مذاهب فقهی اهل سنت (حنفیه، شافعیه، حنابله و اشهب مالکی) و فقه شیعه امامیه در باب قتل عمدی فرزند توسط پدر قائل به عدم قصاص هستند. بر این اساس چنانچه فرزندی توسط پدر به قتل برسد قصاص صورت نخواهد گرفت. البته در این مورد بین مذاهب اسلامی اهل سنت و شیعه تفاوت وجود دارد.
فقهای اهلسنت (حنفیه، شافعیه، حنابله و اشهب مالکی) قائل به عـدم قـصاص والد بـه سبب قتل فرزند هستند و بر آناند که مراد از والد در این مسئله، عبارت است از مفهوم عام آن کـه شـامل پدر، مادر و اجداد آنان میشود. از جـمله ادله آنـان برای حکم این مسئله، عبارت است از اینکه مادر نیز یکی از والدین محسوب میشود و به لحـاظ ولادت و احـکام، به پدر شباهت دارد. همچنین مادر، به نیکویی مستحقتر است. در نتیجه اولی به نفی قـصاص اسـت.
شیعه امامیه و امام احمد (بنابر قولی از او) بر آناند که مراد از والد در این مسئله، پدر اسـت و شـامل مفهوم مادر نمیشود.
بنابراین فقهای اهل سنت هم پدر و هم مادر را در صورت قتل فرزند از قصاص معاف می دانند در حالیکه در فقهای شیعه امامیه این امر را فقط شامل پدر می دانند و نه مادر.
کیفر دهی پدر و جـد پدری مرتکب قتل فرزند از مـنظر مذاهب اسلامی
یکی از مسائل مهم فقهی، مسئله قصاص پدر و مادر در برابر کشتن عمدی فرزند است. این موضوع در مذاهب فقهی، به تفصیل مورد بحث فقها قرار گرفته است.
فقهای مذاهب اسلامی درباره قصاص پدر و مادر در برابر کشتن عمدی فرزند، دو دیدگاه متفاوت ارائه کرده اند:
دیدگاه نخست؛ جمهور مذاهب اهل سنت (حنفیه و شافعیه و حنابله) و شیعه امامیه (در قول مشهور خویش) قائل به عدم قصاص والد به سبب کشتن عمدی فرزند هستند که مهم ترین دلیل این حکم نزد این دسته از فقها، حدیث «لا یقاد الوالد بالولد» است.
دیدگاه دوم؛ مالکیه بنابر قول راجح و بعضی دیگر از فقیهان اسلامی، قائل به قصاص پدر و مادر در مقابل کشتن عمدی فرزند هستند. از جمله ادله این دسته از فقها، استدلال به عموم ادله قصاص است.
یکی از مسائل فقهی وابسته به قصاص والد در برابر قتل عمدی فرزند، مسئله تفاوت مجازات پدر و مادر در این مسئله است که شیعه امامیه و امام احمد (بنابر قولی از او)، برخلاف جمهور مذاهب فقهی اهل سنت، قائل به تفاوت مجازات بین پدر و مادر در این مورد هستند، به طوری که انتفای قصاص را در این مسئله، منحصر به پدر دانسته اند.
مذاهب فقهی گروه اول از جمله فقهای اهلسنت (حنفیه، شافعیه، حنابله و اشهب مالکی) و شیعه امامیه قائل به این هستند والد به سبب قتل فرزند، قـصاص نمیشود، اما بر او دیه واجب میگردد.
از جمله ادله جمهور فقهای گروه اول در باب عدم قصاص والد بـه سبب قتل فرزند عبارت است از:
1. آیه شریفه: «... وَصَاحِبْهُمَا فـِي الدُّنـْيَا مـَعْرُوفًا» (لقمان، 15)؛ «... و در دنیا با آنان [پدر و مادر] به نیکی معاشرت کن».
وجه اسـتدلال: خـداوند متعال فرمان داده است تا با پدر و مادر به نیکی رفتار شود و قصاص والد در برابر قتل فرزند، نیکی مـحسوب نـمیشود.
2. روایت عـمر بـن خـطاب از رسول الله(ص): «لا یقاد الوالد بالولد«؛ «والد به سبب [قتل] فرزندش کشته نمیشود».
وجـه اسـتدلال: منطوق حدیث، دلالت بر عدم قصاص والد به سبب قتل فرزند میکند.
3. روایت عـمرو بـن شعیب از طریق جدش از رسول الله(ص): «أنت و مالک لأبیک»؛ «تـو و مال تو، از آن پدرت هستید».
وجـه اسـتدلال: «تعلق مال و جان فرزند بـه پدر در ایـن حدیث، مقتضی عدم قصاص پدر در برابر قتل فرزند است و به فرض عدم اثبات حـقیقی مـلکیت (وابستگی مالی و جانی فرزند بـه پدر) در حـدیث مـذکور، حداقل [نفس] وابـستگی مـذکور [در حدیث، صرفنظر از نوع آن]، بـه عنوان شبههای برای رفع قصاص، قابل استدلال است چه آنکه قصاص با وجود شـبهات، سـاقط میشود».
4. روایت عمرو بن شعیب درباره ابوقتاده: أن أباقتادة ـ رجلاً من بنیمدلج ـ قتل ابنه، فأخذ منه عمر مائة من الإبـل ... فـقال: أین أخو المقتول؟ سمعت رسول الله(ص) یقول: «لیس لقاتل میراث»؛ از عمرو بن شعیب نقل است که ابوقتاده ـ مردی از قبیله بنی مدلج ـ پسرش را بـه قـتل رساند، عمر از او 100 شتر اخذ کرد ... سپس فرمود: برادر مقتول کجا است؟ از رسول الله(ص) شنیدم که فرمود: «برای قاتل میراثی نیست«.
وجه استدلال: عدم قـصاص والد بـه سبب قتل فرزندش در این قـضیه و تـعیین دیه برای او، دلالت بر آن دارد که والد به قتل فرزندش قصاص نمیشود.
5. روایت شیعه امامیه از طریق یـکی از ائمـه، امـام باقر(ع) و امام صادق(ع) که فرمودند: «لا یقاد والد بولده و یقتل الولد إذا قتل والده عمداً»؛ «پدر به قـتل فرزندش قصاص نمیشود. اما فرزند به قتل پدرش قصاص میشود».
وجه استدلال: منطوق روایـت مذکور دلالت بر عدم قـصاص پدر بـه قتل فرزندش دارد.
6. عقل: از جمله ادله عقلی، برای عدم قصاص والد به قتل فرزندش، آن است که والد، سبب وجود فرزند است پس معقول نیست که فرزند، سبب اعدام والد شود.
دیگر دلیل عقلی درباره عدم قصاص والد به قتل فرزند، آن است که مجازات قصاص برای محقق شدن حکمت حیات به واسـطه زجـر و منع، تشریع شده است و نیاز به زجر، در فرزند متعیّن است نه پدر؛ چه آنکه پدر فرزند را به خاطر فرزند بودنش دوست دارد نه به خاطر خودش و به همین جهت، اولیا برای رسـیدن بـه سعادت فرزندانشان تلاش میکنند و بقای حیات و علو درجات آنان را آرزومند هستند. همانگونه که شفقت و مهربانی والد، مانع از قتل فرزند است. در حالی که فرزند، پدر را به خاطر منافع خودش ـ نه منافع پدر ـ دوسـت دارد. بـه هـمین علت است که فرزند، والد خـود را بـه قـتل میرساند تا در رسیدن به ارث، شتاب کند. خاصه هنگامی که به علت شرایط خاصی، ممکن است از دستیابی به ارث محروم گردد. امـا چـنین صـفتی از سوی والد منتفی است.
7. اجماع فـقهای شـیعه امامیه: امامیه در مسئله عدم قصاص پدر به قتل فرزند، به «اجماع فقهای شیعه» نـیز اسـتدلال کـردهاند.
برخی ادله فقهای شیعه امامیه در باب عدم قصاص پدر در قتل فرزند
فقهای امامیه به طـور مـشــهور، عقیده دارند که اگر پدر یا جد پدری فرزند خود را عمدا بکشــد قصاص نمی شـــود امـا این حکم در مورد مادر و سـایر اقـوام مـقتول قابل تسری نـیست . نـظرات برخی فقهای شیعه در ایـن مـورد قابل توجه است :
1ـ محقق نجفی کابلی معتقد اســت : «مادر اگر فرزند خود را بکشــد قـصاص مـی شــود و هیچ مخالفی را در این حکم نـدیدم مـگر ابن جـنید اســـکافی کـه با نظر فقهای اهـل سنت همراه شده و مادر را با پدر مقایسه کرده و از راه استحسان حکم به معافیت وی از مجازات داده اســت .
همچنین اقـــارب دیـگر مانند اجداد و جدات مادری و برادران و خـواهران پدری و مـادری و عـموها و عـمه هـا و دایی ها و خـاله هـا نیز اگر نوه یا برادر یا برادرزاده یا خواهرزاده خود را بکشــند قصاص می شوند و مخالفی هـم در ایـن زمـینه ندیدم مگر برخی فقهای اهل سنت کـه اجـداد و جـدات را مـعاف از مـجازات مـی دانند».
2ـ در همین خصوص علامه حلی می گوید: «پدر، اگر فرزندش را بکشــد قصاص نمی شــود هر چند فرزند در درجۀ دوری قرار داشته باشــد اما فرزند اگر پدرش را بکشــد قصاص می شـود. همچنین مادر، اگر فرزندش را بکشد قصاص می شود و بقیۀ خویشــاوندان مانند اجداد و جدات مادری و برادران و خواهران و عموها و عمه ها و خاله ها و دایی ها قصاص می شوند».
3ـ ملامحســن فیض کاشانی (مـتوفی در ســـال ١٠٩٠ هجری قمری ) در این زمینه معتقد اســت : «پدر به واســطۀ قتل فرزند قصاص نمی شود و دلیل آن نص و اجماع می باشد. نیز، پدر ســبب وجود فرزند می شود پس شایسته نیست که فرزند بـاعــث نـابودی پدر گردد. همچنین اجداد و جدات به خاطر قتل نوه های خود بنابه قولــی قصاص نمی شــوند اما مادر، به خاطر قتل فرزند قصاص مـی شـــود و این نظر اتفاقی فقهای شـیعه اسـت ».
به این ســان ، مبنای نظری عدم قصاص پدر و جد پدری ، نص شــرعی به انضمام اجماع فقهای امامیه است و این دیدگاه مبتنی بر آموزه های علمی نـبوده اسـت بلکه جزو امور کـاملا اعـتقادی محسوب می شود.
منابع
قصاص پدر و مادر در برابر قتل عمدی فرزند از دیدگاه مذاهب اسلامی - مصطفی ذوالفقارطلب و محمد جمالی - فقه مقارن - شماره 2 - پاییز و زمستان 1392
بررسی معافیت پدر واجداد پدری از قصاص در قتل عمدی فرزند - بهروز جوانمرد - کانون وکلا - شماره 232 - 233 - بهار و تابستان 1395
دیدگاه