امروز: سه شنبه, ۲۹ اسفند ۱۴۰۲ برابر با ۰۸ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۱۹ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 271094
۱۱۷۷
۱
۰
نسخه چاپی

ناصر فکوهی - تاریخ چه تأثیری بر آینده فرهنگ دارد؟

در مباحث کنونی حول مفهوم تاریخ، تقریباً همه چیز زیر سؤال رفته است؛ از جمله آنکه آیا تاریخ را باید به گونه ای که باستان شناسان و تاریخ دانان کلاسیک روشی برای ثبت حافظه از طريق «خط» می دانستند، به شمار آورد یا آن را به مثابه یک روایت فرهنگی برای دولت های ملی دانست

تاریخ و آینده فرهنگ

تاریخ و فرهنگ

گذار دولت های موسوم به «سلطنت های مطلقه» به دولت های ملی در اروپا، عمدتاً از اواخر قرن هجدهم تا اواخر قرن نوزدهم انجام گرفت؛ در حالی که این روند در امریکای شمالی در همین دوره، در آمریکای مرکزی و جنوبی در قرن نوزدهم و در اغلب کشورهای موسوم به «جهان سوم» در قرن بیستم اتفاق افتاد.

گذار اساسی که الگوی خود را در انقلاب فرانسه می یافت، فرایندی بسیار خشونت آمیز بود که هر چند فیلسوفان موسوم به روشنگر بیش از دو قرن پایه های نظری آن را آماده کرده بودند، ولی در عمل با چنان مقاومتی برای تجدید سازمان پهنه های سرزمینی روبه رو شد که ده ها جنگ بین المللی (از جمله جنگ های بین آلمان و فرانسه و بین دولت های استعماری)، نسل کشی ها، خشونت های تصورناپذیر، فشارهای خرد کننده بر روستاییان و کارگران و فقیران شهری و بر مردمان مستعمره ها لازم بود تا هم ثبات اقتصادی انجام بگیرد و هم انباشت سرمایه لازم و روایتی که بهتر از هر کس چند مورخ و انسان شناس بزرگ از جمله فرنان برودل، اریک هابز باوم و اریک وولف آن را در کتاب های مختلف خود عرضه کرده اند.

ولی به وجود آوردن دولت های ملی (یا دولت ملت ها) نیاز به بُعدی رومانتیک و ذهنی نیز داشت و آن ابداع تاریخ به مثابه یک روایت فرهنگی بود. کاری که هر چند ریشه ای یونانی (از اسطوره ها و تراژدی های هومری تا روایت های هرودوتی) داشت ولی اصل آن به ایدئولوژی تطورگرایی (تکامل گرایی) قرن هجدهمی در علوم طبیعی و فلسفه و به ویژه به گرایش هگلی و سپس اقتصاد سیاسی قرون هجدهم و نوزدهم (از فرانسوا کنه تا آدام اسمیت و از کارل مارکس تا ولادیمیر لنین) داشت. تاریخ بدین ترتیب به ابزار بزرگی برای دست کاری در سرنوشت گذشته و آینده انسان ها تبدیل شد.

جرج اورول در کتاب ۱۹۸۴ در توصیف جهان هولناکی که ترسیم می کند، به شعار معروف حزب حاکم اشاره می کند که: کسی که کنترل گذشته را داشته باشد، کنترل آینده را خواهد داشت و کسی که کنترل حال را داشته باشد کنترل گذشته را. بدین ترتیب بود که رومانتیسم قرن نوزدهمی وظیفه خطیر بازسازی تاریخ را به روایت دولت های ملی بر عهده گرفت و فرایندهای استعماری و فرااستعماری نیز همین کار را از خلال دولت های ملی کوچک تری انجام دادند که به تدریج از امپراتوری های آنها بیرون می آمدند یا اغلب، خود آنها را خلق می کردند و برای آنها نیز تاریخ می نوشتند.

تاریخچه بسیاری از «پان... يسم»ها از همین جا ریشه می گرفت؛ همان گونه که تاریخچه بسیاری از شووینیسم های ملی و قومی که تا امروز کشورهای در حال توسعه را در جنگ و تنش با یکدیگر قرار داده است، از آنها بازار بزرگی برای فروش تسلیحات کهنه و از کار افتاده جهان ثروتمند ساخته است. همچنان که بسیاری از جنبش های «آزادی بخش»، ساختارهای تحمیق خود را درون همین تاریخ های اسطوره ای یافتند و پس از «آزادی ملت» های خود، باز هم با همان ساختارهای اسطوره ای حاکمیت های آمرانه را بر مردم تحمیل کردند.

تاریخی که به این ترتیب شکل گرفت، در واقع آن چیزی نبود که تاریخ نویسان تمدن، در قرون هجدهم و نوزدهم و بیستم به آن فکر می کردند؛ یعنی شیوه ای از انباشت حافظه انسانی برای بالا بردن امکانات استفاده بهتر از این حافظه برای بهبود موقعیت بشری نبود، بلکه درست برعکس، ابزاری بود برای دست کاری فرهنگی و بالا بردن امکان ایجاد هژمونی های قدرت در چهارچوب های فرهنگی و آن هم در بدترین شکل ممکن یعنی از طریق درونی کردن اندیشه تاریخ به مثابه «واقعیتی» انکارناپذیر ولی به شدت قابل تفسیر و تغییر بنا بر موقعیت های مختلف قدرت سیاسی.

این امر در نهایت نه تنها به رشته تاریخ ضربه وارد کرد، بلکه استفاده از تاریخ را در حوزه های شناخت فرهنگ و علوم اجتماعی نیز پرسمان برانگیز کرد. به گونه ای که تاریخ دانان مهم مکتب آنال از لوسین فبور تا امروز میشل لوگوف و پیر نورا ناچار شدند، دست به باز تعریف تاریخ بزنند و انسان شناسانی چون ریموند فيرث و جک گودی ناچار به آنکه با وجود پدران نسل دوم انسان شناسی چون برونیسلاو مالینوفسکی، تاریخ را بار دیگر در این رشته احیا کند هرچند همواره نسبت به محدودیت ها و خطرات سوء استفاده یا مبالغه و انحراف پژوهش از طریق آن هشدار می دادند.

در نهایت، در مباحث کنونی حول مفهوم تاریخ، تقریباً همه چیز زیر سؤال رفته است؛ از جمله آنکه آیا تاریخ را باید به گونه ای که باستان شناسان و تاریخ دانان کلاسیک روشی برای ثبت حافظه از طريق «خط» می دانستند، به شمار آورد یا آن را به مثابه یک روایت فرهنگی برای دولت های ملی دانست.

تنها شاید یک امر نسبتا قطعی در این زمینه وجود دارد و آن اینکه ما ناچاریم هرچه بیشتر تعريف ها، روایت ها و تفسیرهای پساآنال از تاریخ را بپذیریم؛ تعريف ها و تفاسیری که چند اصل را به مثابه نقاط حرکت اعلام می کنند:

نخست آنکه تطور گرایی را چه در شکل تک خطی و چه در شکل چندخطی و حتّی پیچیده آن از مباحث خود کنار بگذاریم و تلاش کنیم مفهوم زنجیره های منطقی را به صورت های نه لزوماً زمانی بازسازی کنیم؛

دوم آنکه بپذیریم که روایت «رسمی» تاریخ قاعدتا نمی تواند جز روایتی هژمونیک باشد که به دلیل همین هژمونیک بودن به شدت دست کاری شده و دست کاری کننده و در عین حال بی ثبات و متغیر است؛

سوم آنکه در نهایت، تاریخ شاید چیزی نباشد جز روایت های بی شماری که وقایع درونی را از ابعاد مختلف و از خلال ساختارهای زبان شناختی و شناختی می گذرانند و بر اساس نظام های اجتماعی به بازنمودها و کنش هایی تبدیل می کنند که «جامعه بودگی» را ممکن کنند و برای یک پژوهشگر لازم است پیش از آنکه از «تاریخ» درس بگیرد، متوجه این ساختارهای دست کاری کننده باشد که اغلب به صورت ناخودآگاه و درونی شده عمل می کنند و زبان آنها نیز عموماً زبانی است که کاملاً با حوزه علمی انطباق دارد.

از تاریخ در رابطه با فرهنگ در چشم اندازی کوتاه مدت و میان مدت می توان در انتظار داشت:

نخست آنکه به مثابه عاملی در انسجام ملی، در چهارچوب دولت های ملی عمل کند و حافظه ها و احساس های تعلق به سرنوشت مشترک ایجاد کند که این امر به طور بدیهی با تکیه زدن بر رومانتیسم و زبان امکان پذیر است؛

دوم آنکه بتواند به مثابه انباشت بزرگی از مواد خام و مجموعه ای از عناصر بی پایان و قابل ترکیب با اشکالی بی پایان و در اندازه ها و کمیتها و کیفیت های مختلف، یافتن راه های کاربردی برای بهبود زندگی انسان ها در جوامع کنونی و اندیشه فرهنگی را ممکن کند.

بیشتر بخوانید:

ناصر فکوهی - زبان چه نقشی در نوسازی فرهنگی دارد؟

ناصر فکوهی - انسجام فرهنگی چیست؟

ناصر فکوهی - چه رابطه ای میان فرهنگ و جنون وجود دارد؟

ناصر فکوهی - تازه به دوران‌رسیدگی فرهنگی چیست؟

ناصر فکوهی - کارکرد فرهنگی دروغ چیست؟

آیا مفهوم «فرهنگ» اصیل از لحاظ علمی پذیرفتنی است؟

 

منبع : کتاب صد و یک پرسش از فرهنگ - ناصر فکوهی

پایگاه خبری حقوق نیوز - دین و اندیشه

 

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید