مهمان نوازی يکی از اين صفات ارزنده يی است که بخش مهمی از فرهنگ شـفاهی و مـکتوب، ادبـيات و اصول اجتماعی و روش های اندرزی را در زنـدگي ايرانـی - اسـلامی مردم به خود اختصاص می دهد.
مـهمان نوازی، فرهنگ عامه و گردشگری
واژه های مهمان، مهمانی، مهمان نوازی، مهمان پذير، مـهمان پرست، مهمان پرور، مهمان خدای، مهمان خانه، مهمان دار، مهمان داری، مهمان دوست، مهمان سرا و صفاتی چون مهمان نواز بودن، مـهمان پذير بـودن و ... بـرخی از واژه های فرهنگ ها، لغت نامه ها و دايرة المعارف های تخصصی ايرانی هستند که نـمونه يی از ارجـمندی اين جايگاه در ادبيات ايرانی را به نمايش می گذارند از نظر نامگذاری جغرافيايی هم روستاها و شهرهايی چون: مهمان دار، مـهمان دوسـت، مـهمانلو و مهمانی از اين اهميت سخن می گويد. در هر خانه ايرانی، اتاقی وجود دارد که بهترين امـکانات نـور و فـضا، تجهيزات و تزئينات را داراست و برای پذيرش مهمان هميشه آماده و مرتب، تميز و خوشبوست.
مشاغلی چون مهماندار، مـهمانخـانه چـی، مهمان دارباشی هم از بخش اشتغال اين هنر برمی آيد. صفتهايی چون مهمان خوانده يا ناخوانده ، خودی يا غـيرخودی، مـحرم يا نامحرم، خوش قدم، خودمانی، مهمان دوره يی، مهمان دعوتی، مهمانی خانوادگی، مهمانی مجردی، مـردانه و زنـانه، بـی ادعا و ... نيز حاکی از اين فرهنگ است.
در بازی کودکان هم مهمان بازی داريم. سور و سات و سور و وليمـه قـبل و بعد از زيارت حج و عتبات عروسی و حتی عزاداری از مسائل فرهنگ عـمومی مـاست. مـيزد در معماری ايرانی نوعی سکو يا به تعبير امروزی، «ميز» بود که در خانه ها وجود داشت و لوازم پذيرايی (خوردنی های آبـدار يا خـشک ) را بر روی آن می گذاشتند و ميزدپان (ميزبان )، کسی بود که اين مسئوليت را عهده دار بود.
در بـختياری مـهمان خـانه را «لامردون » و در برخی جاها «شاه نشين »، «ايوانی » و... می گويند. در ادبيات فارسی و جزئی تر، ادبيات گويشی و بومی مـناطق مـختلف نـيز سرايندگان و نويسندگان مباحث مختلفی را به اين موضوع اساسی اختصاص داده اند. اشعاری چـون: بـسيار سفر بايد تا پخته شود خاميی / صوفی نشود صافی تا درنکشد جامی و درخـت اگـر متحرک بدی ز جای / نه جور اره کشيدی نه جفای تبر و... نمونه هایی از تـوصيه بـه سفر است. رزق خويش بدست تو مـی خورد مـهمان.
در متون نثر هم مبحث مهمانی جايگاه مـهمی دارد: قـابوس نامه (کاووس نامه اثر امير عنصرالمعالی کيکاووس ابن اسکندر ابن وشمگير زياری ) باب دوازدهـم کـتاب خود را به آيين مهمان کردن و مـهمان شـدن اختصاص داده اسـت و در آن نـوع تعارف ها، همراهی ميزبان با مهمان، خـوراکی ها و بـايد و نبايدهای اين سنت را برای فرزندش يادآوری می کند.
«فرهنگ » يکی از مهمترين جايگاه هايی است که اين سـنت را در بـين ايرانيان آشکارتر می سازد.
فرهنگ را به دو بـخش فرهنگ مادی و غيرمادی تـقسيم مـی کنند. هويت اصلی يک جامعه با بـعد غـيرمادی آن شناخته می شود. حوزه فرهنگی جامعه و قوم را ميتوان از طريق رفتارهای اجتماعی و ادبيات شفاهی، گـفتاری يا فـولکلور آنان بررسی کرد.
در مطالعات قـوم شـناسی، مـردم شناسی و انسان شـناسی فـرهنگی به اين امور توجه اسـاسی مـی شود. فولکلور يا دانش عوام و فرهنگ مردم، مجموعه آداب، رسوم، باورها، عقايد و آفريده های مردم است. اين دانـش در حـوزه های طبيعی، فرهنگ، اقتصاد، دين، ادبيات و .... جـستجو مـی کند. در حوزه دين و مـذهب، جـايگاه انـسان، ارتباط اجتماعی و بطور خـاص «مهمان » بسيار برجسته و مهم است که از پرداختن به آن در اين مقال می پرهيزيم .
در بخش ادبيات و آفرينش های مردمی گـونه هـايی متنوعی چون تعارف ها، ضرب المثل ها، تـرانه هـا، اشـعار، مـتل و قـصه و ... وجود دارد. در بخش مـطالعات فـرهنگ غيرمادی به سه واژه عنصر، ترکيب و حوزه فرهنگی نياز داريم.
عنصر فرهنگی شامل اجزاء يک پديده قابل تعريف اسـت؛ مـثلا بـهون يا سياه چادر عشايری، هور و هورج و شيردنگ و ... عـناصرند و مـجموعه يی شـبيه آيين عـروسی، کـتل و مـافگه در عزاداری و يا اسفند دود کردن، آب و آيينه آوردن، سفره چينی و ...ترکيب اند و حوزه فرهنگی دربرگيرنده هر قوم، طايفه و منطقه يی است که وجوه مشترکی در اين آداب و رسوم دارند. فولکلورشناسی براي بررسی يکی از مـوضوعات مهم چون «مهمانی » و «مهمان نوازی » به اين بحث می پردازد.
در حوزه رفتارشناسی قومی با توجه به ويژگي های اقليمی سرزمين و مردم ساکن نواحی شرق و غرب، جنوب و شمال ايران، شيوه های دقيق و بسيار گـسترده يی وجـود دارد که با عنايت به موضوع بحث، مهمانی و مهمان نوازی جايگاهی بس رفيع دارد و همه اقوام ايرانی به فراخور نوع زندگي شهری، روستايی و يا عشايری خود برای ايجاد رضايت مهمان تلاش مـی کنند.
اغـلب ايرانی ها با اسفند و همهمه و شادمانيی از مهمان استقبال می کنند و بهترين لباس های خود را پوشيده و نظافت محيط و خانه را انجام می دهند و بهترين خوراک و لوازم پذيرايی را تهيه می کنند و از بهترين الفـاظ و واژگـان در تعارف ها بهره می برند و از محصولات و تـنقلات خـود برای مهمان تحفه می برند.
در ايلات و عشاير با قربانی کردن گوسفند و گوساله جلوی پای مهمان، مراتب ارادت خود را در عمل نشان می دهند (مصاحبه با شهناز قره تپه ). مهمان تـا زمـانی که در خانه است نـبايد از نـظر گفتاری و رفتاری کاری کرد و يا سخنی گفت که او به خود گيرد و باعث رنجش او شود. هنگامی هم که قصد رفتن کرد، هدايايی برايی سوغات و اهل خانواده اش تهيه می کنند و با ريختن آب پشت سـر وی، او را بـدرقه می نمايند (مصاحبه با راشين کريمی).
در ايلات و عشاير و روستاها برای مهمان عزيز با ساز و دهل و يا همهمه و شليک تفنگ به استقبال می روند. اين امر در عروسی و حتی آيين سوگواری نيز اتفاق می افتد (مصاحبه با گـودرز خـدادادی ). مهمان نـوازی ايرانی بگونه يی است که اگر قاتل و گنهکاری هم به آنها پناه ببرد تا زمانی که در خانه ايشـان است، در امن و آسايش است و ميزبان، خود را برای حفظ جان او به خطر مـی انـدازد.
تـواضع و فروتنی ميزبان، آزادی مهمان، مجاز بودن او برای انتخاب نوع خوراک، پوشش و شرايط مهمانی، آرامش خانواده برای اين رويداد مهم، از آداب و سـنن مـهمانی در فرهنگ ماست. روزنشينی و شب نشينی، خوردن خوراکی ها (شب چره )، گفت و شنود سخنان و خـاطره هـا، کـتابخوانی و شعرخوانی، تفريح بيرون ، جايگاه زنان و کودکان و سالخوردگان در مهمانی و ده ها مطلب ريز و درشت ديگر بخشهايی از خرده فـرهنگهای اقوام ايرانی در حوزه پر ارزش مهمانی است که هر يک مقالات متعددي را ميتواند به خود اختصاص دهـد. گردشگران و جهانگردان در سفرنامه هـای خـود از اين ويژگی ايرانيان به نيکي ياد کرده اند که در ذيل نمونه يی از آن را ياد مي کنيم :
مستند علف (١٩٢۴.م ) و قوم باد دو مستند تاريخی همراه با کوچ عشاير بختياری (طايفه های بابا احمدی و بابادی ) و بلوط (در کهگيلويه و بويراحمد) نمونه هايی از فـرهنگ مهمان نوازی ايرانی را بی هيچ پاداش و شايبه يی، به روايت تصوير بيان می کنند. مريان سی کوپر در جای جای يادداشت های خود در کتاب علف، از مهمان نوازی طايفه بابا احمدی می نويسد. همچنين وی در گزارش خود بـه مـردم کشورش از رفتار اخلاقي و احترام آميز مردان بختياری به خانم مارگاريت هريسون زيبا اشاره می کند که در طول سفر در امنيت کامل بود و هيچ کسی نگاه بدی هم به او نکرد.
گردشگران بـه اهـميت خوردن نان خود با مهمان، کم خوری ايرانيان و پخت غذا برای مهمان و پذيرايی بسيار ايرانيان اشاره می کنند. مهمان نوازی و گشاده دستی از ويژگی های اقوام ايرانی است که در متون سـياحان و خـارجی ها به آن توجه شده است .
در رفتارشناسی ايرانيان نکته های بسياری از زبان گردشگران آمده است برای نمونه ابن بطوطه می گويد: اصفهانی ها مردم گشاده دستند. هم چشمی و تفاخری که مـيان ايشـان در مـورد طعام و مهمان نوازی وجود دارد مـنشأ حـکايات غـريبی است. ويلسون در شرح سفرش به اردل و ديدار با يکی از خانواده خوانين بختياری می نويسد: راهنمايم اظهار داشت مادر يکی از خوانين بزرگ بختياری در قـلعه کـوچکی مـقيم است... خاتون زنی فوق العاده رئوف و مهمان نواز بـود. بـهترين اتاق ها را در اختيارم گذاشته بود.
اتاق من با فرش ها و قاليچه هايی که محصول کار بافندگان محلی بود مفروش گرديده بـود. غـذايی کـه به ما دادند بمراتب از غذاي گرانترين رستوران های لندن گرانبهاتر و بـهتر بود. پس از صرف شام خاتون به ديدنم آمد. بعد از تعارفات معمولی استنطاقم شروع شد. درباره وقايع اخير تـهران، اصـفهان، شـيراز و حوادث خارج از مرزهای ايران پرسشهايی داشت. تاکنون با کمتر کسی از مردان و زنـان ايرانـی برخورد کرده بودم که چون اين زن در تشريح نظرات سياسی آگاه و نکته سنج باشد... .
نـکته هـايی شـبيه توجه به نان و نمک در عرف و عادت اقوام ايرانی بگونه يی که اگر دشـمنی هـم نـان و نمک خورد در امان می ماند مورد دقت اين گردشگران بوده است.
بارون دوبد می نويسد: بـايد مـنصفانه بـگويم که شکايتی از لرستانی ها ندارم. زيرا با اينکه هيچگاه بيش از سه يا چهار مرد همراهم نبود، هـرگز لرهـا به من آزاری نرساندند و برعکس هرجا رفتم با مهمان نوازی آنها روبه رو شدم. وی بارها در سفرنامه خود از لرها به نيکی ياد کرده و درباره رسم مهمان نوازی زنان می نويسد: هـنگامی کـه به چادر ايلياتی ها (کوچ نشينان ) نزديک می شوی، زنانی را می بينی که برای مهمان غـريبه گـياهان خـوشبو دود می کنند و اين نشانه خوش آمدی است که از صميم قلب می گويند. رسم هديه دادن به مهمانان را نـيز مـی توان از لابلای نوشته ها و سفرنامه های گردشگرانی چون ويتا سکويل وست جست کـه از ايلخـانی بـختياری يک تسبيح مرجانی دانه درشت هديه گرفته بود.
خرده فرهنگ های منطقه يی مهمانی در عزا و عـروسی از دوره هـای مختلف شامل شناسايی دختر، خواستگاری، عقد، عروسی و مراسم پس از آن تا هديه دادن و ... متفاوت و بـسيار مـتنوع است. در آيين مهمانی در رستوران ها و هتل ها، فروشگاه ها، بازارچه های محلی، بازارهای ساحلی يا کويری و کوهستانی، تعارف های معمول که گـاهی در حـد شبه دعوا پيش می رود، بخشی از عناصر و ترکيبات در حوزه های فرهنگی کشور است.
مـهمانی و مـهمان نوازی در فولکلور
الف) ضرب المثل
ضرب المـثل يکـی از پرکـاربردترين گونه های ادب شفاهی است که انعکاس تـجربه و صـدای فرهنگ اقوام است. در کتاب ارزنده فرهنگ بزرگ ضرب المثلهای فارسی اثر ذوالفقاری بـالغ بـر دويست متن درباره مهمان آورده اسـت يا بهمن دهـگان در فـرهنگ جـامع ضرب المثل هاي فارسي ٧۵ متن را آورده کـه ذکـر همه اين موارد از حوصله بحث خارج است ولی بيان چند مورد آن مفيد است :
مـهمان هـديه خداست (عوام ). مهمان آمد نان مـی خواهد، اجل آمد جان مـي خواهد (دارابـی). مهمان از خوب خوردن خشنود نـمی شود بـلکه از روی خوش صاحبخانه خوشحال می شود (ساوه يی ) مهمان از در درآيد، رزقش از دريچه (دماوندی، بختياری، تاجيکی و افغانستانی ) بـه شـهر ميری نون وردار به ده ميری چـوب وردار (چـهارمحالی ).
مهمان خضاب خانه اسـت (تـهرانی ). مهمان خوش آمد تا به واسطه او يک لقمه نان بخورم (لري و بختياری ). مهمان درد و بلای خانه را مـيبرد (گـيلکی ). مهمان دلش بسيار نازک است (کـردی).
مـهمان زينت خـانه اسـت (هـزاره يی ). مهمان سوغات خداست (تـرکمنی ). مهمان که از در درآمد برکت از پنجره خواهد رسيد (مازندرانی ). مهمانی رفتن پاي پس هم دارد (سخن ). در هرمزگان : مهمون روزيش جـلوتر اتات يا مهمون هر که هه تـو خـونه هـرچه هـه.
مهمون و برا مـهمون (مـهمان برادر مهمان - همراهان مهمان هم عزيزند). اول ساقی بعد هم باقی. مهمان حبيب خداست. مـهمان بـا خـودش رزقش را می آورد. خدا بده مهمونی تا بـخوريم يه نـونی . مـادر زنـت دوسـتت دارد. حق نان و نمک. نان خوردن و نمکدان شکستن. خونه به مهمون خشه راه به رفيق. کدخدايی شارت و بارت اخو يه دو من هم آرت اخو (بختياری ). مهمان از پدر عزيزتر است. کليد روزی خـانه دست مهمان است. مهمان تاج سر صاحبخانه است. مهمون رزق خسه خوره. مهمون هر که هونه خدا هرچه. خدا بده مهمونی تا ز بالاس بخوريم نونی. ممو روزی خور، خد خو مياره و بـلايو ره مـبره. بختياری برای مهمان ارزش والايی قايل است و آن را گرامی می دارد. عرب خوزستان مي گويند: (ضيف البخيل امن من التخمه : مهمان رفتان و سيه کاسگان از ناگواری و گرانی شکم آزاد است.
در گـنجينه امـثال و حکم دهخدا متن های بسياری به جد و هزل به فارسی و عربی وجود دارد: مهمان مهمان را نمی تواند ديد، صاحبخانه هيچيک را يا مهمان خوديم ليک در خانه تو. در طـنز هـم از کساني که با مهمان بـدرفتاری کـنند نيز سخنانی گفته می شود: يک مهمانم را بکشی ده مهمانت را مي کشم. مهمان آهوی (خر) صاحبخانه است. نوک نونش را با تير هم نميشه زد. آفتاب تا حالا سفره شـو نـديده. به نانش چوپان بـوديم. مـهمان خنده روست صاحبخانه خون بگريد. مهمان که يکی شد صاحبخانه گاو می کشد. مهمان سير سر قفلی دارد. مهمان يک روز دو روز است و ... .
ب ) باورها
در حالت های مختلف مـهمان و مـهماني باورهاي متعددي وجود دارد که نمونه هاي آن عبارتند از: اگر مرغ جلو در خانه بر خاک بيفتد، نشانه آمدن مهمان است. عطسه در خواب نشانه آمدن مهمان است. چاي روي استکان، تار شـدن مـو، جاروکردن بـچه ها، بازکردن پا و از ميان آن نگاه کردن، جفت شدن کفش، آواز خواندن خروس (گيلان )، خارش پشت لب مردان، پريدن تکه خمير، اتـفاقي رديف شدن استکانها، قارقار کلاغها، پرواز کفش دوزک ها، قاصدک ، گربه خاک آلود، پلک پريدن ، افتادن بـي اخـتيار قـند از دست کسيی که چايی می خورد، افتادن لقمه از دست يا دهان، افتادن کرکيت يا قيچي قاليبافي. در خانه ديگران ناخن نـگيريد تـا پايتان از خانه بريده نشود.
اگر نوزاد زير چهل روز در خانه هست ، به مهمان شورچشم و بـخيل نـشان نـدهيد (مصاحبه با کتايون احمد فخرالدين ). اگر کودک همراه مهمان خوابيد برای او غذا بگذاريد تا رزقـتان کم نشود. لباس تازه را بر تن مهمان بپوشانيد تا برکت به صاحبش بـرساند. در تعبير خواب نيز ديدن مـهماني و مـهماني رفتن ، خوب است .
پ ) آداب و رسوم
آداب و تشريفات خاص استقبال و بدرقه مهمان در هر ناحيه يي قابل توجه است. درهاي قديم، کوبه زن و مرد داشت تا به تناسب جنس فرد، کسي براي باز کردن در پيش برود. اين سـنت با حضور بزرگترها جلو در رابطه داشت . در قروه افراد متعهد ميشدند تا مهمان غريب را پذيرايي کنند. آنها يک جفت شاخ بز کوهي را به نشانه مهمان پذيري بر سردر خانه خود نصب مي کردند .
در بختياري تـشمالها مـسئول پذيرايي و نواختن ساز و دهل براي مهماني بودند.
صاحبخانه نبايد زودتر از مهمان غذا بخورد و يا دست بکشد. در برخي نواحي ايران مهمان را تنها مي گذارند تا بدون تعارف و رودربايستي غذا بخورد. اگر مهمان تقاضا کند کـه صـاحبخانه با او همراهي کند، با او غذا مي خورند. اغلب اقوام ايراني، نوع غذاها، نوشيدني، ميوه و تنقلات را با توجه به فصل مشخص مي کنند. پذيرايي با آب در سيستان، پذيرايي با آش، چاي، خوراک نان و مـاست، نـان و پنير و ... از سادگي در پذيرايي ولي الزام به آن دارد. در بختياري براي مهمان عزيز ساز و دهل مي زنند و حتي مشابه عروسي دستمال بازي، چوب بازي و سواربازي مي کنند.
برای تفريح و سرگرمي مهمان بازي هاي دو يا چند نفره چـون کـوس و چـار، دوز، الختر و ... را برپا مي کنند. از مهمان پس از شـريک شـدن در نـان و نمک همچون عضو خانواده پذيرايي مي کنند. در بسياري از انواع گونه هاي فولکلور مانند قصه و متل هم بخشي از حوادث با مهماني پادشاه بر مـرد فـقير، انـتخاب دختر فقير خانواده از سوي پسر پادشاه بسبب مـهمان نـوازي و ... وجود دارد.
جلو مهمان پا دراز نمي کنند، دعوا نمي کنند، بلند صحبت نمي کنند، حرف رکيک و زشت نمي زنند، با سر و وضع و لباس نامناسب و رفـتار سـخيف حـضور نمي يابند (مصاحبه با احمد قنبري ). مهمان غريب ، معلم و يا پزشـک را بصورت دوره يي و ترتيبي به خانه دعوت مي کنند. اگر مهمان وسايل خود را در خانه ميزبان بگذارد قصدش ماندن است و بدون گـفتار پيام خـود را مـنتقل مي کند (مصاحبه با محمد ابدالي.)
خرده فرهنگ ها در اجزا و عناصر مهماني هـم جـالب توجه است و براي گردشگران و تورهاي مسافرتي حائز اهميت است؛ مثلا بين اعراب خوزستان، قهوه نوشي آداب و آيين خـاصي دارد و وظـايف سـاقي و مهمان، نوع وسايل، آداب گرفتن فنجان، قرار دادن قاشق، ايستاده نگه داشتن و چـپ کـردن اسـتکان و ... خاص است و ندانستن آنها گاهي توهين آميز است. مهمان کردن عروس و داماد از طرف خـانواده هـا و وابـستگان هم آداب خاص خود را دارد (مصاحبه با علي فرهاديان.)
اگر مهمان به صاحبخانه هم حرف تـلخي بـزند به احترام او سکوت مي کنند و مي گويند «سر جامون نشسته» (مصاحبه با فروغ ماهيگير). قـبل از ورود مـهمان عـود مي سوزانند و آب و جارو مي کنند و وقتي مهمان آمد با گلاب از او پذيرايي مي کنند. اگر مهمان ناخوانده بـاشد، اول بـه او آب تعارف مي کنند، اگر خورد يعني سير است و اگر نه، گرسنه است و ميزبان بـايد بـه فـکر غذا باشد (مصاحبه با شهباز قنبري ). بايد با بهترين ظروف از مهمان پذيرايي کرد. آب و حمام براي او مـهيا نـمود. بهترين رختخواب را برايش پهن کرد و از او دربارة نوع غذا، حساسيت ها و بيماري و ... سؤال کـرد.
اگـر مـهمان کمرو و تعارفي باشد بايد او را تنها گذاشت تا راحت غذا بخورد. وقتي مهمان آمد هنگام رفـتن بـايد بـا دست پر و سوغات برود. در لرستان، ايلام، کرمانشاه، خوزستان و بختياري، بقچه يي از لباس، خوراکي، مواد بـهداشتي و ... بـراي مهمان مي گذارند که به آن «سررختي » مي گويند (مصاحبه با شاهيجان قنبري.)گلستانيها بهترين غذاها را مثل عدس پلو بـا مـرغ، چلو خورش کدو و... براي مهمان مي آورند (مصاحبه با محمدباقر مسعودي).
در لرسـتان سـاده پذيرايي کردن را سبب راحتي مهمان مي دانند و مي گويند غـذا را بـراي بـچه خودمون مي پزيم و احترامش را به مهمان مي گذاريم (مـصاحبه بـا فروزان اديب فر). مراسم عيد فطر، قربان و نوروز و عروسي را از مهماني هاي شادي مي دانند (مصاحبه بـا پورنـصير لرستان ). هنگام غذا خوردن مـهمان را راحـت بگذاريد تـا هـرچه مـيخواهد بخورد (مصاحبه با علی علی ياری .)
ت ) تـعارف ها
مـيزبان براي دعوت مي گويد: قدم بر چشم گذاشتي، گداخانة ما را منور کردي، خـانة مـا صفا پيدا کرد، کلبة درويشي ما بـا وجود شما کاخ شـاهي شـد و... مهمان هم در پاسخ از عبارت هايي چـون : دولت سـراست، خانة اميد ماست، خانة ارباب است، کاخ شاهي ست و ... استفاده مي کند. اين تعارف ها بـه فـراخور فضاي کاربردي (کانتکست ) تغيير مـي کنند؛ مـثلا در عـروسي و مجالس شادي مـي گويند: انشـاالله نصیب فرزندانتان شود، صـفا آورديد، بـي شما صفايي نداشت، کلبة ما منور شد، انشاالله در عروسي بچه هايتان جبران کنيم و ... يا در مـراسم عـزاداري مي گويند: مردة ما را زنده کرديد، کـمر شـکسته ام با آمـدنت راسـت شـد، جان گرفتيم و .... و در سفرهاي زيارتـي مي گويند: نايب الزياره بوديم، به يادتان بوديم، همه جا مقابل چشم ما بوديد، صفا آورديد و...
ث ) ترانه هـا
دو چـشـــموني بـــه در دارم خدايـــا
عزيـــزي در ســـفر دارم خدايـــا
هـمـــه مـيگـــن عـزيـــزت کــــي مـيايـــه
بـــه دل شـــوق دگــــر دارم خـدايـــا
تأثير فرهنگ مهمان نوازی ايرانی در توسعه گردشگری
درآمد اصلي کشور ما بر مدار فروش نفت اسـت و تـاکنون هـيچ منبعي بطور جدي نتوانسته با آن رقابت کـند. خـوب اسـت در کـنار اين مـنبع مـهم، منابع ديگري هم براي افزايش درآمد ملي و جذب سرمايه داشته باشيم که بي گمان با توجه به شرايط تاريخي - فرهنگي و اجتماعي ايران در منطقه و آسيا، بخش گردشگري و توريسم مـي تواند با پتانسيل و ظرفيت مطلوبي بهترين انتخاب دولت و ملت ما باشد.
گردشگران در انديشه خودي از سفرهاي داخلي يا خارجي مطالباتي دارند که حفظ آنها با رويکرد جذب، پاسداشت و افزايش مشتري در بازار امروزي، کار فـني و بـسيار حساسي است. امکانات رفاهي، زيرساخت هاي خدماتي، آژانسهاي گردشگري و اطلاع رساني درست، ياريگر سازمان هاي سياستگذار و مديران اجرايي خواهد بود. شناخت چالش ها و فرصت هاي حوزه گردشگري ايجاب مي کند که در بخش خدمات مـشترک جـهاني از تجربيات ملل ديگر بهره مند شويم ولي در بخش مسائل خاص همچون مهمان نوازي (عناصر و ترکيبات فرهنگي ) از تجارب اقوام و طوايف کشور بهره مند گرديم.
اگـرچه گـردشگري مردم در کشور خود (درون مرزي ) و هـمچنين سـفرهاي خارجي (برون مرزي ) در قالب موضوع ما مي گنجد ولي بحث بر سر توريسم يا گردشگري خارجي است که با رويکرد تأثير فرهنگ و تمدن ايراني ميتواند بعنوان پديده يي ثـروت زا و عـنصر سرمايه گذاري در اشتغال مـورد تـوجه قرار گيرد.
تاريخ، فرهنگ، ادبيات، هنر، معماري و جلوه هاي طبيعي ايران زمين با جغرافياي چهار فصل و نعمتهاي ايزدي ، جاذبه هاي بسياري در پذيرش گردشگران و توسعه پايدار اين صنعت جهاني در کشور مي باشد. جهانگردي مديريت علم و هنر اداره انـسانها و مـنابع براي نيل به اهداف است. به يقين رسيدن به اهداف مشترک (برد- برد) در گرو نو کردن روش ها و شناخت آسيب هاي اين صنعت جهاني است. در اساس توسعه يک مفهوم نرم افزاري اسـت و بـعنوان يک مـسئله اقتصادي ، بي نياز از پيوست هاي فرهنگي نيست .
همين موضوع ما را به ضرورت شناخت فرهنگ و مصاديق آن رهنمون مي شود. از بـارزترين نمودهاي فرهنگ ايراني، مهمان نوازي است که مي تواند از جذابترين خاطرات گـردشگران خـارجي در سـفر به ايران باشد. اگر اين عناصر مورد توجه قرار گيرد، نتايج خوبي را براي سرمايه گذاران و فعالان اين بخش بـه هـمراه خواهد داشت و اين چرخه موجب رشد و توسعه قابل انتظار صنعت پردرآمد گردشگري خواهد شـد.
شـرايط مـتنوع زيستي و اقليمي استانهاي کشور پذيراي انواع گردشگر فرهنگي، مذهبي، ورزشي، اقتصادي، سياسي و همچنين استراحت و سلامت، تـعطيلات، روابط و همبستگيهاي اجتماعي مي باشد.
اين ظرفيت ارزنده بعنوان صنعت سفيد و بدون توجه به انـگيزه هـاي سفر مي تواند در حوزه هاي عمومي، تخصصی، تجاري و ... توسعه يابد. بي گمان توسعة پايدار يعني گسترش صنعت گردشگري و جذب گردشگر با حفظ هويت فرهنگي، سلامت محيط زيست، تعادل اقتصادي که مـستلزم شناخت فرهنگ غيرمادي (ناملموس) کشور است. با عنايت به موضوع مهمان نوازي اقوام ايراني، اين توسعه با موارد زير مرتبط مي باشد:
١. نقش دانشگاهها در توسعه گردشگري با آموزش اصول مهمان داري، سرمايه گذاري بخش خـصوصي، تـوجه خيران و نيکوکاران براي جذب گردشگر و توجه به مسئله وقف و امور معنوي و مذهبي بسيار مؤثر است.
٢. گردشگري مي تواند فرهنگ و جلوه هاي فولکلوري ايران زمين را در آيينه مهمان نوازي اقوام ايراني نمايش دهد.
٣. شـناخت بـيشتر ايران بعنوان جامعة ميزبان با قابليت هاي مهمان نوازي سنتي و قومي و رويکردهاي نوين متناسب با استانداردهاي جهاني، در توسعة گردشگري در بخش سرمايه گذاري با استفاده از قابليت فرهنگ مردم و فولکلور است.
۴. توسعة صـنايع جـانبي نظير هنرهاي عشايري - روستايي و شناسايي استعدادهاي بومي - محلي در حوزه گردشگري.
۵. کمک به تأسيس و راه اندازي رشته هاي مهارت محور و اشتغال زاي صنعت گردشگري در دانشگاهها و مراکز آموزشي با رويکرد فرهنگ شناسي و گـرايشهاي بـين رشـته يي.
۶. فرهنگ سازي براي امنيت مـسافران و بـهره مـندي از فرهنگ ايراني در توسعة گفتگوي تمدني و آشنايي با فرهنگ ايراني و حضور امن گردشگران در جامعه عشايري – روستايي.
٧. استفاده از ظرفيت هاي فرهنگي - تاريخي در سرمايه گـذاري هـاي اقـتصادي سودآور.
٨. استفاده از راهنمايان و همراهان بومي - محلي و گسترش صـنايع مـحلي و حضور در آيين ها و مراسم طبيعي و محلي (توريسم فرهنگ عامه).
٩. توجه به توليد و اشتغال مولد جوانان با احياء سنتهاي بومي - مـحلي بـا فـعال کردن توريسم دانشجويي و رويکرد اقتصاد مقاومتي (توليد و اشتغال).
١٠. توجه بـه جاذبه هاي فرهنگي عشاير با فرايندهاي زيستي و طبيعي کوچ، اسکان، بازارچه هاي محلي.
١١. آموزش کنشگران حوزه گردشگري بـراي تـقويت روحـيه مهمان نوازي توأم با رفتار صادقانه ، مؤدبانه و به دور از گرايش محض اقـتصادي.
١٢. تـقويت رويکرد فرايندمحوري مهمان نوازي ايراني، زيست واقعي در محيط و پرهيز از رفتار خشک تماشاگري.
منبع: مهمان‌نوازی در فرهنگ عامه و تاثیر آن بر گردشگری و ایران‌شناسی - عباس قنبری عدیوی - مطالعات ایران شناسی - شماره 6
۲ دیدگاه