امروز: سه شنبه, ۲۹ اسفند ۱۴۰۲ برابر با ۰۸ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۱۹ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 270676
۳۱۸۳
۱
۰
نسخه چاپی
ایمان گرایی (Fideism)

ایمان گرایی(فیدئیسم) و گونه های مختلف آن

ایمان یک نوع شناسایی و معرفت نیست، بلکه یک جهش و حرکت شورمندانه است. بنابراین اگر بتوانید وجود خدا را از رهگذر عقل اثبات کنید در آن صورت ایمان به خدا غیرممکن می گردد

ایمان گرایی(فیدئیسم) و گونه های مختلف آن

تعبیر ایمان گرایی را در فارسی به عنوان معادل واژه ی فیدئیسم به کار می برند. این واژه در برابر عقل‌گرایی به معنای کلامی اش قرار دارد.

ایمان‌گرایی (فیدئیسم)

تعبیر ایمان گرایی را در فارسی به عنوان معادل واژه ی فیدئیسم به کار می برند. این واژه در برابر عقل‌گرایی به معنای کلامی اش قرار دارد. در این دیدگاه ایمان گرایانه حقایق دینی مبتنی بر ایمان است، و از راه خردورزی و استدلال نمی توان به حقایق دینی دست یافت.

سابقه ی تاریخی این مدعا، طولانی است و به زمان پولس قدیس می رسد، و از آن زمان تاکنون با نمودهای گوناگون رخ نموده است. ابتدایی ترین زمینه های بروز آن در عبارات پولس، و ترتولیانوس و آگوستین دیده می شود. پولس عقیده داشت که آموزه ی اصلی مسیحیت با قواعد فلسفی یونان اشتباه گشت. ترتولیانوس نیز معتقد بود که من ایمان می آورم به چیزی که محال است، و شعار آگوستین همواره این بود که «من ایمان می آورم تا بفهمم». اما بروز جدی و پرنفوذ این جریان از قرن نوزدهم تا زمان حاضر است. امروزه با واژه ایمان گرایی، در حوزه ی کلام، نام کی یرکگور و در حوزه فلسفه دین نام ویتگنشتاین تداعی می گردد.

ایمان گرایی را می توان در دو شکل عمده، یعنی افراطی و اعتدالی بررسی نمود. گونه ی نخست آن خردستیز (یا ضد عقل) و گونه ی دوم خردگریز (یا غیر عقلی) است. در گونه ی نخست عقل و ایمان یکدیگر را برنتابیده و ضدیت دارند، ولی در گونه ی دوم عقل و ایمان صرفاً قلمرویی جدا دارند.

کی یرکگور، داستایوسکی، شستوف و مونتی از جمله ایمان گرایان افراطی هستند. پاسکال، ویلیام جیمز، تیلیش، ویتگنشتاین و جان هیک را در زمره ی اعتدالیها می توان جای داد. البته نام بردن همه ی کسانی که گرایش ایمان گرایانه دارند دشوار است؛ زیرا ایمان گرایی در عصر حاضر، در غرب، جریان یا گرایشی نیرومند و پردامنه است که بسیاری از متکلمان و فیلسوفان دین را در بر می گیرد.

ایمان گرایی خردستیز، بویژه از نوع کی یرکگوری آن در میان متکلمان پرئتستان بسیار رایج است. گرچه دیدگاه کاتولیک رسمی از زمان شورای «ترنت» تاکنون با نظریه ایمان گرایی محض مخالف بوده است، اما از دیدگاه بسیاری از فیلسوفان و متکلمان در بن بست معرفتی جهان امروز و نیز در میان معضلات روحی و روانی آن ایمان گرایی می تواند برای یک نوع از ایمان معنادار، راهی عمده بگشاید. ایمان گرایی اعتقاد یقینی و برهانی را لازمه ی ایمان نمی دانند و اساساً ایمان را با شک قابل اجتماع می شمارند.

گونه های ایمان گرایی

1- ایمان گرایی افراطی

شستوف یکی از ایمان گرایان افراطی گفته است: «رد همه ی معیارهای عقلی، بخشی از ایمان راستین است». وی معتقد است، این که انسان – به فرض مثال- بتواند بر اساس آموزه های دینی و بدون هیچ دلیل عقلی، ایمان بیاورد که 5=2+2، چنین ایمان و باوری نمونه ای از ایمان راستین است. از دیدگاه کی یرکگور و سایر ایمان گرایان افراطی، ماهیت حقایق دینی با هر نوع اثبات عقلانی، ناسازگار است. حقایق دینی تنها بر اساس ایمان مورد پذیرش و اعتقاد قرار می گیرند. اصول دینی نه تنها فرا عقل بلکه ضد عقل هستند. ایمان ژرف آن است که حقایق مسلم عقلی را انکار کرده، و آن چه را برای عقل نامفهومترین است و یا با آن ناسازگار است در آغوش بگیرد.

از دیدگاه کی یرکگور اصل بنیادی مسیحیت یعنی آموزه ی تجسد بر اساس معیارهای عقلی قطعاً یک مفهوم خودمتناقض است. از نظر او اساساً همین محال بودن مدعیات دینی است که آنها را شایسته ی ایمان می سازد. حقیقت ایمان عبارت است از: خودسپاری و تسلیم محض یا جست و پرش، در حالی که هیچ توجیه برهانی برای این پریدن و جهش وجود نداشته باشد. هرگونه تلاش و تقلای عقل در راستای ایمان ورزی، نه تنها بی نتیجه است، بلکه اساساً جوهر عقل با جوهر ایمان ناسازگار است. زیرا ایمان، بدون خطر کردن پا به وجود نمی گذارد. ایمان یک نوع شناسایی و معرفت نیست، بلکه یک جهش و حرکت شورمندانه است. بنابراین اگر بتوانید وجود خدا را از رهگذر عقل اثبات کنید در آن صورت ایمان به خدا غیرممکن می گردد.

از جمله دلایل کی یرکگور، بر بی نتیجه بودن هرگونه تلاش عقلی این است که: در پژوهش عقلی اگرچه ممکن است رفته رفته به پاسخ نهایی نزدیک شویم، اما این رشته ی استدلال ورزی سر دراز دارد؛ و همیشه مطالب و شواهد دیگری نیز هست که باید مورد توجه قرار گیرد و این تسلسل بدان معناست که شخص، تصمیم گیری درباره ی رد و قبول و حرکت را تا ابد به تعویق می اندازد. بعلاوه اگر ما خدا را به وسیله ی علم یا منطق محک بزنیم و بپذیریم، به واقع علم و منطق را پرستیده ایم.

2- ایمان گرایی اعتدالی

برای ایمان گرایی غیرافراطی یا اعتدالی می توان گونه های متنوعی یافت. البته همه ی این گونه ها در ایمان گرا بودن و عدم خردستیزی هم عقیده اند.

یک گونه از این نوع ایمان گرایی در درون سنت مسیحیِ آگوستینی به وجود آمد. در این دیدگاه – ضمن تاکید بر تقدم ایمان بر عقل – عقل و استدلال، هم برای جستجو از حقایق اساسی دین، و هم برای تبیین و فهم این حقایق می تواند تا اندازه ای نقش آفرین باشد. شعار آگوستین که : « من ایمان می آورم تا بفهمم» راه را برای تاکید بر ایمان باز کرد. از این منظر براهین، در واقع، آن چه را که بر اساس ایمان پذیرفته شده است تفسیر و تبیین می نمایند. ادله تاریخی و روان شناختی راجع به ماهیت دین و اثار آن بر زندگی و...همه ، می توانند به عنوان تبیینات یا حتی توجیهات در مورد آن چه پیشاپیش بر اساس ایمان پذیرفته شده است، به شمار آیند.

اظهارات پاسکال همین گونه از ایمان گرایی را توضیح می دهد. او استدلال می کند که امکانات و توانِشهای طبیعی آدمی برای هدایت کامل او به حقیقت ناکافی اند. آن گاه که شخص به تنگناهای طبیعی و عقلی خود پی می برد، آماده می شود که آموزه های وحی را بر اساس ایمان بپذیرد. با داشتن ایمان می توان قوت دفاعیات شواهد روانی را به نفع حقایق دینی ملاحظه کرد. آن چه در خصوصِ پاسکال باید گفت این است که او نظریه ی «اراده گراییِ» خود را به جای نظریه عقل گرایی نشانده است.

ایمان آدمی در گرو توانایی و پذیرش عقل نیست، تا هرگاه ناتوان ماند دست روی دست بگذاریم. در بسیاری از مواردِ دیگرِ زندگی نیز چنین است که گاه با عواطف و یا اراده و نوعی مصلحت سنجی که کار عقل عملی است تصمیمی می گیریم. در این جا او مثال قماربازی و شرط بندی را می آورد: «بیایید سود وزیان این شرط بندی را که خدا وجود دارد سبک و سنگین کنیم. بیایید این دو احتمال را تخمین بزنیم؛ اگر شرط را ببرید همه چیز را برده اید، و اگر ببازید چیزی را نباخته اید. پس قاطعانه شرط ببندید که او هست».

ویلیام جیمز همچون پاسکال در باب ایمان، اراده گرا است. ولی بر اساس دیدگاههای روان شناختی خود توانسته است تقریری پخته تر برای آن فراهم آورد.

ف.ر.تننت یکی دیگر از اعتدالیون برای ایمان، عنصر خطر کردن (ریسک) را لازم می داند. او معتقد است هم علم و هم دین برای پیشرفت خود مستلزم نوعی خطر کردن هستند.

از نظر پل تیلیش، نیز منشأ ایمان همان آگاهی مرموزی است که در نهاد آدمی وجود دارد. آن چه آدمی را به ایمان سوق می دهد، آگاهی پر رمز و راز او به یک امر مطلق و نامتناهی است، امری که آدمی به آن تعلق شدید دارد.

ویتگنشتاین نیز همانند کی یرکگور ایمان را مبتنی بر اثبات عقلانی نمی داند و همانند او و همه ی ایمان گرایانِ دیگر بر اهمیت خطر کردن تاکید می کند. اما بر خلاف پاسکال و جیمز ایمان را یک مساله ی ارادی نمی داند، برخلاف کی یرکگور ایمان را ضد عقل نمی شمارد؛ بلکه دلایل آفاقی را صرفاً اموری بیگانه با ایمان – و نه ضد آن – می شمارد.

بطور خلاصه نکات اصلی دیدگاه ویتگنشتاین در باب ایمان این است که: ایمان به هیچ وجه بر اساس شواهد تجربی اثبات و یا نفی نمی گردد. دیگر آن که، ایمان را نمی توان اثبات عقلانی و یا نفی عقلانی نمود. البته ممکن است برای متعلق ایمان – مثلاً خدا یا آخرت – استدلال آورد و آن را تشکیک ناپذیر ساخت؛ ولی با اثبات متعلق ایمان، خود ایمان ثبوت نمی یابد. زیرا به اعتقاد او بسا چیزهایی که به آنها اعتقاد داریم و ایمان نداریم.

ایمان در نزد ویتگنشتاین تصویر و برداشتی است که با هیچ شاهد تجربی و استدلال عقلانی نقض نمی شود. از نظر وی همان طور که هیچ گونه شاهد علمی برای وجود خود طبیعت در کار نیست و کل فرایند گردآوری شواهد علمی و تجربی، وجود طبیعت را پیشاپیش، فرض می گیرد؛ مشغله ی دینی نیز اعتقاد به خدا را از پیش، فرض گرفته است.

ایمان گرایی(فیدئیسم) و گونه های مختلف آن (قسمت پایانی)

3- ایمان گرایی در تفکر اسلامی

در مورد این مساله که آیا فیدئیسم به همان گونه که در مغرب پدید آمد در میان اندیشه های اسلامی نیز جایی داشته است، باید گفت: اساساً زمینه ها و ضرورتهای موقعیتی و تاریخیِ خاص در غرب و در تفکر مسیحی بسترساز بروز رویکردها و روحیه های مختلف خردستیزانه و خردگریزانه شده است؛ و جدایی و تفرقه میان مقولاتی چون احساس و استدلال، انگیزه و اندیشه، ایمان و عقل، و ایمان گرایی و عقل گرایی، را در پی آورد است، که آن زمینه ها و ضرورت ها نمی تواند با تاریخ دینداری و اندیشه ی اسلامی به نحو کامل مطابقتی برقرار کند. بطور کلی مشکل می توان برای هر نظریه ای که در بستری فراهم می آید، مشابهی عینی در بستری دیگر جستجو نمود. اما در عین حال، می توان در جهان اسلام مشارب و مواردی را نشان داد که تا اندازه ای به ایمان گرایی غربی بی شباهت نیست.

به عنوان مثال: کلیه گرایشات قشریگری یا اخبارگیری و جمودگرا، - تقریباً به سبکی ایمان گرایانه – استدلال و برهان ورزی و تعقل محوری را در دین، کنار می نهند. اما آن چه در بین مسلمانان با گرایش موردنظر در فیدئیسم مسیحی همانندی فراوان دارد، گفتار بسیاری از عرفای اسلامی به ویژه افرادی مانند غزالی و محی الدین عربی درباب «عقل و ایمان» است. میان برخی از اظهارات، تعابیری مشابه با ایمان گرایی افراطی نیز به چشم می خورد: محی الدین در عباراتی از «فتوحات» گرایشی همانند با کی یرکگور (ایمان گرایی افراطی) از خود نشان داده است. به عقیده ی وی هرگاه کسی بر مبنای تعقل ایمان آورد، به واقع ایمان نیاورده است، زیرا ایمان راستین آن است که مستند به وحی باشد، در حالی که این ایمان مستند به عقل است.

غزالی را می توان در عداد ایمان گرایان اعتدالی محسوب کرد. وی بر آن است که کلامِ مدرسی نمی تواند ایمان بیافریند. به عقیده ی او سرشت ایمان آن گونه نیست که با تأملات و تعملات عقلی به چنگ آید. بنا به تصریح وی ایمان نوعی نور روشنگر است که خود خدا به عنوان موهبتی رایگان و از سر لطف در قلوب بندگانش می افکند.

ایمان گاهی به صورت اعتقادی راسخ و سخت ازحاق ضمیر می جوشد که کاملاً وصف ناپذیر است. حتی ایمان ممکن است در نتیجه ی مشاهده ی اثری از انسانی پارسا و نظایر آن تحقق یابد. وی برخی از مسلمانان صدر اسلام را که با رؤیت پیامبر اکرم به ایمان می گرویدند به عنوان شاهدی بر این مطلب اضافه می کند. مولوی جلال الدین نیز گرایش صرف به عقل و برهان و تکیه بر پای چوبین استدلال را هجو می کند و عقل را فروتر از عشق و ایمان می نهد. از دیدگاه مولوی ایمانِ برآمده از مفاهیم و براهین، هر دم در آستانه ی فروپاشی است.

از دید او اندیشه و ایمانِ فطریِ شبانی که برای خدا چارق می دوزد و می خواهد سرش را شانه کند، دارای ارزش معنوی بسیار ژرف است. سید حیدر آملی از عرفای شیعی نیز درباره ی سودمند نبودن کلام و فلسفه می گوید: «ولیس یَحصل لهم من هَذین العِلمین معرفة الاشیاءِ قدرَ رأسِ ابرة بل تزید منها الشکوک و الشبه». او اعتراف و ندامت عده ای از بزرگان کلام و فلسفه از اشتغال به علم رسمی، و اقرار آنان به حقیقت و حقانیت علم شهودی را شاهدی بر مدعای خویش می داند.

منبع: فرهنگ واژه ها - عبدالرسول بیات

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید