امروز: پنج شنبه, ۰۹ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۷ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۸ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 272020
۱۴۱۰
۱
۰
نسخه چاپی
یاری گری(Helping)

شیوه های یاری گری در جامعۀ شهری ایران (قسمت پایانی)

یکی از سنت های رایج در میان لوطی ها و ورزشکاران باستانی در تهران قدیم برپایی جشن گل ریزان در زورخانه ها بوده، این دو دسته از ساکنان و مردم تهران، گاه به گاه و در صورت لزوم برای کمک به مستمندان و یا افرادی که ناخواسته بدهکار شده بودند و همچنین کمک به افرادی که قصد زیارت اماکن متبرکه را داشته اند، به برپایی این جشن ورزشی مبادرت می کرده اند

شیوه های یاری گری در جامعۀ شهری ایران (قسمت پایانی)
 

پایگاه خبری حقوق نیوز

شیوه های یاری گری در جامعۀ شهری ایران

نمونه هایی از همکاری و یاری گری در شهرهای ایران

مراسم گل ریزان نمادی از دگریاری در تهران قدیم

یکی از سنت های رایج در میان لوطی ها و ورزشکاران باستانی در تهران قدیم برپایی جشن گل ریزان در زورخانه ها بوده، این دو دسته از ساکنان و مردم تهران، گاه به گاه و در صورت لزوم برای کمک به مستمندان و یا افرادی که ناخواسته بدهکار شده بودند و همچنین کمک به افرادی که قصد زیارت اماکن متبرکه را داشته اند، به برپایی این جشن ورزشی مبادرت می کرده اند.

نکتۀجالب توجه درباره این جشن، استقبال همگانی مردم و تبعیت از پهلوانان و لوطی ها بوده و دلیل نام گل ریزان برای این جشن هم جالب است: حکایت از این قرار است که هر کدام از کمک کننده ها باید وجه نقد یا مثلا تکه ای طلا و جواهر را در میان دسته گلی می پیچیده و به مسئول زورخانه تحویل می داده است.

چنانچه ضرب المثل «هر گلی زدی به سر خودت زدی» برگرفته از جشن گلریزان می باشد. این عمل، ظاهراً بدان معنا بوده که کمک کننده و اندازه کمک او معلوم نباشد و این کار مخفیانه صورت پذیرد، از سوی دیگر هم کمک شونده دچار شرمساری و خجالت نمی شده و بدون چشم و هم چشمی و زیاد و کم و یا فخرفروشی به دیگران این داد و ستد انجام می شده و موفقیت در جذب کمک های مردم که بعدها به صورت عادلانه تقسیم می شده تا آن حد بوده که هر زورخانه حدودا در سال بیشتر از یک یا دو بار نیازی به برپایی این جشن نداشته است. ظاهراً این جشن یکی از جشن های اصلی مردم تهران محسوب می شده و غالباً لوطی ها و باباشمل ها به فراخور و توانایی مالی خود آن را به جا می آورده اند.

آنگونه که پیداست این مراسم نیکو ریشه ای تاریخی داشته و ابتکار آن را به جهان پهلوان پوریای ولی برمی گردد. چون در مراسم گل ریزان به تناوب نام او بر زبان ها جاری می شده و برای شادی روحش صلوات می فرستاده اند و در آخر هم مرشد زورخانه با اشاره به نام او و قرائت ابیاتی چند، راه و رسم زندگی او را برای سایرین شرح می داده اضافه می شود که در روزهای برپایی جشن گلریزان، اکثر معتمدان محل و بازاری ها در صف اول کمک به همنوعان قرار می گرفته اند و کار و بار خود را موقتا رها می کرده اند.

گفتنی است که امروزه جشن گل ریزان به شکل های رسمی برای آزادی زندانیان که به خاطر دیه در حبس می باشند در تالارها و سالن های عمومی انجام می گیرد. علاوه بر این، مسابقات ورزشی به ویژه در رشته فوتبال که بین اهالی هنرمندان و ورزشکاران سرشناس و پیشکسوت یا بین دو تیم سرشناس پایتخت انجام می پذیرد؛ هدف این مسابقات از طریق بلیت فروشی کمک به افراد آسیب دیده از بلایای طبیعی و نیز بیماران دیر درمان (خاص) و در پاره ای از موارد برای ورزشکارانی که دچار مشکلات اقتصادی ناشی از بیماری شده اند می باشد. جشن گل ریزان در واقع نمادی از دگریاری در اذهان عمومی تلقی می گردد.

صندوق های قرض الحسنه مردمی (غیر رسمی)؛ نمادی از همیاری اقتصادی در جامعۀ شهری امروز

احیا و گسترش سنت زیبا و ارزشمند صندوق های قرض الحسنه مردمی (غیررسمی) در اشکال فامیلی (خانوادگی)، محلی و همکاران (تعدادی همکار) بعد از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی یک رفتار گروهی خود جوش محسوب می گردد که ریشه در مفاهیم قرآنی و اسلامی دارد.

این رفتار گروهی خردمندانه که معمولاً ناشی از عدم برقراری تعادل در دخل و خرج مردم به ویژه اقشار حقوق بگیر و کم درآمد با هر عنوان شغلی که دارد، دلالت بر همدلی، هم اندیشی، همت جمعی و به بیان دقیق تر همیاری در بین شهروندان در رفع نیازمندی های یکدیگر دارد.

از نظر لغوی تعریف و مضمون صندوق های قرض الحسنه مردمی یعنی خواستن چیزی خواه پول و خواه غیرپول ( که معمولاً پول می باشد) در چارچوب ارتباط نیکو و اخلاص در معاشرت و داد و ستد با دیگران و در نهایت واپس دادن آن.

ساز و کار و نحوۀ کارکرد صندوق های قرض الحسنه مردمی با خودجوشی خیرانه افراد فامیل، هم محله ای ها (به ویژه زنان محله) و همکاران، ماهانه مبلغی، معمولاً به تناسب توان و تمایل عمومی شان از حدود یک هزار تومان تا بالای ده هزار تومان - نزد یک نفر یا یک هیئت مدیره می سپارند؛ معمولاً هر ماه یک نفر از افراد ذی نفع از همین محل وام دریافت می کند. بازپرداخت ماهیانه وام، غالباً همان استمرار پرداخت ماهانه مذکور است. این نحوۀ وام به صورت چرخشی، بعضا ماهانه یا چند ماه در میان اجرا می شود؛ اما در برخی محله ها و مجامع از جمله جلسات مذهبی در همان اولین دور پرداخت، پول جمع شده في المجلس به یک نفر که بیش از دیگران نیازمند است وام داده می شود؛ دور بعد که معمولاً یک ماه است، باز به همین شیوه وام نقدا به نفر دیگر که نیازمند است داده می شود.

در صندوق هایی که پرداخت وام در آنها نوبتی است، بسیار پیش می آید که فرد نوبت دریافت وام خود را به دیگری، که نیاز مبرم تری دارد، واگذار می کند گاه فرد نیازمند غیر عضو در بین اقوام و محله می دهد. البته در بعضی از صندوق ها پرداخت وام به صورت قرعه کشی انجام می پذیرد.

خصوصیات، ویژگی ها و مزایایی را که می توان برای صندوق های قرض الحسنه مردمی اعم از فامیلی (خانوادگی)، محلی و همکاران برشمرد عبارتند از:

1- خودجوش بودن صندوق های فامیلی و محلی؛

2- سادگی تشکیلات؛

3- مزایای اقتصادی؛

4- بروز استعدادهای مختلف در میان اعضای صندوق؛

5- افزایش خودباوری اعضا از طریق سیاست های جمع آوری پول های خرد؛

6- مزایای اجتماعی و معنوی که شامل موارد زیر می گردد:

- احیای سنت حسنه صله رحم؛

- حفظ آبرو و شأن خانواده؛

- دستگیری افراد نیازمند در بین اقوام و محله؛

- شخصیت دهی به افراد خرد سال به واسطه عضویت در صندوق های خانوادگی؛

- تقویت بنیان های دوستی و مودت بین افراد خانواده؛

ایجاد زمینه مناسب برای شناخت بیشتر خانواده ها از یکدیگر؛

- تقویت روح تعاون و همکاری؛

- احیای سنت شورا و مشورت.

به طور کلی، می توان گفت که اساس کار صندوق های قرض الحسنۀ فامیلی (خانوادگی)، محلی و یک عده همکار (همکاران)، اعتماد افراد به یکدیگر است و در پرتو این اعتماد است که کارکرد اصلی این نوع صندوق ها یعنی همیاری و به عبارت ساده تر کارگشایی تحقق پیدا می کند.

نظر به این که لازمه هر نوع توسعه در جامعه بهره گیری از سرمایه اجتماعی (اعتماد) است، لذا بسط و ترویج فرهنگ حاکم بر صندوق های قرض الحسنۀ مردمی و استفاده از آن به منظور تحکیم انسجام اجتماعی جامع ضروری می باشد.

گفتنی است از آن جا که یاری گری ها متناسب با زمان خود شکل می گیرد، لذا امروزه صندوق های قرض الحسنه مردمی جای واره را گرفته است؛ به بیان دقیق تر، روح همیاری در واره های شیر در واره های پول دمیده شده است.

قهوه خانه؛ مکانی مناسب برای تعاون و یاری گری در تهران قدیم

قهوه خانه در شهرهای سنتی ایران به ویژه تهران قدیم در کنار کارکردهای اصلی خود نظیر تأمین امکانات رفاهی و گذران اوقات فراغت، یک مکان مناسب برای تعاون و یاریگری محسوب می شده است.

محقق گرانقدر على بلوک باشی در کتاب قهوه خانه های ایران می نویسد: «قهوه خانه در طول حیات ۴۰۰ ساله خود وظیفه و نقش های گوناگونی مطابق اوضاع اجتماعی و اقتصادی زمان داشته است. در آغاز محل گرد آمدن مردم خوش گذران از قشرهای مرفه جامعه و ادیبان و شاعران و رجال درباری کشوری و لشکری بود. هم زمان با ریشه گرفتن قهوه خانه در متن جامعه و میان توده مردم و توسعه یافتن آن در همه شهرها، مردم از هر طبقه و گروه به خصوص اهل کار و صنعت و پیشه، به آن روی آوردند. رفته رفته بعضی از قهوه خانه ها به صنف و گروه خاصی از مردم اختصاص یافت و میعادگاه یا پاتوق قشرهای مختلفی از کارپیشگان و صنعتگران و هنرمندان گشت. در این زمان قهوه خانه به صورت یک واحد صنفی فعال در جامعۀ شهری درآمده بود و همچون یک نهاد با وظیفه و کارکرد اجتماعی - فرهنگی ویژه و مشخصی فعالیت می کرد».

علاوه بر این، صاحبان قهوه خانه نیز افرادی پخته، خوش مشرب و رازدار و اهل محل بودند و قدرت برقراری ارتباط با همگان داشتند. حضور جوانمردان و ریش سفیدان که همواره به حل مشکل مردم اهتمام می ورزیدند، قهوه خانه ها را به عنوان پناهگاه نیازمندان شناسانده بود.

استاد حسین بیگی در کتاب تهران قدیم در این ارتباط می نویسد: «در آن روزها از قهوه خانه برای داوری و حل و فصل مشکلات محلی و حتی گاهی مسائل خانوادگی استفاده به عمل می آمد و معمولاً انواع اختلافات و دعاوی شخصی و شغلی در قهوه خانه توسط ریش سفیدان محل حل می شد و طرفین دعوا در همان مکان سر و روی همدیگر را می بوسیدند و اختلافاتشان را کنار می گذاشتند. این عزت و احترام تا جایی بود که به قول ناصر نجمی: چهارراه سید علی (واقع در خیابان سعدی کنونی) را به دلیل وجود قهوه خانه آقا سید علی در آن جا به این نام اسم گذاری کرده اند»

گفتنی است که گرچه قهوه خانه در گذشته دارای کارکردهای منفی نیز بود، اما امروز متأسفانه از کارکردهای مثبت قهوه خانه کاسته شده و بر کارکردهای منفی آن افزوده شده است.

شیوه های یاری گری در جامعۀ شهری ایران (قسمت پایانی)
 

شیوه های سنتی حمایت از خانواده های بی سرپرست و نیازمند در جامعۀ شهری

همان گونه که در جوامع عشایری و روستایی ایران شیوه های مختلفی از حمایت از بی سرپرستان و افراد نیازمند مانند «گاو معافی» در بین عشایر و «بلک کاری» در بین روستاییان وجود داشته یا دارد، در جامعۀ شهری ایران نیز شیوه های سنتی در بین شهروندان وجود داشته و دارد که در طول زمان تغییراتی در آن صورت گرفته است.

به عنوان نمونه، در شهر ۹۰ هزار نفری کرمانشاه در ۷ دهه قبل روش حمایتی وجود داشته است که نویسنده نامدار ایرانی علی محمد افغانی در کتاب شوهر آهو خانم از آن چنین نقل می کند:

... پسرکی در لباس کازرونی مدرسه برای نانی که از داخل دكان برداشته بود عوض پول به سید میران مهر کاغذ داد و با ادب و احترامی که خود را از قبل برای آن آماده کرده بود گفت:

مادرم به شما دعا و سلام رسانده و گفت بگویم مهر ما تمام شده است. این آخری آن هاست.

او پسر یک خانواده آبرودار لیکن مستمندی بود که سید میران از روی خداپرستی و نوع دوستی به آنان کمک می کرد. کسی که برای جاروب کردن ریگ های دکان بر سر کارگرش اشتیم می کرد در عمل مرد بخشنده و نیکوکاری بود که از دادن صد من مهر نان به یک هم نوع مستحق هرگز خم به ابرو نمی آورد؛ این گونه اعمال در نظر او مانند خونی که هنگام فصد یا حجامت از بدن می رود نه تنها باعث سلامت و صفای روح بود بلکه به زودی جایش پر می شد؛ پس بی آنکه کوچکترین اندیشه ای به خود راه دهد به پسر گفت: «خوب، خوب، امشب یا فردا صبح بیست من دیگر به شما خواهم داد. زغال شما که تمام نشده است، هان؟ این بار که می آیی نان بگیری ظرفی همراه بیاور و بده به سلیمان، تا هر وقت آرد خوب و نرمی از آسیاب آوردند دو سه من به شما بدهد، شاید برای رشته یا چیزهای دیگر لازم داشته باشید.

و با حرکت رضایت آمیز سر او را مرخص کرد.

گفتنی است که این روش حمایتی به شیوه دیگری در بین کسبه خداپرست در جامعۀ شهری وجود دارد؛ به عنوان مثال، نگارنده در شهر بزرگ و بی عاطفه تهران در یک دکان قصابی شاهد بود که زن میانسالی که چادر چیت نیم داری بر سر داشت با لحنی آرام درخواست ۲۵۰ گرم گوشت را از قصاب نمود؛ شخص قصاب بدون آن که چیزی بگوید بیش از یک کیلو گوشت به او تحویل داد و فقط پول ۲۵۰ گرم را از وی دریافت نمود.

بعد از رفتن آن زن، شخص قصاب که متوجه کار خودش از سوی نگارنده شده بود سعی می کرد سکوت کند، اما در پاسخ به کنجکاوی نگارنده، در حالی که به تمثال حضرت علی (ع) در بالای سر خود نگاه می کرد گفت مگر می شود شیعه علی بود و از نیازمندان حمایت نکرد و ادامه داد در این جا گاهی هم افرادی می آیند و پول یک گوسفندی را که قرار است قربانی کنند پرداخت می کنند و از او درخواست می کنند گوشت این گوسفند را به تدریج در اختیار خانواده های نیازمندی که خودتان تشخیص می دهید به طریق آبرومندانه قرار دهید.

همکاری شهروندان در مراسم مرگ و میر (جامعۀ بازاریان تهران)

در بررسی جوامع عشایری و روستایی به شیوه هایی از همکاری روستاییان و عشایر در مراسم مرگ و میر اشاره شد. در جامعۀ شهری نیز گونه هایی از همکاری در این زمینه در بین شهروندان انجام می پذیرد.

از آن جا که بازار نماد حیات شهری و انسجام اجتماعی در گذشته نه چندان دور بوده است، لذا می توان به همکاری بازاریان، به عبارت دقیق تر آداب و رسوم آنان، به هنگام فوت یکی از کسبه اشاره کرد.

بازاریان به مانند سایر اقشار جامعه در غم و شادی یکدیگر شریک اند، وقتی که از فوت یکی از همکاران خود باخبر می شوند، به احترام متوفی در حجره های خود را بسته و پشت حجرۂ متوفی را پارچه سیاه زده و تابلوهایی با مضامین تسلیت، بر سر در آن حجره آویزان می کنند. اگر حجره متوفی در تیمچه یا سرا واقع شده باشد همین کار را در سر در ورودی آن سرا با تیمچه تکرار نموده و قبل از این که مراسم تشییع آغاز شود به صورت انفرادی و اغلب گروهی به منزل او مراجعه می کنند. مراسم تشییع از منزل متوفی آغاز شده و در بازار نیز ادامه می یابد. سپس در حالی که کسبه زیر تابوت را گرفته وارد بازار می شوند و از نزدیک حجره او آغاز می کنند.

مردم و سایر کسبه نیز آنها را همراهی می کنند. هنگامی که به حجره شخص متوفی رسیدند، تابوت را جلو در حجره قرار داده، برای او روضه و دعا خوانده و طلب آمرزش می کنند و از مردم و کسبه حاضر برای متوفی درخواست حلالیت می نمایند. در این هنگام یکی از کسبه خوش بیان محاسن اخلاقی متوفی را ذکر کرده و با گفتن هر سن، سایرین را به شهادت می گیرد و آنها نیز یک صدا تأیید می کنند. برای مثال، می گویند: مردم؛ حاج علی حسن (متوفی) آدم درستکار و امین بود، نبود؟ و جمعیت حاضر نیز متعاقبا پاسخ می گویند که حاج على حسن درستکار بود و به همین ترتیب فضایل اخلاقی او را بر می شمارند. در واقع برای او و آخرتش از مردم تضمین می گیرند و این عمل تحت همین نام یعنی «تضمین » معروف است که جزو جدایی ناپذیر این مراسم می باشد. سپس بار دیگر کسبه زیر تابوت را گرفته و به مسجدی که در آن شخص متوفی پیش از فوت در آن نماز می گذارده برده و جلو در آن مسجد تابوت را زمین گذاشته و تکرار همان مراسم که ذکر شد.

در مسیر بازار در هنگام تشییع حجره ها تعطیل یا نیمه تعطیل اند و چراغ مغازه ها به پاس این مراسم و به احترام خانواده متوفی خاموش می باشد. خاموشی چراغ ها نماد سیاهی و نشانه همدردی است که در واقع یک نوع سوگواری بدون کلام است.

در همان روز متوفی را به گورستان شهر برده و به خاک می سپارند. فردای آن روز کسبه بازار برای مجلس ترحیم به مسجد می روند؛ یکی مسجد محل زندگی او و دیگری مسجدی که وی در کنار همکاران بازاری خود قبلا نماز می خوانده است. این مراسم تا روز سوم ادامه دارد. در همین ایام تاج گلی بزرگ توسط کسبه تدارک و پشت در حجره متوفی قرار داده می شود. همچنین در ورودی های بازار نزدیک حجره و در پشت در حجره نیز طبقى چیده شده از خرما می گذارند.

رسم دیگر آن است که برای شادی روح آن مرحوم روز سوم یا هفتم برای آن که در حجره بسته نماند، کسبه به طور دسته جمعی به منزل متوفی رفته و اگر دارای اولاد پسر باشد به احترام از او می خواهند که در حجره پدر را باز نماید و چراغ حجره را روشن نگه دارد. سپس او را تا در حجره پدر همراهی کرده و با صلوات مکرر کسبه، پسر در حجره پدر را می گشاید. کسبه معتقدند صلوات فرستادن در بازماندگان متوفی تحول ایجاد کرده و اندوه ضایعه را کاهش می دهد.

همکاران متوفی نیز از روز سوم حجره های بسته شده خود را بازگشایی می نمایند. همچنین زمانی که کسبه به مسجد محل زندگی متوفی می روند، صاحب عزا در مسجد از همدردی و همراهی کسبه و سایرین با ذکر نام تک تک آنها قدردانی و تشکر می نماید.

گفتنی است که امروزه از بعضی از ترتیبات و تشریفات این مراسم کاسته شده است.

نمونه های ذکر شده از بازیگری در جامعۀ شهری نشان دهنده آن است که هسته اصلی نهاد مشارکت و یاری گری را باید در نهادهای سنتی جامعه جست و جو کرد. این هسته اصلی (اساس تعاون در رفتار شهروندان) در شرایط نوین جامعه به شکل های دیگری در قالب سازمان های یاریگر مردمی، تشکل های غیر دولتی، نهاد وقف، مراکز خیریه درمانی، صندوق قرض الحسنه های مردمی... خود را نشان می دهد.

بیشتر بخوانید:

شیوه های یاری گری در جامعۀ شهری ایران (قسمتهای دیگر)

نگرش ادیان به همکاری و تعاون

 

منبع: زمینه‌ها و شیوه‌های یاری‌گری در ایران‌ دگرياری، همياری، خودياری - حميدرضا كريمی درمنی‌

پایگاه خبری حقوق نیوز - دین و اندیشه

 

 
 

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید