سید مجتبی آقا بزرگ علوی، نویسنده و فعال اجتماعی در 13 بهمن سال 1282 در تهران در خانواده‌ای سطح بالا و روشن‌فکر متولد شد.
بزرگ علوی
سید مجتبی بزرگ علوی مشهور به آقابزرگ علوی و بزرگ علوی در ۱۳ بهمن‌ماه ۱۲۸۲ (دوم فوریه ۱۹۰۴) در تهران متولد شد. پدر او حاج سید ابوالحسن و پدربزرگش حاج سید محمد صراف نماینده نخستین دوره مجلس شورای ملی بود. مادر وی نوه آیت‌الله طباطبایی بود. سید ابوالحسن علوی و همسرش خدیجه قمرالسادات که از طرفداران مشروطیت بودند دارای سه دختر و سه پسر بودند که مجتبی بزرگ فرزند سوم آنان بود. ابوالحسن علوی از اعضای حزب دموکرات ایران بود، این حزب در آغاز مشروطه بانفوذ بیگانگان یعنی انگلیس و روس مقابله می‌کرد. ابوالحسن به‌عنوان بازرگان با آلمان معاملات تجاری داشت و در هنگام جنگ جهانی اول در این کشور اقامت داشت و پس از اتمام جنگ نیز آنجا ماند.
بزرگ علوی در نوجوانی به همراه برادرش مرتضی علوی جهت ادامه تحصیل روانه آلمان شد و دوران دبیرستان را در شهرهای مختلف گذراند. او در دوران اقامت در آلمان چند اثر ادبی آلمانی را به فارسی برگرداند. در سال ۱۹۲۷ میلادی (۱۳۰۵ و ۱۳۰۶ شمسی) پدر وی بعد از یک شکست بزرگ تجاری خودکشی کرد. یک سال پس از این اتفاق علوی از دانشگاه مونیخ فارغ‌التحصیل شد و در سال ۱۳۰۷ به ایران بازگشت.
در آن زمان یک بورس تحصیلی برای ادامه تحصیل در آلمان به وی تعلق می‌گرفت اما وی علاقه‌ای نشان نداد و در شیراز مشغول تدریس شد، در این شهر او کار ادبی را با ترجمه قطعه‌ای از آثار شیلر تحت عنوان دوشیزه اورلئان آغاز کرد. آقابزرگ در آن سالیان قرار ماندن در یکجا نداشت و در شهرهای گوناگون دررفت و آمد بود، این سرگردانی‌ها و ناآرامی‌ها با استخدام برای معلمی در هنرستان صنعتی تهران پایان یافت، او در سال ۱۳۱۰ کار در هنرستان را آغاز کرد و در همین دوران به گروهی از روشنفکران سوسیالیست و به رهبری تقی ارانی پیوست.
مجموعه داستان کوتاه «چمدان» نوشته شده در سال ۱۳۱۳ نخستین اثر علوی است. علوی در این مجموعه با به کارگیری نثری ساده، انشای روان، بازتاباندن فرهنگ عامه و تصویر ناکامی‌ها و سیه روزی ها، به سبک «محمد علی جمال زاده» و هدایت نزدیک شد با این تفاوت که شخصیت داستان‌های علوی به لحاظ تحرک و پویایی اجتماعی با شخصیت‌های داستان‌های هدایت، که نگرشی دیگر گونه نسبت به جهان دارند، فرق می‌کنند.
بزرگ علوی در سال ۱۳۱۵ به اتهام داشتن افکار سوسیالیستی، با جمعی دیگر از همفکرانش به رهبری تقی ارانی به زندان افتاد و تا برکنار شدن رضاشاه (شهریور ۱۳۲۰) در زندان ماند. یادداشت‌های بزرگ علوی در سال‌های زندان پس از آزادی اش دستمایه نگارش دو گزارش داستان گونه اش شد.
بزرگ علوی در شهریور ۱۳۲۰ به اتفاق یاران همفکر خود از زندان آزاد شد و به فعالیت‌های حزبی پرداخت. وی کتاب «ورق پاره‌های زندان» را در ۱۳۲۰ و «پنجاه و سه نفر» را در ۱۳۲۱ منتشر کرد. حوادث سیاسی داخلی بزرگ علوی را بار دیگر در سال ۱۳۲۷ به زندان فرستاد و این بار ۲ سال در زندان ماند.
علوی در ۱۳۲۹ از زندان آزاد شد و در زمانی که کشور صحنه تلاش برای ملی کردن صنعت نفت بود، او نیز متاثر از سیاست روز در زمینه‌های گوناگون قلم زد. وی در همین سال‌ها برجسته‌ترین اثر هنری این دوره از نویسندگی خود یعنی داستان نیمه بلند «چشمهایش» را نوشت و در ۱۳۳۱ به چاپ رساند.
بزرگ علوی در روز دهم فروردین ۱۳۳۲ برابر با ۳۱ مارس ۱۹۵۳ در سن ۴۹ سالگی ایران خارج شد و در برلین شرقی سکونت یافته و در سال ۱۳۳۵ ازدواج کرد. وی در دانشگاه هومبولت به‌عنوان استادیار اشتغال یافته و مأموریت یافت در پایه‌گذاری رشته ایران‌شناسی و زبان فارسی شرکت نماید.
بزرگ علوی در سال ۱۹۵۹ کرسی استادی دریافت کرد و تا سن ۶۵ سالگی (۱۹۶۹) در این دانشگاه به تحقیق و تدریس پرداخت؛ ازجمله ثمرات این دوران تدوین لغت‌نامه‌ی فارسی - آلمانی با همکاری پروفسور سولکر می‌باشد، بعضی از شاگردان مجرب ایشان مانند پروفسور زوندومن و پروفسور لورنس در دانشگاه‌های برلین و بعضی دیگر در کتابخانه‌های آلمان مشغول فعالیت هستند.
زندگی بزرگ علوی پس از انقلاب
بزرگ علوی پس از انقلاب، سه بار به ایران آمد. سفر اولش در سال ۱۳۵۸ یک‌ماه به‌طول انجامید. یک سال بعد، دوباره به ایران آمد و در سفر سوم در سال ۱۳۷۱، پنج هفته در ایران ماند تا کتاب «گذشت زمانه» را به چاپ برساند.
وی پس از بازنشستگی از کار دست نکشید و در کنار رسیدگی به رساله‌های دکترا و تحقیقات شاگردانش به پاسخگویی به سوال و جواب‌های فراوان اهل فرهنگ می‌پرداخت و گاهی ساعت‌ها وقت صرف یافتن منابع و اسناد می‌کرد و دست رد به سینه‌ی کسی نمی‌زد.
دوستی بزرگ علوی و صادق هدایت
یکی از ویژگی‌های زندگی علوی نزدیکی و محشور بودن او با صادق هدایت است. این داستان از زبان بزرگ علوی چنین گفته شد: در دوران مدرسه ابتدایی با آقای غلامعلی فریور که یکی از رجال پاک و وارسته دوران ما است همکلاسی بودم. چون هر دوی ما کوتاه قد بودیم روی نیمکت جلوی کلاس پهلوی هم می‌نشستیم. این همکلاس بودن به دوستی انجامید…
وقتی علوی در سال ۱۹۲۸ از آلمان به تهران می‌آید، به جستجوی دوست قدیمی خود غلامعلی فریور می‌پردازد و او را می‌یابد، روزی در خانه غلامعلی فریور کتاب پروین دختر ساسان را می‌خواند و می‌بیند که با کتابهای موجود آن دوران هم سطح نیست و از نظر شکل و محتوا چیز دیگری است، وی از فریور می‌پرسد نویسنده این کتاب کیست؟ فریور می‌گوید جوان خوب و خوشمزه‌ای است، باید با او آشنا شوی… مدتی پس از این گفتگو روزی علوی و فریور در خیابان ناصریه آن زمان و ناصر خسروی فعلی، به کتابخانه معرفت می‌روند تصادفاً صادق هدایت هم آنجا بوده‌است که فریور می‌گوید: «این همان آقا است». این سرآغاز آشنایی این دو دوست است که بعدها مسعود فرزاد و مجتبی مینوی نیز به آن‌ها می‌پیوندند و جمعی به وجود می‌آید که ربعه نامیده شد.
نامگذاری ربعه را خود علوی این گونه شرح داد: در آن روزها هدایت، مینوی و فرزاد و من (که بعدها دیگران هم به آن پیوستند) دیدارهای مرتبی داشتیم، بازار ادب در انحصار هفت هشت شخصیت ممتاز بود مثل حکمت، تقی‌زاده، اقبال، قزوینی، سعید نفیسی و از این شمار. یک روز همین طور بی مقدمه فرزاد گفت ما خودمان هم گروه ربعه هستیم، گفتیم بابا ربعه که معنا ندارد، فرزاد در پاسخ گفت: معنا ندارد ولی با سبعه (هفت) قافیه دارد با این ترتیب بود که ربعه در برابر سبعه پیدا شد وگرنه گروهی با نام و برنامه‌ای خاص نبود بلکه تنها زاییده یک شوخی بود.
درگذشت آقابزرگ علوی
مجتبی بزرگ علوی به علت سکته قلبی در بیمارستان فریدریش هاین برلین بستری شد و سرانجام در روز یکشنبه ۲۱ بهمن ۱۳۷۵ برابر با ۱۶ فوریه ۱۹۹۷ دار فانی را وداع گفت.
پیکر بزرگ علوی در گورستان کلمبیادام در شهر برلین به خاک سپرده شد.
بر پایه قوانین ایالتی شهر برلین آرامگاه افراد پس از گذشت ۲۰ سال از مرگشان باید واگذار شود یا تغییر کاربری دهد ولی با تلاش انجمن ایرانیان مقیم آلمان نگهداری مزار و سنگ‌قبر بزرگ علوی ۲۰ سال دیگر تمدید شد.
آقابزرگ یک فرزند پسر از همسر اول خود فاطمه علوی به نام مانی دارد که به‌عنوان متخصص رشته‌ی فیزیک در آلمان شاغل است و شریک زندگی آقابزرگ در ۴۲ سال آخر گرنرود علوی بود، استاد علوی حق چاپ و انتشار و کلیه نوشته‌ها و کتاب‌هایش را طبق وصیت‌نامه رسمی به پسر خود دکتر مانی علوی منتقل کرده است.
دوره های زمانی آثار بزرگ علوی
آثار داستانی بزرگ علوی را می توان به سه دوره تقسیم کرد؛ نخستین دوره تا1320 را در بر می گیرد که علاقه نویسنده به طرح مسائل ژرف روانی و پیروی از شیوه نویسندگانی چون «آرتور شینسلر» و «اشتفان تسوایک» آشکار است. اثر نمونه این دوره مجموعه داستان چمدان است.
دوره دوم از 1320 تا 1332 است که وی آثاری را به عنوان نویسنده ای متعهد می نویسد. در این دوره بزرگ علوی به استقلال هنری می رسد و داستان هایی می آفریند که از نظر محتوا و ساختار نو هستند. در این آثار، دیگر از آدم های سودایی و روان نژند گذشته اثری نیست بلکه بیشتر قهرمانان او افرادی دلیر و تسلیم ناپذیرند که علیه بی عدالتی های اجتماعی دست به مبارزه می زنند. اثر نمونه این دوره داستان گیله مرد است.
دوره سوم زمانی را در بر می گیرد که بزرگ علوی دور از ایران و زندگی در آلمان می نویسد. در این دوره وی سرخورده از دگرگونی های سیاسی، داستان هایی می نویسد که در آن ها بیشتر زندگی و سرنوشت فراریان سیاسی وصف می شود. اگر قهرمانان او در دهه بیست افراد مبارز و تسلیم ناپذیری بودند، اکنون دیگر آدم های خسته، سرخورده و اندیشناکی هستند که در برابر رویدادهای پیرامون خود خاموش و ناتوان قرار می گیرند و از خود واکنشی نشان نمی دهند.
بررسی سبک و محتوا آثار بزرگ علوی
پس از انقلاب مشروطه، رمان فارسی به عنوان یک نوع ادبی از نظر ساختاری از ادبیات روایی منثور کلاسیک متمایز شد و سبب به کارگیری یک شکل جدید ادبی با ساختاری متفاوت شد که با ورود شخصیت های تازه به عرصه ادبیات، توجه به هویت و فردیت اشخاص و نیز توجه به واقعیت ها و رویدادهای روزمره، هدفی انتقادی را دنبال می کرد.
بزرگ علوی از جمله نویسندگان و بزرگان داستان نویسی نو در ایران به حساب می آید که سعی کرد با توجه به واقعیت ها و متاثر از رویدادهای روزمره بنویسد. توانمندی های وی در نویسندگی و به ویژه در بیان ویژگی های ظاهری، روحی و رفتار و گفتار شخصیت ها، بارز و آشکار است؛ اگر چه گاهی توجه بیش از حد او به پردازش یک شخصیت، سایرین را در سایه قرار می دهد.
در داستان های علوی شخصیت ها در محوری طبقاتی قرار می گیرند چرا که علوی دارای نگرش واقع گرایانه (رئالیستی) است. وی به مانند بیشتر هم نسلی هایش زیر تاثیر شدید انقلاب اکتبر روسیه قرار گرفته است اما قهرمان داستان هایش اغلب از لایه های روشنفکران جامعه اند. این ویژگی خط فاصلی میان کارهای علوی و برخی پرچمداران رئالیسم اجتماعی می کشد. همچنین ذهنیت علوی در 2دو شاخه سیاست و ادبیات به وحدت می رسند.
زبان بزرگ علوی ساده، روشن و بی پیرایه است. یکی از ویژگی های وی نیروی تخیل اش در یافتن عناصری است که به داستان های وی رنگ داستان های پلیسی می دهند.
وی در برخی داستان های کوتاه خود همچون گیله مرد (از مجموعه نامه ها) و رقص مرگ (از مجموعه ورق پاره های زندان) که از کارهای دوره جوانی اش است، دارای استقلال زبان و نثری جا افتاده است.
بزرگ علوی در گیله مرد، نگاهی معترض دارد و فضاسازی داستان اش کلیشه ای و تقلیدی نیست و نویسنده دچار پرگویی های مرسوم نمی شود، همین مساله موجب شده این داستان در ردیف آثار خواندنی معاصر قرار بگیرد.
همچنین بین قهرمانان بزرگ علوی، شخصیت های زن دارای جایگاه مهم و ممتازی هستند در واقع وی از آن دسته نویسندگانی است که فداکاری، پاکدامنی و مهرورزی زنان ایرانی را به خوبی توصیف کرده است.
آثار بزرگ علوی
«بزرگ علوی» نویسنده‌ی واقع‌گرا با خلق داستان‌های ویژه جایگاه ویژه و ارزشمندی در میان نویسندگان معاصر دارد. او از مشهورترین نویسندگان چپ‌گرای آن زمان است که وقایع سیاسی و اجتماعی را در میان داستان‌های شیوا و جاودان روایت می‌کند. او مضامینی همچون عشق را در کنار اتفاق‌های سیاه و خاکستری دوران زندگی‌اش قرار می‌داد و داستان‌سرایی می‌کرد. او نخستین مجموعه داستان کوتاهش با عنوان «چمدان» را در سال ۱۳۱۳ منتشر کرد که با الهام از آثار «زیگموند فروید» نگاشته شده است.
«بزرگ علوی» پس از انتشار کتاب «گیله مرد» به‌عنوان یک نویسنده‌ی برجسته شناخته شد. این اثر شامل 9 داستان «نامه‌ها»، «گیله مرد»، «اجاره خونه»، «دزاشیب»، «یه ره‌نچکا»، «یک زن خوشبخت»، «رسوایی»، «خائن» و «پنج دقیقه پس از دوازده» است که «انتشارات نگاه» آن را در میانه‌ی دهه‌ی هفتاد منتشر کرد. این کتاب از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا وضعیت و تفکرات طبقات مختلف جامعه‌ی آن زمان را بازگو می‌کند. «گیله مرد» در میان جنگل‌های گیلان اتفاق می‌افتد و داستان دهقانی است که همسرش را از دست داده است. مأموران دولتی او را از فرزندش دور می‌کنند و دستگیرش می‌کنند. این دهقان در تلاش برای فرار است که با مرد بلوچی که از خانواده‌اش دور است، آشنا می‌شود. «گیله مرد» اثری ماندگار از گنجینه‌ی داستان‌های ابتدای قرن چهارده است که تحسین «جمال میرصادقی» را به دنبال داشت.
«چشمهایش» یکی دیگر از آثار معروف و مشهور این نویسنده‌ی بزرگ است که در سال 1331 نوشته شده است. این اثر متفاوت از سایر آثار آن دوران است؛ زیرا نویسنده در میان داستانی پرکشش و جذاب عواطف و احساسات یک زن را به تصویر می‌کشد. «بزرگ علوی» در این اثر وضعیت نابسامان حکومت آن زمان را حول محور داستان یک زن روایت می‌کند و زوایای روانی و ذهنی شخصیت زن داستان را نشان می‌دهد. از شخصیت‌های دیگر این اثر شخصیت «استاد ماکان» است که نویسنده آن را با الهام از زندگی «کمال‌الملک» خلق کرده است.
«میرزا» مجموعه داستان دیگری از این نویسنده است که شامل شش داستان کوتاه با عناوین «آب»، «میرزا»، «احسن القصص»، «دربدر»، «یکه» و «تنها» و «وبا» است که در زمان مهاجرت این نویسنده نگاشته شده است. داستان‌های این اثر موضوع یکسانی ندارند و روایت در قصه و شخصیت‌های متفاوت هستند. این کتاب را «انتشارات جاویدان» نخستین بار در سال 1357 منتشر کرد. رمان‌های «روایت» و «سالاری‌‌ها» نیز از دیگر آثار این نویسنده هستند.
دیدگاه