کمیت و کیفیت صلوات
از آنجا که در آیۀ صـلوات و روایـات، فراوان از فضیلت درود فرستادن مؤمنان به تبعیت از خدا و فرشتگان، سخن به میان آمده است، به اتفاق آرای دانشمندان اسلامی، مداومت به ذکر صـلوات بـر پیـامبر صلّی اللّه علیه و اله و اهل بیت ایشان علیهم السّلام، در هـمۀ ایام زندگی کاری مثبت و سازنده است و تکرار صلوات به عنوان بهترین دعا و ذکر و مراسم عبادی فردی، امری نیکو مـی‌باشد و بـدون هـیچ گونه محدودیت زمانی و مکانی، اصل بر زیادی و فراوانی است؛ چنانکه در حـدیث نـبوی آمده: «أولی الناسبی یوم القیامة أکثرهم علیّ صلاة فی دار الدنیا»؛ سزاوارترین مـردم نـسبت بـه من در روز رستاخیزکسانی هستند که در دنیا بیشتر بر من صلوات فرستادند.
از نظر کـیفیت و چـگونگی ذکـر صلوات، با مراجعه به ادعیۀ مأثور و روایات فریقین، معلوم می‌شود که اجرای این عمل عـبادی امـری ثـابت نبوده و از تنوع و گوناگونی برخوردار بوده و به اصطلاح امر توفیقی نیست، بلکه با توجه بـه آموزه‌های روایـی، مصلّی(درود فرستنده) اختیار دارد این تکلیف دینی خود را با رساترین عبارات عربی، همراه با طـهارت ظـاهری و بـاطنی و اخلاص در نیت و اظهار محبت به اهل بیت علیهم السّلام و توجه به معانی عالیه و آموزنده صـلوات جـامۀ عمل بپوشاند. امیر مؤمنان علیه السّلام در خطبۀ 72 نهج البلاغه، خطاب به خداوند مهربان فـرمود:«اجـعل شـرائف صلواتک و نوامی برکاتک علی محمّد عبدک و رسولک الخاتم لماسبق...»؛ بار الها با ارزش‌ترین درودهـا و فزاینده‌ترین برکات خود را بر محمد صلّی اللّه علیه و اله بنده و پیامبرت قرار ده که پایان‌بخش نـبوت گـذشتگان اسـت....
در ذیل به نمونه‌هایی از آنها از زبان معصومین علیهم السّلام اشاره می‌شود:
1-کوتاه‌ترین صلوات جملۀ«صلّی اللّه عـلیه و اله»اسـت کـه در لسان ائمه علیهم السّلام دراحادیث، از جمله نهج البلاغۀ امام علی علیه السـّلام فـراوان آمده است.
مشهورترین ذکر صلوات: «اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد»است که برخی از برادران ناآگاه اهل سـنت بـا افزودن کلمۀ «علی» پیش از آل محمد علیهم السّلام میان نام محمد صلّی اللّه علیه و اله و خـاندانش فـاصله می‌اندازند که به عقیدۀ بزرگان امامیه چـون شـیخ بهایی و عـلامه مجلسی، اولی و احوط ترک این فاصله است؛ زیـرا از نـظر بلاغی، ترک آن پس از واو عطف، جایز بوده و در ادعیۀ ماثورۀ معصومین جز در موارد شاذ و نادر کلمۀ «عـلی» نـیامده است. چنانکه در«صحیفۀ سـجادیۀ» امـام سجاد عـلیه السـّلام در دعـاهای شمارۀ 5،13،20،24،27،31،32،45،47 و 48 بدون «علی» تکرار شده اسـت و ایـن نوع درود فرستادن به صلوات صغیره (کوتاه) نامبردار است و در جامع الاخبار نیز همین ذکـر صـلوات بدون «علی» از حضرت ختمی مرتبت روایت شـده است.
3-صـلوات مـقرون به دعای فرج برای امـام زمـان عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف که امام صادق علیه السّلام فرمود: اگر نمازگزار در تـعقیب نـماز بامداد و نیم‌روز بگوید: «اللّهمّ صـلّ عـلی مـحمّد و آل محمّد و عجّل فـرجهم» قـائم آل محمد عجّل اللّه تعالی فـرجه الشـریف را درمی‌یابد.
4.صلوات کبیره نمونه‌های فراوانی دارد، از جمله در منابع فریقین روایت شده است که پس از نـزول آیـۀ صلوات،کعب بن عجره یا ابـو سـعید خدری از پیـامبر صـلّی اللّه عـلیه و اله پرسید: ما می‌دانیم کـه به شما چگونه سلام دهیم، پس چگونه بر شما درود فرستیم؟ حضرت در پاسخ فرمود بگویید: «اللّهمّ صلّ عـلی مـحمّد و[علی]آل محمّد کما صلّیت علی إبراهیم و آل إبـراهیم إنـکّ حـمید مـجید و بـارک علی محمّد و [عـلی] آل محمّد کـما بارکت علی إبراهیم و آل إبراهیم إنکّ حمید و مجید».
جـالب تـوجه این است که نظیر همین صلوات در قـرب الاسـناد بـا انـدکی تـغییر از امام صادق علیه السّلام و نیز از امام رضا علیه السّلام در مجلس مناظره یا بحث آزاد مأمون با جمع مخالفان، روایت شده که مورد تأیید حاضران قرار گرفت. امروزه اکـثر اهل سنت این گونه بر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله درود می‌فرستند.
شگفت اینکه در منابع عامه، این حدیث را از راویان دیگر نظیر ابو طلحه، ابو مسعود انصاری، بریده خزائی و ابن مسعود نیز روایت کـرده‌اند کـه در بیشتر آنها کلمۀ «علی» بر آل محمد علیهم السّلام افزوده شده و در برخی «آل محمد» حذف و دربعضی روایات «آل ابراهیم» حذف گردیده است که این شیوۀ برخورد، حاکی از بی‌دقتی و یا تعصب و عناد راویان اهـل سـنّت است و حتی برخی به جای آل محمد علیهم السّلام و«علی أزواجه و ذرّیّته»را درج کرده‌اند.
جالب‌تر اینکه بخاری در صحیح خود چند روایت را با ذکـر آل مـحمد درصلوات بر آن حضرت یادآوری مـی‌نماید و در عـنوان باب یاد شده «کیفیة الصلاة علی النبیّ صلّی اللّه علیه و اله» را انتخاب و از ذکر«و آله» صرف نظر می‌نماید.
5-صلوات همراه با استماع یا تلاوت آیۀ صلوات؛ شیخ صدوق در کـتاب خـصالدر ضمن آموزه‌های چهار صـد گـانۀ امام علی علیه السّلام در رابطه با ساماندهی دین و دنیای مردم مسلمان آورده است که آن حضرت فرمود: «صلّوا علی محمّد و آل محمّد فإنّ اللّه تعالی یقبل دعاءکم عند ذکر محمّد و دعاءکم و حفظکم إیّاه» و إذا قرأتم: (إنـّاللّه و مـلائکته یصلّون علی النبیّ...) فصلّوا علیه فی الصلاة کنتم أو فی غیرها»؛ بر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و خاندانش درود فرستید؛ زیرا خداوند برتر به خاطر یاد حضرت محمد صلّی اللّه علیه و اله و دعـایتان بـرای او و حفظ احـترام آن حضرت درخواستتان را می‌پذیرد و هرگاه آیۀ صلوات را قرائت کردید پس به آنحضرت درود فرستید چه در نماز باشید و یا در غیر نـماز.
6-صلوات همراه با نام انبیای سلف، هرگاه نام پیامبری از پیامبران آسـمانی گذشته بـرده شـود، باید نخست صلوات بر محمد و آلش فرستاده شود و سپس به آن پیامبر بزرگوار با صلوات و سلام، ادای احترام شود. در رواتـی از امـام صادق علیه السّلامرسیده: «إذا ذکر أحد الأنبیاء فابدأ بالصلاة علی محمّد و آله ثمّ علیه صـلّی اللّه عـلی محمّد و آله و عـلی جمیع الأنبیاء».
در روایتی دیگر آمده که یکی از یاران امام صادق عـلیه السّلام در محضر حضرت شگفت: «اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد کما صلّیت علی إبراهیم»، حـضرت فرمود: نه، چنین مـگو، بـلکه بگو:«کأفضل ما صلّیت و بارکت علی إبراهیم و آل إبراهیم إنک حمید مجید».
یادآوری می‌گردد که در فقه اهل بیت علیهم السّلام صلوات بر خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله به تبع درود بر آن حضرت، در واقع احترام به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بوده که در مواقع وجوب، واجب و به هنگام ذکر نام آن حضرت، مستحب مؤکد است و کیفیت اجرای آن در اختیار فرستندۀ صلوات می‌باشد.
مشروعیت صـلوات بـر آل محمد علیهم السّلام
در میان عالمان عامه و خاصه در اختصاص داشتن صلوات به پیامبران مرسل یا عمومی یا مجاز بودن درود فرستادن بر دیگران، اختلاف نظر شدید وجود دارد. برخی از عالمان اهل سنت صلوات و درود فـرستادن بـر غیر پیامبران معصوم را به کلی روا نمی‌دانند، مگر به تبع صلوات بر حضرت محمد صلّی اللّه علیه و اله؛ چون به نظر آنان صلوات نشانۀ تعظیم و توقیر انبیا و مختص به آنهاست؛ همان گونه کـه تـسبیح و تقدیس مخصوص حق تعالی است. افزون بر این، در عرف نیز برای حفظ مراتب تکریم برای ملوک، امرا، قضاوت و علما، دعاهایی متناسب با شأن هریک نظیر«خلّداللّه ملکه و سلطانه و أیده اللّه و دام ظـلّه» در پی نـام آنـان اضافه می‌کنند.
گرچه برخی صـلوات بـر مـؤمنان و صالحان را ترک اولی و مکروه دانسته‌اند، عارفان دینی و محققان شیعه و اهل سنت به اتفاق آرا، صلوات فرستادن بر آل و بستگان صالح و شایستۀ حضرت مـحمد صـلّی اللّه عـلیه و اله را همراه با درود به آن حضرت به تبعیت، جایز مـی‌دانند. چـنانکه تهانوی می‌نویسد:«اعلم أن معنی قولنا صلّ علی محمّد عظّمه فی الدنیا بإعلاء ذکره و إبقاء شریعته و فی الآخرة بتضعیف أجره و تـشفیعه فـیأمّته کـما قال ابن الاثیر و لذا لا یجوز أن یطلق بالنسبة إلی غیره إلا تبعا».
اکثریت اهـل سنت صلوات فرستادن بر هریک از اهل بیت حضرت محمد صلّی اللّه علیه و الهرا به صورت منفرد و مستقل همانند دیـگر پیـامبران، مـکروه می‌دانند و دلیل ایشان بر این رأی افزون بر قیاس، مخالفت با شعار و نـشان ویـژۀ شیعه بودن صلوات بر آل و رفع اتهام رافضی بودن است. ولی برخی از آنان نظیر ابن جـریر طبری، حـسن بـصری، مقاتل بن سلیمان و مقاتل بن حیان، اسحاق بن راهویه و فضل ابن روزبـهان درود فـرستادن بـر آل را به تنهایی نیز مشروع، ولی مکروه دانسته‌اند.
ابن روزبهان متوفای 927 ق می‌نویسد: «دو طایفۀ دیگر از علما بـر آن رفـته‌اند کـه صلوات، به اصالت مخصوص انبیاست و اکابر آل حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله که به عصمت منسوبند و ائمۀ کـرام و صـاحب فضائل عظامند، چنانچه بر حضرت فاطمه علیه السّلام و هریک از دوازده امام به اصالت، صـلوات تـوان فـرستاد و این قول قوی مختار است و دلیل آن‌که به اتفاق، صلوات بر آل، به تبعیت مـی‌توان فـرستاد، پس مطلق صلوات به اتفاق بر ایشان جایز باشد...در جواب [مانعان] می‌گوییم، انتساب ایشان به بیت نبوت و رسـالت چـنان کـامل است که می‌توانند داخل در تعظیم صلوات باشند، چنانچه فرزندان نجیب پادشاه را توان که بگویند«خـلّد اللّه ملکه»و در محاورات آنرا ترک ادب نمی‌گویند.
پس آن محذور ترک مراتب برطرف باشد و بنده بـه ثـواب تـبلیغ کمال رحمت که موجب نزول ده رحمت است در عوض آن فایز گردد و ما در بسیار مواقع می‌بینیم که اهل البـیت عـلیهم السـّلام به خصوص اولاد فاطمه علیها السّلام به اموری مخصوص‌اند که حضرت پیامبر بدان مـخصوص اسـت، مثل حرام بودن صدقه و ذکر ایشان درنماز؛ چرا نشاید که در اصالت صلوات از سایر صلحای امت مـخصوص و ممتازباشند؟و اگـر مؤمن منصف، نیکو تأمّل نماید، همانا این قول را راجح داند و ترک فضیلت صـلوات بـر آن ارواح مقدسه ننماید.و اللّه اعلم».
.دلایل اسـتحباب صـلوات بـر خاندان عصمت
عالمان امامیه رضوان اللّه علیهم، صـلوات و درود فـرستادن بر انبیا و مؤمنان صالح را به کلی جایز می‌دانند، چه به طور مستقل و چه بـه تـبعیت و طفیل نام حضرت ختمی مرتبت صـلّی اللّه عـلیه و اله، و به اجـماع، صـلوات فـرستادن بر آل پیامبر صلّی اللّه علیه و اله را در هرحال مـستحب مؤکد مـی‌شمارند و بر مشروعیت آن به دلایل زیر استناد جسته‌اند:
الف) آیات
-1(هو الذی یصلّی عـلیکم و مـلائکته لیخرجکم من الظلمات إلی نور) (احزاب43)؛ اوسـت خدایی که بر شـما درود و رحـمت می‌فرستد و نیز فرشتگان او، تا شـما را از تـاریکی ها به جهان روشنایی آورد. این آیه چون خطاب به مؤمنان است، نص است بـرمشروعیت صـلوات بر اهل بیت علیهم السـّلام کـه مـصادیق کامل مؤمن مـی‌باشند.
- 2(صـلّ علیهم إنّ صلاتک سـکن لهـم و اللّه سمیع علیم) (توبه103)؛ ای پیامبر! به پرداخت‌کنندگان زکات درود و رحمت فرست که مایۀ آرامش آنان است. مـعلوم است هـمان گونه که گرفتن زکات اختصاص بـه آن حـضرت ندارد، اسـتحباب صـلوات و دعـا برای آنان نیز عـام است و شامل عموم مؤمنان می‌شود.
-3(الذین إذا أصابتهم مصیبة قالوا إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، أولئک علیهم صـلواتمن ربـّهم و رحمة و أولئک هم المهتدون) (بقره156 و 157)؛ آنان کـه بـه مـصیبت سـخت گرفتار شـوند، گویند ما از آن خـداییم و بـه سوی او بازگشت می‌نماییم. درود و رحمت خدا ویژۀ این گروه صابران است و هم آنان راه‌یافتگان می‌باشند. تردیدی نیست کـه اهـل بـیت علیهم السّلام مصیبت های سنگین را متحمل شدند کـه از جـملۀ آنـها غـضب مقام امـامت و مـظلومیت آنان است.
بیشتر بخوانید:
احکام و آثار صلوات (قسمتهای دیگر)
ب) سنت نبوی
به نقل شیعه و اهل سنت پیامبر اعظم صلّی اللّه علیه و اله بر مؤمنان پرداخت‌کنندۀ زکات صلوات می‌فرستاد. از جمله به هنگام دریافت زکات مال به ابو اوفی فـرمود: «اللّهمّ صلّ علی أبی أوفی و آل أبی أوفی»؛ بارالها بر ابو اوفی و خاندانش درود فرست. نیز آن حضرت به درخواست زنی که گفت: برای مـن و هـمسرم دعا نما، فرمود:«صلّ اللّه علیک و علیزوجک»؛ درود خدا بر تو شوهرت باد. بنابراین، اگر درود فرستادن بر مؤمنان عادی روا باشد، به طریق اولی صلوات فرستادن بـر اهـل بیت پیامبر اعظم صلّی اللّه علیه و اله مشروع خواهد بود و حتی عوفبن مالک گوید: پیامبر صلّی اللّه علیه و اله در کنار جنازۀ یکی از انصار چنین دعا فرمود: «اللّهـمّ صـلّ علیه و اغفر له و ارحمه و عافه و اعف عـنه».
با اینکه روایات فوق در منابع فریقین بیان شده است، عجیب این است که برخی از متعصبان اهل سنت در عمل، تنها از صلوات فرستادن به اهل بـیت عـلیهم السّلام حتی در پی نام ایـشان در کـتابها خودداری می‌کردند که جز مخالفت با محبان اهل بیت علیهم السّلام توجیه دیگری ندارد و حتی برخی چون زمخشری بدان تصریح کرده‌اند. عمر بن عـبد العـزیز یکی از خلفای اموی در بخشنامه‌ای به یکی از فرماندهان سپاه نوشت: «إنّ الناس من القصاص قد أحدثوا فی الصلاة علی خلفائهم و أمرائهم عدل صلاتهم علی النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و لیکنفیه إطناب دعائهم و صـلاتهم ثـمّ لیصلوا عـلی المؤمنین و المؤمنات و لیستنصروا اللّه ولتکن مسألتهم عامة للمسلمین». در این بخشنامه،خلیفۀ اموی با اسـتناد به آیۀ صلوات(احزاب56)و آیۀ (و استغفرلذنبک و للمؤمنین و المؤمنات) (محمد19)از درود و دعای طـولانی سـخنرانان و داسـتان‌سرایان برای خلفا و امرا منع می‌کند، نه اصل درود فرستادن به مؤمنان و مسمانان.
ج) اجماع مسلمین
به اتفاق آرا، یکی از مـعانی صـلوات درخواست رحمت ومغفرت از خداست که همه بر جواز آن برای عموم مؤمنان اجماع دارنـد و در اصـول ثابت شـد که مفاهیم و موضوعات مترادف و هم معنا در حکم برابرند.
د)سیرۀ مستمرۀ متشرعه،که در پی نام اولیای خـدا برای آنان طلب رحمت می‌کردند و هیچ‌گاه این عمل پسندیدۀ آنان مورد انکار بزرگان دیـن قرار نگرفته است و چه کـسی سـزاوارتر به درود و دعا از خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله است که تمام عمرشان را وقف خدمت و ارشاد و هدایت امت کرده‌اند؟
ه)بنای عقلا بر مشترک بودن امتیازات و مسئولیت های مهم جانشینان صاحب منصبان اجتماعی، که این باور در جـهت تثبیت موقعیت و مقبولیت خلفا نقش تعیین‌کننده دارد و تردیدی نیست که امامت پیشوایان معصوم و افضل امت، امتداد خط نبوت است. همان گونه که فخر رازی تصریح کرده: حق جل و علا، اهل بیت را در پنج خصلت و امتیاز شـریک و مـساوی با پیامبر صلّی اللّه علیه و اله قرار داده است:
1-محبت و دوستی خدا که فرمود: (قل إن کنتم تحبّون اللّه فاتّبعونی یحببکم اللّه) (آل عمران31)و دربارۀ خاندانش فرمود (قل لا أسألکم علیه أجرا إلاّ المودّة فی القربی) (شوری23)؛
2-طهارت و پاکـی کـه فرمود: (إنّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس أهل البیت ویطهّرکم تطهیرا) (احزاب33)؛
3-اختصاص آل محمد صلّی اللّه علیه و اله به سلام و تحیت الهی در میان پیامبران که فرمود: (سلام عی آل إل یاسین) (صافات130)؛
4-اختصاص صـلوات در نـماز و پایان تشهد بر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و آل کمه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود:«الصلاة علیّ و علی أهل بیتی تذهب النفاق»؛ درود بر من وخاندانم نفاق و دورویی را از بین می‌برد؛
5-حرمت صـدقۀ واجـب، کـه پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فـرمود: «حـرّمت الصـدقة علیّ و علی أهلبیتی»؛ صدقه بر من و خاندانم حرام شده است.
و)به نقل اهل سنت، خود پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فـرمود:«إذا أردتـم الصـلاة علیّ فقولوا:اللّهمّ صلّ علی محمّد و علی آل محمّد»؛ هرگاه خواستید بر من درود فرستید: بگویید: بار الها بر محمد و بر خاندانش درود فرست. امام صادق علیه السّلام نیز فرمود:«وجدت فـی بـعض الکـتب من صلّی علی محمّد نبیّه کتب اللّه له مأة حسنة و من قـال: صلّی اللّه علی محمّد و أهل بیته کتب اللّه له ألف حسنة»؛ من در برخی کتاب ها یافتم، هرکس بر محمد پیامبر خدا درود فـرستد خداوند صـد پاداش نـیک برایش مقرر فرماید و هرکس که گوید درود خدا بر محمد و خاندانش باد، خـداوند هـزار حسنه در نامۀ عملش می‌نویسد.
بیشتر بخوانید:
انسان کامل از منظر مکاتب مختلف
اسطوره و ذهنیت اسطوره‌ای در ایران
منبع: صلوات، احکام و آثار آن - سیدرضا موسوی - الهیات و حقوق- شماره 30
پایگاه خبری حقوق نیوز - دین و اندیشه
دیدگاه