امروز: جمعه, ۱۰ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۸ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۹ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 274147
۱۲۳۱
۱
۰
نسخه چاپی

خرید و فروش خون از نظر فقهی و اسناد بین المللی

بسیاری از فقها، خرید و فروش و هر نوع استفاده‌ای از خون را با توجه به آیات و روایات و اجماع و دیگر ادله حرام می‌دانند

خرید و فروش خون از نظر فقهی و اسناد بین المللی

خرید و فروش خون، باید بدون كالاانگاری، همراه با رعایت جانب ضرورت برای نجات جان انسان و با نظارت كامل دولت ها و قانونگذاری كامل و بدون ابهام در این زمینه، صورت پذیرد.

خرید و فروش خون از نظر فقهی

سیر حرمت خرید و فروش خون از گذشته تا امروز

بسیاری از فقها، خرید و فروش و هر نوع استفاده‌ای از خون را با توجه به آیات و روایات و اجماع و دیگر ادله حرام می‌دانند.

این نظریه از آن جا ناشی شده که در زمان‌های گذشته، بویژه در میان اعراب، هیچ گونه استفاده‌ای از خون، به جز آشامیدن، رایج نبوده است. از این روی، به همین قدر که خون را در ردیف محرمات و نجاسات آورده‌اند، اکتفا کرده‌اند و خرید و فروش آن را نیز برای خوردن حرام شمرده‌اند و همچنین در باره خون انسان، نه از حلیت سخنی دارند و نه از حرمت، زیرا، فایده و منفعت عقلایی و مفید و کارساز، برای خون انسان متصور نبوده است به همین خاطر اصلا بحثی در مورد فروش خون انسان مطرح نکرده‌اند.

از آن جا که امروز، منافع کثیری برای خون، بویژه خون انسان کشف شده، این بحث مطرح می‌شود که مفاد ادله حرمت استفاده چیست؟ آیا مطلق بهره برداری و دادوستد حرام است، یا فقط خرید و فروش خون برای خوردن حرام است؟ و اینکه ادله‌ای که فقها اقامه کرده‌اند بر حرمت خون، خون انسان را که امروزه، در پزشکی و معالجه بیماران از آن بهره می‌برند، در برمی گیرد یا اینکه منظور آنان فقط خون حیوان بوده آن هم برای خوردن؟

روشن است که در زمان بعثت پیامبر اسلام(ص) هیچ اثر و منفعتی عقلائی بر استفاده از خون وجود نداشته است؛ و لهذا عقلاء بر این اساس یعنی براساس نجاست اینکه اثر عقلائی مجوّز استفاده از خون در آن زمان وجود نداشته است، معامله و خرید و فروش آنرا لغو و بیهوده می‌دانند و شارع نیز آنرا حرام کرده است. اما در این زمان بواسطه ظهور پدیده صنعت و ترقّی علم طبابت، خون یکی از حیاتی‌ترین و ضروری‌ترین مادّه بقاء و استمرار حیات شمرده می‌شود و قطعاً از مصادیق بارزۀ مقدّمات و اسباب وجوب حفظ نفس محترمه در نزد شارع می‌باشد، و رعایت این نکته حاصل نخواهد شد الّا به خرید و فروش آن و استفاده جهت بیماران خاصّ. بدین لحاظ ملاک ممنوعیّت معامله که همان لغویّت و غیر قابل استفاده بودن بود، منتفی و داخل در قسم منافع مشروعه و محلّله خواهد شد، ولی نجاست و حرمت شرب به حال خود باقی می‌ماند.

خرید و فروش خون و تغییر احکام

احکام و قوانین اسلام به‏‎ ‎‏دو بخش ثابت و متغیر تقسیم می‌شود. مثلا در فروع می‌توان از ثبات‏‎ ‎‏بسیاری از احکام نماز، روزه، حج و خمس نام برد؛‏‎ ‎‏امّا برخی از احکام فروع دین از جمله خرید و فروش خون به تغییر زمان تغییر پذیرند، و بنا به استفاده عقلایی از آن در شرایط زمانی و مکانی خاص حکم آن نیز متغیر می‌شود. بنابر این آنچه در مورد معامله خون مطرح است این است که خون به عنوان یکی از نجاسات چه خون بدن انسان باشد یا خون حیوان بسته به شرایط زمانی آن دارد، در گذشته خون را برای درمان برخی از بیماریها و یا به عنوان نوعی غذا می‌خوردند و چنین استفاده‌ای از خون در طب عامیانه آن روز مفید شمرده می‌شد. یا اینکه خون را در روده‌ها پر ساخته و سپس کباب‏‎ ‎‏کرده جلوی مهمان می‌نهادند.

اما شریعت که با توجه به مضرّات و آلودگی هایی که در خون وجود داشت و به مفسده این نوع استفاده، واقف بود، از خرید و فروش آن جلوگیری کرد؛ زیرا اصل تماس داشتن با خون صرف نظر از این که برای خوردن هم مورد استفاده قرار بگیردیا نگیرد، سبب سرایت آلودگی های آن به محیط زندگی انسان می‌شد و همین مقدار مفسده کافی است برای صدور حکم حرام بودن خرید و فروش آن. افزون بر این که استفاده شناخته شده از خون در آن زمان، خوردن آن بود (به عنوان دوا یا غذا)، که این استفاده نیز مفسده آمیز بود، پس حکم حرام بودن خرید و فروش این موضوع (خون) دلیل استفاده‌ای بود که در آن زمان داشت.

امّا در جامعه امروز، اوّلًا خون برای خوردن خرید و فروش نمی‌شود، بلکه امروزه خون را برای تزریق به بدن بیماران و نجات جان آنان ممکن است بخرند یا بفروشند یا هدیه کنند و این یک نوع استفاده عقلایی و با اهمیتی است که قابل مقایسه با نوع استفاده‌ای که در گذشته از خون می‌شد، نیست.

ثانیاً برای نگهداری و نقل و انتقال آن از وسائل استریلیزه و شیوه‌های سالم و پیشرفته‌ای استفاده می‌شود که خطر آلوده کردن محیط زندگی دست اندرکاران از بین می‌رود. ملاحظه می‌شود که چگونه کارکرد نادرست و مفسده آمیزی که خون در گذشته داشت تحول پیدا کرد و تبدیل شد به کارکرد بسیار مفید و حیاتی امروز.

خرید و فروش خون در فقه

درباره حکم داد و ستد خون، میان فقها نظرهای گوناگونی وجود دارد. این نظرها عبارت اند از:

1. حرمت مطلق داد و ستد؛

2. تفصیل میان خون نجس و پاک؛

3. حرمت داد و ستد به تنهایی و جواز آن همراه با چیز دیگر؛

4. جواز داد و ستد در مواردی که فایده حلال دارد.

از جمله کسانی که نظر چهارم را پذیرفته ­اند، امام خمینی است.

امام خمینی(ره) در این باره می‌فرماید: هر چند خرید و فروش عین نجس، (یعنی چیزهایی که ذاتاً نجس است؛ مانند بول، غائط، مشروبات مست کننده و ...) جایز نیست، امّا خرید و فروش عین نجسی که بتوان از آن استفادۀ حلال نمود جایز است؛ مثلًا خرید و فروش غائط برای کودسازی و یا خرید و فروش خون که در زمان ما برای نجات مجروحان و بیماران مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آیت الله مکارم شیرازی نیز خرید و فروش خون را برای نجات جان بیمار جایز دانسته و در این باره گفته اند: خريد و فروش خون براي نجات جان بيمار جايزاست، ولي درمورد خريد و فروش اعضاي بدن مانند كليه و امثال آن، احتياط آن است كه اگر پولي مي خواهند بگيرند در مقابل اجازه برداشتن عضو از بدن شخص دهنده بوده باشد، نه در مقابل خود عضو و اصل اين كار در صورتي جايز است كه براي دهنده توليد خطر نكند.

خرید و فروش خون در نظام حقوق بین الملل

امروزه هرچند برخی از كشورها به دلایل مختلف از جمله كمبود خون و یا فرآورده ها و مشتقات خونی خرید و فروش خون را مجاز شمرده اند، اما در حقوق بین الملل به موجب اسناد بین المللی و قوانین اغلب كشورها با نسق و سیاقی اخلاقی به این موضوع می نگرند و خرید و فروش خون را مخالف شأن و كرامت انسانی دانسته و آن را به دلایلی مجاز ندانسته اند.

دلایل نهی از خرید و فروش خون

سه دلیل برای نهی عمل خرید و فروش خون می توان متصور شد:

1- نوع دوستی و وظیفه نجات جان دیگران، ایجاب می كند كه اگر كمك به دیگران ما را در معرض خطر قرار ندهد به دیگران كمك نماییم. این وظیفه از برخی حمایت های قانونی عمومی نیز برخوردار است. بر این اساس، خون به عنوان یكی از عناصر حیاتی و حیات بخش باید به صورت اهدایی به دیگران منتقل شود و مورد خرید و فروش قرار نگیرد. به عبارت دیگر به جهت اینكه هدف از این نوع دوستی، اهدای زندگی به سایر افراد است بنابراین باید اصل را نه كسب سود از طریق فروش خون، بلكه نجات جان دیگران قرار دهیم.

در سال 1970 ،ریچارد تیموس، جامعه شناس بریتانیایی در مدرسه اقتصاد لندن، در كتاب خود به نام «هدیه مبتنی بر رابطه»، استدلال نموده كه نوع دوستی باید یك عنصر بنیادین سیاست خون ملی باشد.

2-خرید و فروش نمودن خون، كالاانگاری آن است. كالا یك شئ تجاری است كه می تواند در بازار با ارزش خاصی خرید و فروش گردد. با این حال، همیشه به عنوان كالا در نظر گرفته نمی شود. در دوره های مختلف در غرب، احساسات مذهبی، اخلاقی و قانونی به دنبال نگه داشتن بدن انسان به دور از تجارت به عنوان یك كالا بوده اند. به عنوان مثال، حداقل از قرن هفدهم، در حقوق كامن لا مقرر گردید كه هیچ مالكیتی بر بدن وجود ندارد. برخی اشیا قابل عرضه نیستند و نباید با آنها به عنوان یك كالا برخورد شود، اگر شئ قابل بهره وری نباشد، معاملات بازار در این موارد به شكل غیر مجاز از لحاظ تخصیص و سازمان اجتماعی انجام می شوند.

3- طبق نظریه تمایز «افراد» از «اشیا»، هر چیزی نباید به عنوان شئ، مورد خرید و فروش قرار گردد؛ افراد، به عنوان انسان های دارای اراده، آزاد و محق احترام هستند و هرگز نباید به عنوان اشیا یا به نحوی كه كالا قلمداد گردد، با آنها برخورد شود. مواد بدن مانند خون، آن چنان با تمامیت ما به مثابه بشر مرتبط است كه نماد و عناصر كرامت و شخصیت انسانی محسوب می شوند. برای مثال توجه به یك اهداكننده به عنوان یك منبع دائمی تجدیدپذیر از خون، باعث تقلیل ارزش انسان به یك شئ می شود، حتی اگر خون انسان را در موارد ضروری و محدود، «شئ» به حساب آوریم، در واقع از این حیث است كه در شمول تعریف قانونی از شئ قرار می گیرد، مثلا در لایحه قانون مدنی جمهوری چین مقرر شده بود «شئ عبارت است از هر چیز با ارزش و ملموسی كه از لحاظ فیزیكی و مادی توسط شخص قابل كنترل می باشد».

دیدگاه اسناد منطقه ای و بین المللی

در توصیه نامه 1975 توسط مجمع بهداشت جهانی تصویب شد كه سازمان بهداشت جهانی WHO ارتقا و توسعه «خدمات ملی خون بر اساس اهدای داوطلبانه و تبرعی» را بر عهده بگیرد. یكی از موضوعات مهمی كه این توصیه نامه، به عنوان نگرانی خود مد نظر قرار داد «فعالیت گسترده و فزاینده شركت های خصوصی در تلاش برای ایجاد پروژه های تجاری جمع آوری خون و پلاسمافریزیس در كشورهای در حال توسعه بود.

صلیب سرخ بین المللی در سال 1973 رسما اعلام كرده بود كه اهدای خون باید داوطلبانه، بدون اجرت و با انگیزهای مبتنی بر اصول انسانی و بشردوستانه باشد.

در سال 1981 ،صلیب سرخ، قطعنامه سازمان بهداشت جهانی را تأیید كرد و در سال 1990 پس از تأیید مجدد موقعیت خود، اعلام كرد كه «اهدای داوطلبانه و تبرعی خون به عنوان ایمنی ترین نوع اهدای خون به گیرندگان در نظر گرفته شده است». توصیه های سازمان بهداشت جهانی و انجمن جوامع صلیب سرخ در مورد ترویج اهدای داوطلبانه و تبرعی خون و پلاسما، همگی نشأت گرفته از شأنیت بالایی است كه برای انسان در نظر گرفته شده است.

در ماده 21 كنوانسیون حقوق بشر و داوری شورای اروپا، مصوب 1997 نیز مقرر شده است «بدن انسان و اجزای آن نباید، منجر به منافع مالی گردد.»

مواد 9 و 14 قطعنامه 78 شورای اروپا مصوب 1979، ماهیت بلاعوض اهدای اعضای انسانی را ایجاد نمودند. بنابراین هیچ قیمتی، بالا یا پایین نباید روی این اعضا گذاشته شود. در این توصیه نامه، به كشورهای عضو توصیه می شود كه با توجه به هدفهای انسان دوستانه، اعضای انسان را از تمام مسؤولیت های ناشی از واردات و صادرات و مالیات و سایر حقوق مرتبط با كالاها معاف كنند.

سیاست شورای اروپا مبنی بر این است كه بدن انسان، نه یك شئ است و نه قابل تجارت. این سیاست به عنوان یكی از استدلال های برجسته علیه تجارت زیستی اعمال می شود و همچنین مطابق با رویه انتقال مالكیت در قانون مدنی اروپایی است. این خط مشی كه اعضای بدن انسان نباید قیمت گذاری شوند، منطبق با مقررات مذكوره می باشد. به علاوه، منطبق بر فلسفه اخلاقی برخی فیلسوف های قرن نوزدهم از جمله امانوئل كانت نیز است.

كانت معتقد بود كه قیمت گذاشتن روی هر چیزی، آن را قابل تعویض و جایگزین می كند و هر چیزی كه برتر از قیمت گذاری باشد، هیچ معادلی ندارد و دارای شأن و احترام است. بر اساس این دیدگاه، معافیت از حقوق گمركی و سیاست های غیر انتفاعی و غیر سودجویانه در نقل و انتقالات بافت انسانی ممكن است تأییدی بر احترام ذاتی برای كرامت انسانی باشد.

در سال 1988، شورای اروپا توجه خود را از ایدز و ایمنی به مسائل مربوط به ساختار خدمات ملی خون گسترش داد و اصول خودكفایی، استفاده بهینه و حمایت از اهداكننده را در توصیه نامه 1988 بر اداره و ساختار خدمات انتقال خون ملی اِعمال كرد. توصیه نامه، دو مورد از قدیمی ترین اصول خود را گسترش داد. این توصیه نامه به همبستگی انسانی به عنوان «اساس اهدای خون» اشاره و به مقامات بهداشتی هر كشور به جبران سریع و كافی آسیب های ناشی از خون اهداشده سفارش می كند. توصیه نامه همچنین بر حمایت از اهدای تبرعی و بدون دستمزد تأكید نموده و دیدگاه شورای اروپا را در مورد زیرساخت های غیر انتفاعی جمع آوری خون، گسترش می دهد.

در سال 1995، شورای اروپا اولین بیانیه رسمی خود را در مورد سیاست خون كه در آن از اصطلاح «اصول اخلاقی» استفاده شده، ارائه كرده است. این اصطلاح پس از آن نیز در یك اعلامیه در حمایت از اهداكنندگان به كار رفته است. اصول اخلاقی به طور كلی با بیانیه های قبل از آن در خصوص استفاده بهینه و غیر اتلافانه (ماده 4) حمایت از اهداكننده و گیرنده (ماده 3 ) و اهدای داوطلبانه و بدون دستمزد (ماده 1) ادغام گردید.

تغییرات در قوانین اروپایی در سالهای اخیر، نقش های مهمی در سیاست خون اروپا داشته است كه یكی از آنها، تبادل نظر جهت انعكاس مسائل اخلاقی است. این سیاست ها در عرصه تهیه و مبادله خون حاكی از رویكرد اخلاقی سازمانهای بین المللی نسبت به این موضوع برمبنای كرامت انسانی است.

منابع

دیدگاه اخلاقی خرید و فروش خون در اسناد بین المللی و نظام های حقوقی - محمود عباسی و دیگران - حقوق پزشکی - شماره 38 - 1395

  • منبع
  • ویکی معروف
  • تابناک

    دیدگاه

    شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



    کد امنیتی کد جدید