حق انتفاع | تمام اطلاعات درباره حق انتفاع

تعریف حق انتفاع

انتفاع در لغت به معنای نفع گرفتن و سود بردن آمده و در اصطلاح فقه به معنای حقی است که به موجب آن شخص می‌تواند از ملک غیر بهره‌مند شود. در قانون مدنی، حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می‌تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند. در حق انتفاع، مال در مالکیت شخصی دیگر بوده و منافع نیز ملک شخص دیگری است و فقط شخص دارای حق انتفاع، حق استفاده و بهره‌برداری از آن را دارد، نه حق مالکیت بر آن را.

ماده ۴۰ قانون مدنی در تعریف حق انتفاع اعلام داشته است که: حق انتفاع عبارت از حقی است که بموجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد استفاده کند.

حق انتفاع یکی از شاخه‌ها و مراتب مالکیت است که طی قراردادی به شخص واگذار می‌شود؛ بنابراین جزو اموال وی محسوب می‌شود. مال موضوع حق انتفاع دارای دو صاحب حق است:

1- منتفع، که حق استفاده و بهره‌برداری از عین به او واگذار شده است.

2- مالک، که صاحب عین است و در اثر قرارداد، سهم بزرگی از حقوق خود را به منتفع واگذار کرده است.

اقسام حق انتفاع

در قانون اقسام متفاوتی برای حق انتفاع پیش بینی شده است اما طرفین حق انتفاع یعنی مالک و منتفع ضرورتی ندارد که حق انتفاع خود را در چارچوب این پنج قسم بگنجانند.

در مجموع اقسام حق انتفاع شامل:

الف- حق عمری: در مثال بالا بصورت ضمنی به آن اشاره شد و به این مفهوم می باشد که مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع به مدت عمر مالک، یا منتفع و یا شخص ثالثی باشد برای مثال مالک در قرارداد حق انتفاع شرط می کند تا زمانی که فرزند سوم در قید حیات است، منتفع می تواند در ملکم اقامت داشته باشد.

ب- حق رقبی: حق انتفاع با شرط رقبی، یعنی مالک مدت انتفاع شخص منتفع را مشخص کند؛ بدین مفهوم که مالک در قرارداد یا توافق اعطای حق انتفاع مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع را شش ماه یا یکسال تعیین می کند. پس از انقضای مدت حق انتفاع ایجاد شده به صورت خودکار از بین می رود و تصرف منتفع دیگر تحت لوا و حمایت قانون قرار نمی گیرد.

پ- حق سکنی: حق انتفاع با شرط سکنی، که عموماً در خصوص املاک مسکونی قابلیت بهره مندی را دارد، بدین مفهوم است که مالک شرط می کند که حق سکونت در ملک من را به مدت شش ماه دارید؛ در واقع حق سکنی به همراه یکی از اقسام حق رقبی، یا عمری و یا مؤبد می آید.

ت- حق مؤبد: حق انتفاع مؤبد به این معنا نیست که مدت در حق انتفاع تعیین نشود بلکه مدت بصورت الی الابد و نامحدود تعیین می شود و حتی با فوت منتفع یا مالک حق انتفاع از بین نمی رود و وراث مالک ملزم به رعایت آن و وراث منتفع ذینفع آن حق انتفاع می باشند.

ث- حبس مطلق: منظور از حبس مطلق این است که مالک حق انتفاع ملک یا مال خود را بطور مطلق به نفع شخصی حبس کند؛ در حبس مطلق مدت تعیین نمی شود اما بر خلاف چهار قسم حق انتفاع که عقدی لازم است و طرفین نمی توانند پیش از منتفی شدن شرط مندرج در آن، عقد را برهم زنند، در حبس مطلق مالک هر زمان مایل باشد می تواند از حق حبس مطلق اعراض کند یعنی به مال خود رجوع کند و عقد حبس را برهم زند در واقع ذات عقد حبس مطلق، جایز است.

شرایط حق انتفاع

- حق انتفاع با عقد و قرارداد ایجاد می‌شود.
- موضوع حق انتفاع باید مالی باشد که استفاده از آن موجب از بین رفتن خود مال و عین آن نباشد.
- دارنده حق انتفاع (منتفع) باید در حین و زمان عقد موجود باشد.
- در حق انتفاع، قبض و تسلط منتفع بر مال مورد انتفاع شرط صحت عقد است.

چگونگی پایان یافتن حق انتفاع

مواردی که با تحقق آن حق انتفاع ایجاد شده از بین می رود:

-  مال موضوع حق انتفاع از بین برود و در این صورت موضوعیت حق انتفاع از بین رفته است.

-  اعراض، که در واقع مختص منتفع در عقد مؤجد حق انتفاع رایگان است و منتفع می تواند از حقی که برایش ایجاد شده صرفنظر کند.

-  در حق انتفاع عمری، در صورتی که مدت انتفاع از مال موضوع حق انتفاع به مدت عمری یکی از طرفین یا ثالث باشد، و ایشان فوت کند.

-  همانطور که در بالا اشاره شد، در عقد حبس مطلق، عقد جایز است و هر یک از طرفین هر زمان که مایل بودند می تواند عقد را فسخ کنند.

-  در صورتی که حق انتفاع برای مدتی ایجاد شده باشد (رقبی)، اگر مدت تمام شود، حق انتفاع نیز زایل می شود.

- اگر حق انتفاعی برای شخصی ایجاد شده باشد، و در میانه مدت، مالک مال موضوع حق انتفاع را به منتفع بفروشد که در این صورت حق انتفاع قبلی با مالکیت عین تزاحم می شود، و حق انتفاع زایل می گردد.

-  در حق انتفاع مؤبد، اگر منتفع و نسل های بعدی ایشان منقرض گردند و دیگر ورثه ای نباشد که منتفع شود، حق انتفاع آن نیز از بین می رود.

طرفین دعوی حق انتفاع

خواهان، کسی است که مدعی وجود حق انتفاع به نفع خود است و خوانده، مالک ملک می باشد.

دادگاه صالح برای رسیدگی حق انتفاع

دعاوی مربوط به املاک و حقوق راجع به آنها در دادگاه محل وقوع ملک، مطرح می شود.

نحوه ی اجرای رأی حق انتفاع

حکم به اثبات حق انتفاع، جنبه ی اعلامی دارد و تعلق حق مذکور را برای خواهان مستحکم می کند. هم چنین صاحب حق که آن را در دادگاه ثابت کرده است، می تواند به استناد این حکم، دعوای رفع مزاحمت و ممانعت از حق را مطرح کند.

نکات مهم در دعوای اثبات دعوای حق انتفاع

- حق انتفاع در صورتی ایجاد می گردد که مالی که موضوع آن است، ضمن استفاده، قابلیت بقاء داشته باشد. به طور مثال یک ملکی باشد که تمامی شرایط اولیه برای سکونت را داشته و مخروبه نباشد.

- حق انتفاع بر مبنای عقد و قرارداد بوجود می آید و در دادخواست اثبات حق انتفاع، خواهان باید ثابت کند که بین او و مالک ملک در خصوص واگذاری این حق، معامله ای صورت گرفته است.

- انتقال حق انتفاع از طریق بیع صورت نمی گیرد و بطور معمول در قالب صلح نامه انجام می پذیرد.

- خواهان دعوای اثبات حق انتفاع میتواند ضمن تقدیم این دادخواست، الزام خوانده به تنظیم سند رسمی حق مذکور را نیز از دادگاه بخواهد.

- در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی تعیین نکرده باشد، در اصطلاح، حبس مطلق است یعنی اینکه مالک هر موقع که بخواهد میتواند از اذن خود رجوع کند.

- در صورت پایان یافتن حق انتفاع و یا از بین رفتن مالی که موضوع این حق است، حق انتفاع از بین میرود.

- حق استفاده از مشاعات، جزء حقوق ثابتی است که به‌ موجب قانون ایجاد شده و بدون مجوز قانونی قابل زوال یا سلب از صاحب حق نیست. بدین ترتیب، توافق مالکین بر استفاده انحصاری یکی از آن‌ها از مشاعات، ماهیتاً واگذاری حق انتفاع نیست بلکه اذن در انتفاع تلقی و قابل رجوع است. همچنین توافق مالکین سابق بر استفاده انحصاری یکی از آن‌ها از مشاعات، قابل تحمیل به مالکین جدید نیست.

- مطابق رویه قاطع قضایی و دکترین مؤثر حقوقی، واگذاری حق انتفاع مجانی بوده و تابع قواعد راجع به موجر و مستأجر نیست. بنابراین منتفع تکلیفی در پرداخت وجه بابت مدت زمان استفاده از آن ندارد.

- فروش مالی، که منافع آن به‌ موجب وصیت در قالب سکنی به‌ موصی له واگذار شده، از سوی مالک، منافاتی با حق انتفاع موصی ‌له ندارد زیرا به جهت تفاوت موضوعی انتقال عین و منافع، فروش عین به منزله رجوع از وصیت نسبت به منفعت نخواهد بود.

- ممانعت از ورود فرد به منزل توسط زوجه و فرزندان فاقد وصف مجرمانه است. ممانعت از حق در مواردی است که کسی حق ارتفاق یا حق انتفاع در ملک داشته باشد.

- جهیزیه زوجه به مالکیت زوج در نمی‌آید، زوج صرفاً حق انتفاع داشته و یدش امانی می‌باشد، لذا زوجه می‌تواند از اذن خود رجوع کند و استرداد آن را بخواهد.

مستندات قانونی مرتبط با حق انتفاع

قانون مدنی

ماده ی ۴۰ قانون مدنی

حق انتفاع، عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند.

ماده ی ۴۱ قانون مدنی

عمری، حق انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخص به مدت عمر خود یا عمر منتفع و یا عمر شخص ثالثی، برقرار شده باشد.

ماده ۴۴ قانون مدنی

در صورتی که مالک برای حق انتفاع، مدتی معین نکرده باشد، حبس مطلق بوده است و حق مزبور تا فوت مالک، خواهد بود. مگر این که مالک قبل از فوت خود، رجوع کند.

ماده ی ۴۵ قانون مدنی

در موارد فوق، حق انتفاع را فقط درباره ی شخص یا اشخاصی می توان بر قرار کرد که در حین ایجاد حق مزبور، وجود داشته باشند؛ ولی ممکن است، حق انتفاع تبعاً برای کسانی هم که در حین عقد به وجود نیامده اند، برقرار شود و مادامی که صاحبان حق انتفاع موجود هستند، حق مزبور، باقی و بعد از انقراض آنها، حق زایل می شود.

ماده ی ۴۷ قانون مدنی

در حبس اعم از عمری و غیره، قبض شرط صحت است.

ماده ی ۴۸ قانون مدنی

منتفع باید از مالی که موضوع حق انتفاع است، سوء استفاده نکرده باشد و در حفاظت آن تعدی یا تفریط نکند.

ماده ی ۴۹ قانون مدنی

مخارج لازمه برای نگاه داری مالی که موضوع انتفاع است، بر عهده ی منتفع نیست. مگر این که خلاف آن شرط باشد.

ماده ی ۵۰ قانون مدنی

اگر مالی که موضوع حق انتفاع است، بدون تعدی یا تفریط منتفع تلف شود، مشارالیه مسئول آن نخواهد بود.

ماده ی ۵۱ قانون مدنی

حق انتفاع در موارد ذیل زایل می شود:

در صورت انقضای مدت

در صورت تلف شدن مالی که موضوع انتفاع است.

ماده ی ۵۲ قانون مدنی

در موارد ذیل، منتفع ضامن ضررهای مالک است:

در صورتی که منتفع از مال موضوع انتفاع، سوء استفاده کند.

در صورتی که شرایط مقرره از طرف مالک را رعایت نکند و این عدم رعایت، موجب خسارتی بر موضوع حق انتفاع باشد.

ماده ی ۵۳ قانون مدنی

انتقال عین از طرف مالک به غیر، موجب بطلان حق انتفاع نمی شود؛ ولی اگر منتقل الیه، جاهل باشد که حق انتفاع متعلق به دیگری است. اختیار فسخ معامله را خواهد داشت.

ماده ی ۵۴ قانون مدنی

سایر کیفیات انتفاع از مال دیگری به نحوی خواهد بود که مالک، قرار داده یا عرف و عادت اقتضا بکند.

رویه و نظریات قضایی

رأی شماره ی ۲۲۷ مورخ ۱۳۱۶/۱/۳۱ شعبه ی ۱ دیوان عالی کشور

به موجب قانون سابق و لاحق ثبت اسناد، علاوه بر تقاضای ثبت رقبه، تقاضا کننده ی ثبت باید حقوق عینیه را (از قبیل حق انتفاع، حق ارتفاق، ارتهان) که دیگری در ملک مزبور دارد، قید کند و آثار قانونی ثبت مزبور عبارت است از:

مسموع نبودن دعوای حقی از کسی، نه به عنوان عین و نه به عنوان قیمت، نه به هیچ عنوان دیگر. سندی که مطابق قوانین به ثبت رسیده است، تمام محتویات و امضاهای مندرج در آن معتبر است و مندرجات اسناد رسمی، راجع به اخذ تمام یا قسمتی از وجه مال یا تعهد به تأدیه ی وجه یا تسلیم مال، مسموع نیست و لازمه ی آن سقوط دعاوی عینیه و حقوق ارتفاقیه و کلیه ی علایق، موجد تسلط دیگری بر مورد ثبت می باشد.

اما اجاره و استیجار، هر چند شباهت تامه به ذی حق انتفاع دارد، ولی چون از حقوق عینیه نیست، ذکر آن در تقاضا نامه ثبت و قید آن در سند مالکیت، لازم نیست و بالفرض به طور اجمالی ذکری از اجاره در سند مالکیت و تقاضانامه شده باشد، فقط نسبت به تقاضا کننده رسمیت دارد و راجع به اشخاص ثالث، بی تاثیر است و مانعی از استماع دعوای استیجار در ورقه ی مالکیت نمی باشد و این قبیل معاملات و تعهدات پس از ثبت ملک نیز به ترتیبات مقرر ثبت و به موجب ماده ی ۱۷۷ قانون سابق و ماده ی ۷۱ قانون ۱۳۱۰ فقط نسبت به طرفین که تعهد کرده اند و کلیه ی اشخاصی که قائم مقام قانونی آنان هستند، دارای اثر می باشد، نه نسبت به اشخاص ثالثی که قبلاً ملک به آنان اجاره داده شده باشد.

نظریه ی مشورتی شماره ی ۱۲۴۰۵/۷ مورخ ۷۱/۱۲/۱۵ اداره حقوقی قوه ی قضاییه

عرفاً وقتی کسی حق سکنی منزلی را مجاناً برای مدتی یا مادام العمر به دیگری می دهد. غرض احسان به شخص او است و عرف، فقط او و خانواده اش را مجاز به استفاده می شناسد و تفویض به غیر را خارج از قصد و نیت مالک میداند و بنابراین انتقال مورد سکنی به هر نحو ولو به صورت عاریه به دیگری، مجاز نیست و مالک میتواند، خلع ید کسی را که منتفع به او واگذار کرده است، از دادگاه بخواهد.

چه آن که استیلا و تصرف شخص ثالث به نحو مذکور در منزل مورد بحث، بدون مجوز قانونی است و بقای مالکیت مالک بر عین و منفعت، در این حالت برای او ایجاد حق خلع ید می کند.