فعالیت خبرنگاران، انتشار آزاد روزنامه‌ها و مجله‌های مختلف از طرف افراد، مؤسسات و گروه‌های سیاسی و غیرسیاسی و پخش آزادانه و بی طرفانه و واقع بینانه برنامه‌های رادیـویی و تـلویزیونی و انعکاس آزاد افکار و عقاید عمومی در مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی از شرایط اساسی مطبوعات محسوب می‌شوند. آزادی مطبوعات در این معنا اکنون به عنوان آزادی اطلاعات یـا آزادی ارتـباطات معرفی می‌شود».
آزادی مطبوعات در مـعنای خـاص« قسمتی از آزادیهای فردی است که به موجب آن، افراد حق نشر افکار و عقاید خود را از طریق نوشته‌ها یا مطبوعات دارا می‌باشند؛ بدون آن که نشر آنها موقوف بـه تـحصیل اذن یا محکوم به سـانسور بـاشد».
«نشر آزاد روزنامه‌ها، بدون هیچ‌گونه محدودیت و نظارت قبل از انتشار، عدم توقیف و تعطیلی خودسرانه‌ی آنها بعد از انتشار، پیش‌بینی دقیق ضوابط و مسئولیت‌های قانونی نشریات و رسیدگی به جرایم احتمالی آنها در دادگاه‌های عـادی بـا حضور هیئت منصفه»، تعریفی دیگر از آزادی مطبوعات به معنای خاص آن است. آزادی مطبوعات به معنای خاص و اصطلاحی آن همان است که در نظر قانون اساسی قرار دارد. اصل بیست و چهارم قانون اساسی این اصـل را بـه رسمیت مـی‌شناسد و مقرر می‌دارد: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آن که مخل مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشند».
در قانون اساسی علاوه بر اصل بیست و چهارم، آزادی مـطبوعات در اصـل سـوم نیز به طور غیرمستقیم در ارتباط با حق آگاهی نیز تضمین شده است.
رویکرد حقوق مـالکیت ادبـی و هنری به مطبوعات
آثاری که در مطبوعات منتشر می‌گردند، می‌توانند به عنوان یک اثـر شـناخته شـوند که همواره مورد حمایت کپی‌رایت نیز قرار می‌گیرند؛ چرا که با دانش، ابتکار و علم دو یـا چند شخص پدید می‌آید. طبق ماده 1 قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، مـصوب 1348اثر به آنچه کـه از راه دانـش یا هنر و یا ابتکار پدیدآورنده پدید می‌آید تعریف می‌شود؛ بدون آن که طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته، در نظر گرفته شود. بر اساس بند دوم ماده‌ی 1 لایـحه حمایت از مالکیت فکری نیز اثر «هر آفریده‌ی فکری اصیل در زمینه‌های علمی، ادبی و هنری» است. بنابراین می‌توان بیان داشت که آثار مندرج در مطبوعات به عنوان اثر شناخته می‌شوند که مورد حمایت حـقوق مـالکیت ادبی و هنری قرار می‌گیرند.
آثار مطبوعاتی دارای محتواهای بسیاری هستند که مهم‌ترین‌های آن مقاله1، نقد و تفسیر، تیترها، اخبار، عکس، کاریکاتور، گزارش و مصاحبه می‌باشند. در صورتی که در هر یک از این موارد اصالت و ابتکار وجـود داشـته باشد، از آن جایی که نشأت گرفته از خلاقیت و تلاش پدیدآورنده‌ی آن است، مورد حمایت کپی‌رایت قرار خواهد گرفت.
مطبوعات به عنوان یک اثر جمعی شناخته می‌شود. اثر جمعی طبق بند 4 مـاده‌ی 1 لایـحه‌ی حمایت از مالکیت فکری «اثری است که با ابتکار و مسئولیت یک شخص توسط دو یا چند پدیدآورنده خلق و به نام مبتکر منتشر می‌شود».
اثر جمعی اثری مانند نشریات دوره‌ای است کـه در آن چـند نـفر آثار جداگانه و مستقل از یکدیگر پدیـد مـی‌آورند بـه طوری که این آثار بر روی هم جمع گردند.
«اثر جمعی دارای چند ویژگی است: 1- محدودیت موضوعی نداشته و می‌تواند ناظر بر اثر ادبـی و غـیر آن بـاشد. 2- حاصل فعالیت دو یا چند شخص حقیقی به عـنوان پدیـدآورندگان اثر است. 3- به ابتکار و مدیریت یک شخص حقیقی یا حقوقی غیر از اشخاص حقیقی پدیدآورنده است.4- اثر زمانی جمعی خـواهد بـود کـه طی توافقی که لزوماً مکتوب نیست و طرفین آن شخص مدیر مـبتکر و پدیدآورندگان هستند، اثر مستقیماً به نام خود مدیر منتشر شود».
بر این اساس می‌توان بیان کـرد کـه نـشریات ادواری مانند روزنامه، هفته‌نامه، فصلنامه و سالنامه یک اثر جمعی هستند چـرا کـه دارای ویژگی مهم آثار جمعی هستند؛ یعنی با همفکری و تلاش دو یا چند شخص حقیقی یا حقوقی پدیـدآمده‌اند و سـهم هـر کدام از همکاران به گونه‌ای در اثر نهایی ادغام شده است که نمی‌توان حـق جـداگانه‌ای بـر آن در نظر گرفت. درواقع به دلیل انتخاب و سازمان‌دهی مفاهیم در اثر جمعی، می‌توان آن را یک اثـر فـکری دانـست که مورد حمایت کپی‌رایت قرار دارد.
شـکل‌گیری حـقوق مالکیت ادبی و هنری در مطبوعات
شکل‌گیری صنعت چاپ
تاریخچه‌ی پیـدایش کـپی‌رایت بـا اختراع دستگاه چاپ توسط کوتنبرگ در سال 1440، در آلمان آغاز شد. پیدایش صنعت چاپ و اخـتراع چـاپ‌گر در اواسط قرن پانزدهم میلادی، امکان تکثیر و انتشار نوشته‌های نویسندگان را به نحو انـبوهی فـراهم آورد. این صنعت به تدریج سبب گسترش علم و فرهنگ و ارتقای سواد شد و با وجود این کـه در دسـت‌یابی بـه امتیازات، محدودیت‌ها و انحصاراتی وجود داشت، بازاری از افکار و اندیشه‌ها را شکل داد که در آن اندیشمندان بـه تـرویج نظرات خود پرداختند. در این زمان بود که به تدریج زمزمه‌ی حقوق طبیعی مؤلفان به راه افتاد و مـوجبات حـمایت از حق مالکیت فکری فراهم گردید؛ چرا که با تکثیر و نشر آثار مـؤلفان، راهـ‌های سوءاستفاده و سرقت از این دسته از آثار فکری فـراهم شـده بـود. بنابراین لازم می‌نمود که قوانین حمایتی نسبت بـه مـؤلفان و آثار آنها فراهم شود. این حمایت‌ها به تدریج در کشورهای دیگر قاره‌ی اروپا مانند انـگلستان، فـرانسه، هلند و سوئیس نیز کشیده شـد.
پس از آن کـه کپی کـردن بـه طـرز جدی و با حجم بالایی در سال 1460 شـروع مـی‌شود، قواعد و مقرراتی در قرن پانزدهم و شانزدهم نبوده است که نشان دهد مؤلفان نـسبت بـه آثار خود مالکیت دارند و بایستی حـقوقی هم برای آنها و هـم بـرای ناشران درنظر گرفته شود. در آن زمـان از دزدیـ‌های مطبوعاتی؛ یعنی استفاده‌ی بدون مجوز از آثاری که در مطبوعات آورده می‌شد نیز جلوگیری به عـمل نـمی‌آمده است و عموم افراد جامعه آزاد بـودند تـا هـر طور که مـایل بـودند از آن متون استفاده نمایند؛ عـلت آن هـم عدم وجود قانون موضوعه در این خصوص بود.
قرن 16 و 17
آنچه در فاصله‌ی میان اختراع صـنعت چـاپ و وضع قانون «آن» مورد بحث است، ایـن اسـت که در ایـن زمـان، در کـشورهای اروپایی هرگونه حقی کـه برای مؤلف در نظر گرفته می‌شد، ناشی از عرف رایج در جامعه و به خصوص «در کشورهای کامن لا مانند انـگلستان، تـصمیمات شاهی» بوده است.
حق مؤلفان بـرای بـه چـاپ رسـیدن آثـارشان و انتشار بدون تـحریف و تـغییر آن که منشأ عرفی و یا شاهانه داشته است، در سطوح غیررسمی و بدون وجود قوانین موضوعه‌ای که از آن حمایت نـماید، پذیـرفته شـده بود و «بخشی از این امر بدان جهت بـود کـه نـاشران بـاور داشـتند اگـر اثری به همان شکلی که مؤلف آن می‌خواست منتشر شود، سود حاصل از آن نیز به حداکثر می‌رسد. بدین سان، مؤلف پس از فروش امتیاز تکثیر یک اثر، تا حدی بـر آن نظارت داشت». آنچه به تاریخ چاپ بر می‌گردد متونی بوده است که مربوط به حوزه‌ی ادبیات می‌شده و جنبه‌ی ادبی داشته است.
این متون ادبی توسط متخصصان، متولیان کتاب‌ها، کـتابداران و پژوهـشگران در روزنامه‌ها، مجلات و نشریات مختلف به چاپ می‌رسیده است. آن زمان در زمینه‌ی اقتصادی و در حوزه‌ی مطبوعات میان افراد توافقاتی می‌شده است و سرمایه‌گذاری‌هایی نیز صورت می‌گرفته است؛ مثلاً در مورد سیاست‌های نشر، سانسور و در خـصوص امـتیازات، شرایط رساله نویسی، تبلیغات در روزنامه‌نگاری و نیز حقوق مادی که برای مؤلفان حرفه‌ای در نظر گرفته می‌شد، مد نظر قرار می‌گرفت. با وجود این کـه در زمـینه‌های مادی افراد میان خود اسـتانداردهایی را در نـظر می‌گرفتند، امّا چون مداخله‌ی قانونی در آن دیده نمی‌شد، راه برای هرج و مرج و سرقت ادبی باز بود.
در مورد رعایت حقوق معنوی نیز باید بیان کرد کـه در آن زمـان وجود نداشته است چـراکه در قـرن نوزدهم بود که حقوق معنوی در فرانسه به رسمیت شناخته شد.
منبع: کپی رایت در مطبوعات - محمدهادی میرشمسی - علوم خبری شماره 23
دیدگاه