امروز: سه شنبه, ۲۹ اسفند ۱۴۰۲ برابر با ۰۸ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۱۹ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 270927
۲۰۸۹
۱
۰
نسخه چاپی

تعاون در اعتقادات جوامع ابتدایی | تعاون در ادیان هندوستان | تعاون در ادیان چین | تعاون در ادیان ژاپن | تعاون از نظر اسلام

در هندوستان، که محل پیدایش آیین های هندو، برهمن و بودایی می باشد، اصولا همکاری براساس «وحدت وجود» می باشد. مردم هند معتقد به وجود جان در جماد و حیوان و انسان هستند و این پدیده ها هر یک ظاهرا در کثرت و در حقیقت دارای وحدت می باشند و ارواح ظاهرا گوناگون به منبع واحد حقیقت و سرچشمه ی اقیانوس طبیعت متصل اند و، به این جهت، یاری و همکاری نباید منحصر به روابط میان انسانها باشد، بلکه باید در چارچوب کلی هستی برقرار باشد

تعاون در اعتقادات جوامع ابتدایی | تعاون در ادیان هندوستان | تعاون در ادیان چین | تعاون در ادیان ژاپن | تعاون از نظر اسلام

همکاری و همیاری در ادیان: دین در حیات فردی و اجتماعی تمامی جوامع بشری نقش بسیار بزرگ داشته و دارد. دین از اجزای تشکیل دهنده فرهنگ است، شاید اگر اغراق نباشد دین و اعتقادات مذهبی جنبه ی حیاتی فرهنگ است. از منظر مردم شناسی، یکی از کارکردهای اساسی دین کارکرد انسجام دهندگی آن است، زیرا دین با اخلاق (حریم ها و تنبیه های ناشی از تخطی نسبت به آنها) سر و کار دارد و جماعت دینداران را به یکدیگر پیوند می دهد. بنابراین ادیان با تعاون رابطه ی مستقیم و تنگاتنگی دارند و باعث تجانس و همکاری در زندگی اجتماعی می شود؛ به بیان دیگر، تعاون زیر بنای اغلب ادیان و ایدئولوژی ها به ویژه ادیان الهی بوده است. افزون بر این، انسان موجودی اجتماعی است و یکی از ارکان مهم اجتماع نیز تعاون و همکاری است و ادیان مختلف نیز هر یک به نحوی تعاون و همکاری را تبلیغ و ترویج نموده اند.

تعاون در اعتقادات مذهبی جوامع ابتدایی

مطالعات مردم شناسی در جوامع ابتدایی نشان می دهد که در میان اعتقادات و باورهای مذهبی مردمان جوامع ابتدایی نظیر توتمیسم (توتم پرستی) ، و آنیمیسم (جان پر ستی) ، تعاون و همکاری نیز برقرار بوده است. طبق عادات توتم پرستان، آنان توسط مانا ، به یکدیگر پیوند می خوردند. مانا نغمه ای روحانی و خدایی است که احساس مشترک همدلی و همکاری را در بین انسان ها می پروراند. بدین صورت که توتم پرستان به مانا توجه می کردند و روح مانا طی مراسم خاصی در مریدانش حلول می کرد، که درنتیجه ی آن روح همکاری متقابل در آنان و اتحاد و احساس همکاری میان خانواده ها به وجود می آمد. همچنین براساس نظریه ی سِر ادوارد تایلور «عقیده به اصالت روح» یا آنیمیسم، که از آن تحت عنوان «جان پرستی» هم یاد می گردد، نوعی همکاری میان انسان و ارواح فرضی برقرار می شود و بر همین اساس زمینه های احساس تعاون و همکاری در جامعه پیدا می شود.

تعاون در ادیان هندوستان

در هندوستان، که محل پیدایش آیین های هندو، برهمن و بودایی می باشد، اصولا همکاری براساس «وحدت وجود» می باشد. مردم هند معتقد به وجود جان در جماد و حیوان و انسان هستند و این پدیده ها هر یک ظاهرا در کثرت و در حقیقت دارای وحدت می باشند و ارواح ظاهرا گوناگون به منبع واحد حقیقت و سرچشمه ی اقیانوس طبیعت متصل اند و، به این جهت، یاری و همکاری نباید منحصر به روابط میان انسانها باشد، بلکه باید در چارچوب کلی هستی برقرار باشد.

هندوها معتقد به خدایان وِدا هستند. آنها از لحاظ شکل، ویژگی ها و دانش و نادانی مانند انسان هستند. رکن و اصل اساسی آیین خدایان ودا قربانی کردن و فداکاری است. همچنین، بین مردگان، انسان ها و خدایان رابطه وجود دارد و انسانها باید به مردگان آب هدیه دهند. آب جاری شده برای مردگان باعث سرسبزی، خرمی و سیرابی زمین می شود و، در نتیجه، حیات به وجود می آید.

برهمن

یکی دیگر از اعتقادات هندی ها مربوط به «آیین برهمن» است. آنها در این مور معتقد به سه جنبه هستند: «برهمن»، «آتمن» و «رابطه برهمن با آتمن». باید دانست یکی از مسائل مهم در این زمینه بحث در مورد «رابطه ی برهمن با آتمن» است.

برهمن نفس جهان است و آتمن نفس انسان. نکته دیگری که در آیین برهمن مطرح است، مسئله ی تناسخ و انتقال ارواح از بدنی به بدن دیگر است.

آتمن ابتدا باید پاک شود، وجود خود و اقیانوس عظیم روح- که خود جزئی از برهمن است - را احساس کند و در کل محو شود. در این جا وحدت ظاهر می شود؛ زیرا نفس انفرادی نیست و جوهر ما جسم یا فکر یا فرد نیست، بلکه آن وجود خاموش و بی شکل وجود حقیقی ماست، که «آتمن» نام دارد.

گام دوم برهمن است که یگانه جوهر نافذ، بی جنس، بی شکل، محيط و نهفته و جوهر لمس ناپذیر جهان و «حقیقت حقیقت ها» است. برهمن زاده نشده و فساد نمی پذیرد و نمی میرد و روح جميع اشیا است. همان طور که آتمن روح همه ی ارواح است، برهمن آن یگانه نیرویی است که در پست و زیر و بالای همه ی نیروها قرار دارد.

گام سوم ارتباط بين آتمن و برهمن است. در واقع، آنها در این مرحله یکی می شوند؛ روح به درون همان وجود غیر مجسم می رود و برهمن و آتمن با هم متحد می شوند. انسان باید در خدمت دیگران باشد؛ یعنی یاری کردن از سوی آتمن یا روح انسانی باید به تمام جهانیان عرضه شود؛ زیرا بین آنها اتحاد وجود دارد و کمک به سایر موجودات، درواقع، کمک به خود است. بنابراین، یاری نمودن در دین برهمن این گونه توجیه می شود.

بودائیسم

بودائیسم یکی دیگر از مذاهب هندوستان است که در کنار مسیحیت و اسلام یکی از سه دین بزرگ جهانی است . اساس مذهب بودا ، ترک لذت و شهوات و خدمت به خلق است؛ به بیان دیگر، در دین بودا بنیاد تعاون بر چهار اصل استوار است:

١. زندگی رنج است؛ تولد و پیری و مرگ رنج است؛ نرسیدن به لذت رنج است؛ غرایز با رنج همراه اند و بر همین روال زیستن مملو از رنج است.

٢. منشأ رنج میل و اشتیاق فردی ماست. انسان تشنه ی فردگرایی است و همه چیز را برای خود می خواهد؛ به بیان ساده تر، امیال ریشه ی این رنج هاست.

٣. مبارزه با رنج، در واقع، فرو نشاندن این تشنگی است؛ به بیان ساده تر، کاهش این رنج ها با فرونشاندن امیال ممکن است.

4. تفکر و استمرار آن به فرد امکان فائق آمدن بر امیال را می دهد؛ به بیان دقیق تر، طريق دفع باید براساس عمل و کردار صورت گیرد و لازمه آن ایمان درست، گفتار، کردار و زندگی پاک است.

حالت گریز و آرامش حاصله به «نیروانا» معروف است.

از دستورات مهم بودا دلسوزی و ترحم نسبت به دیگران است. شخص نباید تنها به فردیت خود فکر کند. بلکه باید سعی کند برای کمک به دیگران کار انجام دهد.

تعاون در اعتقادات جوامع ابتدایی | تعاون در ادیان هندوستان | تعاون در ادیان چین | تعاون در ادیان ژاپن | تعاون از نظر اسلام

 تعاون در ادیان چین

همکاری و تعاون در ادیان چین را می توان به دو بخش تقسیم کرد: یکی همکاری متقابل بین مردم زنده و دیگری روابط بین مردگان و زندگان و تعاون دینی بیشتر بخش دوم را شامل می شود.

در جهان، یک اصل کلی وجود دارد که آن را «تائو» می نامند. این اصل کلی بر پایه اصول متافیزیک ساری و جاری می باشد. با این که در ادیان چین وحدت کلی وجود دارد، اما به دو اصل «یانگ» (نر) و «بین» (ماده)، نیز معتقد هستند که اگر امتزاج آنها صحیح نباشد، باعث شر می شود و این امر در کل مسائل هستی نقش دارد. یانگ و یین در تمام موجودات زنده وجود دارند. مثلا، خورشید یانگ است و سرما و زمستان یین، هنگامی که آنها پدیدار شوند، در جهان نظم ایجاد می گردد.

در قلمرو زندگی نیز اگر میان پدر و مادر و دوستان همکاری و تعاون باشد، نظم و ترتیب ایجاد می شود. در واقع، نظم پایه آیین کنفسیوس است و او درصدد است تا همکاری اجتماعی را ترویج و تقویت نماید.

کنفسیوس معتقد است که انسان نیکو محقق و خردمند است و تربیت فرد اهمیت زیادی دارد. تربیت و پرورش در وضع خردمندان بسیار مؤثر است. او می گوید:

« بزرگ ترین وظیفه فرزندان نخوابیدن در پشه بند و جلب پشه ها به طرف خود برای آسایش پدر و مادرش می باشد.» در این جا اهمیت نوع دوستی و تعاون در آیین کنفسیوس مشخص می شود.

کنفسیوس برای عقل، شجاعت و نیکخواهی فضیلت قائل است و معتقد است باید بین مردم سازگاری ایجاد کرد و در مقابل نیکی نیکویی نمود و در برابر ظلم عدالت پیشه ساخت.

 تعاون در ادیان ژاپن

در ژاپن سه دین و آیین بزرگ وجود دارد: بودایی، آیین کنفسیوس و آیین شین تو. در مورد دین بودا و کنفسیوس توضیحاتی داده شد. در آیین شین تو مردم باید به مردگان هدیه بدهند و علاوه بر آن باید به «کامی ها» احترام بگذارند. کامی ها ارواح مردگان هستند که انواع و اقسامی دارند، مثل: كامی خانواده، ملت، نیاکان، امپراتور و نظایر آن، باید به کامی های مختلف کمک و یاری روا داشته شود و آنها باید از انسان راضی باشند. به طور کلی، می توان گفت اساس آیین شین تو بر روابط متقابل زندگان و مردگان استوار شده است که طی مراسم خاصی حاصل این روابط همکاری صمیمانه ی زندگان در جهت خشنودی مردگان است، از جمله فدای جان در راه جامعه موجب الحاق روح فرد جانباز به ارواح مردگان مقدس می شود.

 تعاون در ادیان و آیین های ایران قبل از اسلام

ادیان ایران قبل از اسلام به ترتیب آیین مهرپرستی (میترائیسم) ، دین زرتشتی ، مانویت ، و کیش مزدک بود.

در آیین مهر پرستی، که بین ایران و هند مشترک است، اعتقاد به مهر (آفتاب ۔ خورشید) یا میترا (مظهر روشنایی و فروغ) باعث احساس تعاون و همکاری بین انسان ها می گردد.

در دین زرتشتی خوبی و خير آن است که زمین را کشت و زرع کنند و در این زمینه به همکاری در کشاورزی و نیز دامپروری سفارش شده است. زرتشتیان در مناجات های خود می گویند: «نزد خداوند دانا پیمان می بندیم که همیشه نیکی و نیکوکاری پیشه کنیم و از دزدی و نابکاری، نابودی دیه ها و شهرها که مزداپرستان منزل دارند، پرهیز نماییم.» زرتشتیان در زیارت آتشکده مراسم نیایش به عمل می آورند و پس از آن به فقرا و بینوایان از طریق اعطای صدقات و خیرات کمک می کنند.

در آیین مانی (مانویت) که اصول عرفانی و انسانی آن تحت تأثير تعالیم زرتشت، مسیحیت و بودا قرار داشت مردم را ترغیب به خوبی ها و پرهیز از بدی ها از طریق همکاری با یکدیگر می نمود.

در آیین مزدک، که اساس و بنیان آن بر اشتراک اموال و تساوی بنا شده بود، برای برانداختن اختلاف طبقاتی مردم فرودست را به همکاری با یکدیگر علیه مردم فرادست برانداختن اختلاف ترغیب و تشویق می کرد.

به طور کلی، در تمام این ادیان و آیین ها، دو جنبه خیر و شر، اهورامزدا و اهریمن وجود دارد؛ به بیان دیگر، دارای دو اصل خوبی و پلیدی است. این دو اصل زمینه ساز تعاون و همکاری اجتماعی است تا پیروان اهورامزدا با معاضدت یکدیگر، اصل نیکی و پاکی را پایدار و اصل پلیدی و زشتی را نابود سازند. برای از بین بردن اهریمن که سرچشمه ی همه ی بدی ها و پلیدی هاست همکاری و مشارکت لازم است. وظیفه انسان ها همکاری در جهت پیروزی اهورامزدا بر اهریمن است و لذا در همین رابطه سه اصل «پندار نیک»، «گفتار نیک»، «کردار نیک» پدیدار می شود.

 تعاون در ادیان یهودیت و مسیحیت

در دین یهود، بیشترین دستورات موسی (ع) با الهام از کلام وحی در زمینه ی همکاری میان قوم بنی اسرائیل است. احکام معروف دهگانه به خوبی نشانگر این مطلب است. احکامی نظير «احترام و نیکی به والدین»، «قتل نکردن»، «زنا نکردن»، «دزدی نکردن»، «رعایت حقوق همسایه» و....

در دین عیسی مسیح (ع) همکاری و تعاون براساس محبت و عشق استوار است. در انجيل آمده است: «من به شما می گویم که به دشمنان خود محبت نمایید و برای لعن کنندگان خود برکت بطلبید و به آنان که از شما نفرت دارند، احسان کنید.» از نظر مسیحیت خداوند پدر آسمانی و فرزندان او (مخلوقات) با همدیگر برادرند.

از سفارش حضرت مسیح (ع) است که فرمود: «بر کس مپسند، آنچه تو را پسند نیست».

تعاون از نظر اسلام

دین اسلام به همکاری و یاری دادن محرومان توجه وافری نشان می دهد و بزرگان این دین همواره مساعی خویش را بر آن داشته اند تا عدل و نیکوکاری در جهان گسترش یابد و اخوت و دوستی در بین گروه های مختلف مردم برقرار شود. به همین خاطر، از نظر اسلام صفاتی چون تكبر، خودپرستی، جاه طلبی و نظایر آن مذموم است.

تقوا و نیکوکاری : آنچه در اسلام روح تعاون و نوع دوستی را می پروراند «تقوا» است. درواقع، می توان تقوا را عامل تعاون دانست. تقوا حس نوع دوستی و جامعه گرایی را در افراد تقویت می کند و اساسا قوانین الهی محبت را ایجاب می کند. براساس تقوی است که اشخاص در ارتباطات اجتماعی به یکدیگر خیانت نمی کنند و دیگران را مانند خود دوست می دارند و آنچه را بر خود نمی پسندند، بر دیگران نیز روا نمی دارند. بنابراین، تقوا یعنی خوف و خشیت نسبت به خداوند متعال که باعث تعاون و نیکوکاری می شود. اما این خوف با ترس معمولی که انسان از سایرین دارد فرق می کند. ترس از خدا باعث می شود که انسان متقی از هیچ موجودی ترس نداشته باشد؛ در واقع، او در برابر عوامل دیگر شجاع و بی باک می شود.

بنابراین تقوا آثار اجتماعی مثبتی دارد. مثلا، شخص به دیگران به خاطر رضایت خداوند کمک می کند و براین اساس، دارای حُسن اخلاق می شود و همین حُسن اخلاق باعث توجه فرد به جامعه و سبب برتری دادن تمایلات عمومی نسبت به تمایلات شخصی می شود. بنابراین شرط اول ایجاد تعاون تقوا است. از این روست که قرآن کریم می فرماید:

« َتَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوى وَلا تَعاوَنوا عَلَى الإِثمِ وَالعُدوانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ العِقابِ » باید شما در نیکوکاری و تقوا به یکدیگر کمک کنید و نه در گناه و ستمکاری؛ و از خدا بترسید که عقاب خدا بسیار سخت است [سورۂ مائده، آیه 2 .

اکنون می توان به خوبی دریافت که تقوا و نیکوکاری سنخیت و رابطه نزدیکی با یکدیگر دارند. در واقع می توان گفت این آیه یک پیام اجتماعی دارد و اراده و اختیار انسان را در سرنوشت خویش دخیل می داند. این جا مشخص می شود که انسان می تواند انتخاب کند و راه صحیح را برود. موجودات انسانی با هم پیوند ناگسستنی دارند و خداوند نیز این پیوند را به آنها متذکر شده است.

علامه طباطبائی در تفسير الميزان می گوید: اعتبار تقوی برای این است که نفس انسان را که دارای نیروی ادراک است، به حال مستقیم فطری خود برگرداند.

فطرت همگان پاک است، اما انسان ممکن است از جادۂ فطرت منحرف گردد و این تقوی است که تابلو راهنمای وی برای پیمودن راه صحیح می باشد و خداوند تمسک به آن را به انسان متذکر شده است.

اصولا شرط نیکوکاری تقواست. انسان بی ایمان نمی تواند نیکوکار باشد، زیرا کافر عمل خیر ندارد. نیکوکاری ابتدا باید در مورد خانواده و پدر و مادر باشد. یعنی فرزند ابتدا باید پدر و مادر خود را تکریم نماید و سپس به جامعه مدد رساند. خداوند متعال می فرماید: « إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ » و آنان که به خدای یکتا ایمان آوردند و نیکوکار شدند، آنها در حقیقت بهترین اهل عالم اند سوره بینه، آیه ۷].

در این آیه نیز پیش نیاز عمل صالح و نیکوکاری ایمان است. یعنی قبل از تحصیل ایمان نمی توان نیکوکاری نمود.

اصول دین و نیکوکاری : توحید در اسلام باعث تجانس مردم می شود؛ زیرا همه آنها دارای یک هدف هستند و رو به سوی خدای یکتا دارند و در ایمان و عبادت و نیت و نظایر آن مشترک هستند. همچنین، انبیا پیام آور ندا و نغمه الهی به سوی مردم اند و بین خدا و مردم ارتباط برقرار می کنند. در واقع، فرمان نیکوکاری و تقوا و ایمان و اعمال صالح به وسیله پیامبران به مردم ابلاغ می شود.

معاد نتیجه رفتار انسان است، مؤمن وقتی متقی است و نیکوکاری می کند در آخرت نیز نتیجه کارهای خویش را می بیند.

تعاون در اعتقادات جوامع ابتدایی | تعاون در ادیان هندوستان | تعاون در ادیان چین | تعاون در ادیان ژاپن | تعاون از نظر اسلام

ابزار و شیوه های تعاون در اسلام

اسلام وسایل متعدی برای نیکوکاری و تعاون دارد که عبارتند از :

١. نماز: پایه و اساس دین اسلام نماز است. در نماز انسان با خداوند خویش رابطه برقرار می کند و احساس آرامش و آسایش می یابد و به این وسیله با دلی آرام آماده ی خدمت به مردم و خدا می شود. به ویژه اگر به صورت جماعت برگزار گردد.

۲. روزه: عمل به این فریضه باعث می شود که انسان از حال فقیران و دردمندان باخبر باشد و بیشتر با آنها احساس همدلی و همدردی نماید. خداوند حتی بهتر از خود انسان ها آنها را می شناسد؛ به همین خاطر، می خواهد همه مردم گرسنگی و تشنگی و محرومیت را درک کنند؛ زیرا تا انسان دردمند نباشد نمی داند درد چیست. اگر ساعتها یک دردمند از درد خود بگوید، شنونده تا آن را درک و تجربه نکند به درستی نمی تواند حقیقت آن را تشخیص دهد. بنابراین روزه وسیله ای است که به مدد آن روح همدلی و همکاری بیشتر می شود و درک احوال محرومان و گرسنگان میسر می گردد.

٣. حج: در حج همه مسلمانان با یک لباس مشغول عبادت خداوند می شوند. در هنگام حج - که یک نمود اجتماعی در اسلام است - همگان در یک سطح هستند و طی آن روح همدلی بیدار می شود و مردم می توانند از قله کِبر و غرور پایین بیایند و واقعا درک کنند که با یکدیگر تفاوت ندارند، مگر در میزان تقوا، بنابراین روح همکاری و یاری گری در آن جا بیدار و نمودار می شود.

۴. خمس و زکات : در اسلام قوانین ویژه ای وجود دارد که بر مبنای آن، شخص باید قسمتی از مال خویش را به مؤمنان دیگر یا به فقرا و محرومان بپردازد. خمس و زکات قوانین بسیار پیشرفته در این زمینه اند و نشان می دهند که اسلام تا چه میزان به مسائل اجتماعی توجه دارد. خمس پرداخت یک پنجم مال خویش به سادات است و زکات پرداخت مقداری از مال خویش به فقرا است با شرایط شرعی و خاص که در این زمینه وجود دارد.

5. نهی از منکر و امر به معروف : از جمله قوانین الهی برای گسترش عدل در جامعه است. یعنی به این وسیله نیکوکاری و عمل صالح و همکاری در کارهای نیک به مردم امر می شود و از کارهای زشت بازداشته می شوند. این امور قسمتی از شیوه ها و ابزار نیکوکاری و تعاون در اجتماع می باشند.

نکته ی دیگر نیت، قصد و انگیزه انسان است. اعمال صالح باید در جهت رضایت خداوند باشد. خود تعاون في نفسه ارزش ندارد، بلکه تعاون باید در جهت اعمال خیر باشد و در امور ناپسند و دشمنی ها نباید تعاون وجود داشته باشد و همکاری در جهت کارهای ناپسند مقبول درگاه الهی نیست.

6. فطرت و نیکوکاری : کمک رسانی در اسلام ریشه ذاتی و فطری دارد. در واقع میل به کمک در انسان الهام شده است و پیامبر اکرم (ص) می فرماید که این حالت را خدا به صورت یک شناخت و در قلب هر بشرى الهام نموده است.

خداوند می فرماید: «و أوحينا إليهم فعل الخيرات».

در تفسير الميزان علامه طباطبائی این موضوع را به خوبی تبیین کرده است. در این جا خداوند نفرمود و اوحينا اليهم ان افعلو الخيرات؛ یعنی وحی کردیم تا کارهای خیر را انجام دهند. در واقع به انسان دستور داده نشده که نیکوکاری کند، بلکه خود عمل نیکوکاری به صورت نور الهی در قلب و سرشت انسان وجود دارد؛ در واقع خود نیکوکاری وحی شده و به انسان الهام گردیده است.

برای تشریح بیشتر مسئله ی فطری بودن نیکوکاری و همکاری باید گفت که فطرت انسان در جامعه می تواند تحت تأثیر عوامل مختلف قرار بگیرد و تشدید و یا تعديل شود؛ بنابراین، می توان مسئله مزبور را از سه جنبه مورد بررسی قرار داد. این سه جنبه عبارتند از:

جنبه فطری بودن زندگی جمعی : انسان زندگی اجتماعی دارد و همگان به فطری بودن آن اعتراف دارند؛ و عده ای از روان شناسان نیز به آن معتقدند. بنابراین، داد و ستد متقابل خدمات در زندگی اجتماعی مطرح می شود و مسئله تعاون باید از این چشم انداز مورد توجه قرار گیرد.

تامین نیاز: علاوه بر این که زندگی جمعی گرایشی فطری است، محیط پیرامون نیز می تواند بر آن اثر داشته باشد؛ زیرا انسان با زندگی جمعی بهتر می تواند نیازهای خود را برآورد.

خودشکوفایی : کمک به دیگران در خودشکوفایی انسان اثر بسیاری دارد. در واقع، انسان به خاطر عزت نفس خویش به دیگران کمک می کند، و این کرامت نفس اثر متقابل با نوع دوستی دارد. یعنی کسانی که دارای عزت نفس بیشتری هستند، به مردم زیادترکمک می کنند و در عین حال هنگامی که به دیگران کمک می کنند، هم خویش و هم خدای خود را از خویشتن راضی می کنند و قدمی در راه خود شکوفایی برمی دارند این زمینه اسلام بهترین الگوها را برای کرامت نفس و نیکوکاری معرفی می نماید.

مارسل بوازار در کتاب انسان دوستی در اسلام چنین می گوید: «احادیث و سنت که به ما رسیده است جوانمردی، تواضع، امانت، پاکی، حُسن خلق و بخشندگی پیغمبر اسلام (ص) را فریاد می آورد. تاریخ نشان می دهد که پیغمبر پیشوایی بزرگ با قلبی پر از رأفت، فرمانروایی صادق و نافذ و طرفدار مردم بود... محمد (ص) که تا این حد دل ها را مجذوب خویش کرده است، از نظر روان شناسی بایست واقعا شخصیتی مافوق تصور، یعنی به حقیقت پیغمبر خدا باشد».

بنابراین از نظر اسلام نوع دوستی گرایشی فطری است و نیاز به ارائه الگوهایی در این زمینه نیز هست. به همین علت، خداوند پیامبران را برای مردم الگو قرار داده و به مردم سفارش کرده است که به محرومان توجه خاصی داشته باشند.

قرآن کریم می فرماید: « يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى » از تو پرسند چه انفاق کنند؟ بگو اگر می خواهید چیزی از خیر اتفاق کنید، در راه پدر و مادر و خویشان و یتیمان انفاق کنید [سوره بقره، آیه ۲۱۴]

ملاحظه می شود که اسلام چقدر به اجتماع اهمیت می دهد. ابتدا نهاد اجتماعی و خانواده را در نظر دارد و سپس جامعه اسلامی و به خصوص محرومان و یتیمان را مورد توجه قرار می دهد.

بنابر این ملاحظه می شود که در تمام ادیان به نحوی نیکوکاری توصیه شده است؛ اما هیچ یک از ادیان مانند اسلام - چه از لحاظ سفارش و چه از لحاظ عملی - نیکوکاری را ترویج نکرده اند. هم خدای متعال در قران کریم به نیکوکاری سفارش کرده است و هم پیامبر اکرم (ص) و امامان بزرگوار به صورت عملی آن را نشان داده اند.

یاری گری و سنت باقیات صالحات

یکی از سنت های زیبای مسلمان «باقیات صالحات» می باشد؛ بدین صورت که افراد متمول و ثروتمند که از ارزش اجتماعی ثروت و مال برخوردارند، اغلب باعرضه آن برای خود ارزش های دیگری نظیر ارزش محبت، احترام و نام نیک کسب می کنند. این قبیل افراد در جامعه فراوان دیده می شود که اغلب به پیروی از شیوه ها و رهنمودهای پیشوایان دینی ثروت خود را در جهت هزینه های عمومی و ایجاد اماکن عام المنفعه مصرف می نمایند. اصطلاح معروف باقیات صالحات را می توان مؤید این ارزش اجتماعی دانست که به صورت ضرب المثل در بین توده مردم متداول است؛ به عنوان مثال، یکی از اعمال نیکو و ماندگار در این زمینه وقف می باشد که از شاهکارهای تعاون با طرح و برنامه اجتماعی اسلام است که در کمتر تمدنی تا عصر حاضر نظیرش را بدین وسعت می توان یافت.

وقف؛ شیوهای سازمان یافته از خدمات اجتماعی در اسلام

احکام وقف یا نهاد وقف، که از آن می توان تحت عنوان «تعاون اجتماعی با برنامه و سازمان یافته» نام برد، از نظر مفهوم به معنی متوقف ساختن مالكيت خصوصی و شخصی و عمومی کردن آن در راه خدا و مردم می باشد. وقف بر دو نوع است، عام و خاص. «وقف عام» مال یا ملک به عامه مردم وقف می شود، مثل وقف قنات، مدارس، بیمارستان ها و «وقف خاص» که مال یا ملک به افراد خاصی وقف می شود.

به طور کلی، می توان گفت وقف دارای سازمان وسیع و در عین حال پیچیده ای است که در آن به واقف، وقفنامه، متولی، ناظر موقوفه و مفاهیم دیگر پرداخته شده است و هر کدام از این مسائل تحت عنوان ضوابط و شرایط خاص تعریف و مشخص شده اند، و در نهایت استمرار خدمات و مبتنی نبودن آنها را بر عواطف فردی و آنی بلکه در شکل سازمان یافته را موجب می شوند. به عنوان نمونه، می توان به وقف نامه سید رکن الدین محمد به نقل از جامع الخيرات در نیمه دوم قرن هفتم در شهر تفت از استان یزد اشاره کرد.

این وقف نامه سند ارزنده ای است که ارائه خدمات اجتماعی به مردم به ویژه به نیازمندان را مطرح می کند. یکی از موارد این وقف نامه مربوط به احداث قنات و چگونگی استفاده از آن که معروف به «قنات وقف آباد» است. مهم ترین توصیه هایی که در این وقف نامه آمده است ابتدا تأمین آب مورد نیاز مردم برای آب انبارها، حمام ها، مساجد، منازل و مدارس بوده و حتما آب به صورت روباز بوده در مسیر جویها حرکت کند تا مسافران هم بتوانند از آن استفاده کنند. سپس اگر مازاد بر شرب و بهداشت و فضای سبز بوده به بیرون شهر برده، زراعت و کشاورزی کنند و درآمد آن را به مصرف روضه خوانی، لباس فقرا، کمک به مستمندان، کمک به مسافران کربلا برسانند. بدیهی است ابتدا باید از محل درآمد هزینه لایروبی و مرمت قنات پرداخته شود و اضافه بر آن به مصارف ذکر شده برسد. نکته ظریف در این توصیه از وقفنامه توجه به کودکان سقا می باشد که هرگاه کوزه آب کودکان سقا که آب در رهگذرها می فروختند و یا برای مردم به منازل آنان آب می برده اند و در برابر آن اجرت دریافت می داشته اند بشکند، از وجه خاصی باید برای آنان کوزه تهیه کنند تا کودکان بی نوا بر اثر تهی دستی از کوشش و کار خود در نمانند و به گدایی و ولگردی ناگزیر نگردند.

در سراسر کشورهای اسلامی، افزون بر بیمارستان هایی که از درآمد موقوفات از قرون اولیه اسلامی تاکنون به معالجه بیماران مستمند مشغول اند، می توان به موارد زیبایی پیرامون معالجه بیماران اشاره کرد که خالی از لطف نیست. شایسته است چنين معالجاتی را «تلقين درمانی» و «هنر درمانی» تعاونی نام گذاری کنیم؛ به عنوان مثال به ذکر دو نمونه از آن می پردازیم:

نمونه اول: در لبنان موقوفه ای ست که از عواید آن باید دو نفر هر روزه در بیمارستان ها بر بالین بیماران حاضر شوند و در حالی که با هم نجوا می کنند- به طوری که مریض صدای آن دو را بشنود- این جملات را به صورت عادی رد و بدل می کنند:

«می بینم که از گذشته خیلی بهتر است، چشمانش را ببینن! قیافه اش را نگاه کن ...» و با این تلقین بیمار معتقد می شود که بیماری وی رو به بهبود است.

نمونه دوم: در بیمارستان «سلطان تاوون» در قاهره گروه نمایشی مخصوص بود که با اجرای نمایش نامه های کمدی بیماران را می خنداندند و خوانندگان در نیمه های شب بر بالای گلدسته های مسجد بیمارستان سرودهای مذهبی و ترانه های لطیفی را با صدای خوش زمزمه می کردند، تا بیمارانی که از شدت درد به خود می پیچیدند و شب را بیدار مانده بودند، با شنیدن صدای آن اعصابشان آرام گیرد و نشاط روحی خو بازیابند.

وقف و جامعه؛ از گذشته تا به امروز

زمانی که برق نبود، وقف روغن چراغ برای معابر و اماکن عمومی خدمت ارزشمندی محسوب می شد؛ موقعی که سفر و مسافرت مشکلات فراوانی داشت، بهترین خدمات ایجاد پناهگاه ها و کاروانسراهای بین راه بود؛ در ایامی که اثری از لوله کشی آب نبود، ایجاد آب انبار بزرگ ترین خدمت محسوب می شد؛ و اینک که عصر اطلاعات، و پیشرفت تکنولوژی است، باز هم عمل وقف با صورت های نوین خود یکی از منابع غنی خدمات اجتماعی به شمار می رود.

احداث درمانگاه ها و بیمارستان ها، مدارس، کتابخانه ها، ورزشگاه ها، مراکز فرهنگی، خوابگاه های دانشجویی، پل ها و راه ها، احداث چاه عمیق... همه از خدمات جاویدی است که سالیان دراز ثمرات و اثرات مادی و معنوی آن دیگران و بانیان آن را بهره مند می سازد.

به طور کلی، امروزه می توان با توجه به نیازهای جامعه از طریق حرکت ارزشمند وقف اقدامات زیر را به انجام رسانید.

1. اهتمام به رشد دانش و تولید علم در جامعه از طریق ایجاد بنیادهای علمی و اعطای بورس های تحصیلی، فرصت های مطالعاتی و جوایز سالیانه به پژوهشگران نمونه

۲. تقویت و بهبود سلامت اجتماعی خانواده ها در مناطق محروم شهر از طریق ایجاد مجتمع های رفاهی (مهدکودک، درمانگاه، خدمات مددکاری و مشاوره، کارگاه های آموزشی، کلاس های هنری، برنامه های تفریحی و ورزشی ...).

٣. حمایت از افراد آسیب دیده اجتماعی نظیر کودکان، زنان و سالمندان در قالب تشکل های مردم نهاد.

۴. حمایت از بیماران دیر درمان و پرهزینه (سرطان، ایدز، کلیوی، هموفیلی، تالاسمی، دیابتی، M . S، آلزایمر، اسکیزوفرنی، ...) از طریق ایجاد مراکز درمانی تخصصی و بنیادهای حمایتی.

منبع: زمینه‌ها و شیوه‌های یاری‌گری در ایران‌ دگرياری، همياری، خودياری - حميدرضا كريمی درمنی‌

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید