در مورد علل سوء مصرف مواد مخدر توسط افراد، ده ها نظریه وجود دارد. بیشتر این نظریه ها بر مواد روان گردان (مانند الکل، کوکائین، هروئین و حشیش) که استفاده از آن ها کارکرد مغز را تغییر می دهد تأکید دارند. سوء مصرف مواد زمانی روی می دهدکه از هنجار های اجتماعی مصرف مواد تخلف شود. مصرف مواد همیشه با وابستگی شیمیایی به مواد همراه نیست. وابستگی شیمیایی عبارت است از شرایطی که در آن مصرف مواد اجباری است و مصرف کنندهقادر به توقف مصرف آن نیست زیرا به آن وابسته شده است.
این وابستگی ممکن است روانی باشد کهدر آن صورت، فرد برای دست یافتن به سر خوشی ناشی از مصرف مواد به آن نیاز دارد و یا جسمی باشد که در آن واکنش نسبت به علائم محرومیت ناشی از قطع مصرف، فرد را مجبور به مصرف مواد می کند.
بیشتر نظریه هایی که به تبیین علل سوء مصرف مواد مخدر پرداخته اند به دخالت عوامل زیست شناختی، روان شناختی و یا جامعه شناختی در سوء مصرف موتد توسط افراد، اشاره کرده اند.
الف) نظریه های زیست شناختی
طبق نظریه های زیست شناختی، علل سوء مصرف مواد مخدر در برخی عوامل زیست شناختی ارثی و نقش ژنتیک در گرایش افراد به سوء مصرف مواد نهفته است. تحقیقات نشان داده اند که آستانه تحمل مادر زادی بالاتری برای مواد مخدر در برخی افراد وجود دارد، یا اختلالات متابولیک موجود در بعضی افراد، اشتیاق بیشتری در آن ها برای مواد مخدر ایجاد می کند (همچنان که بیماری قند، اشتیاق بیشتری برای مصرف انسولین ایجاد می کند) و احتمال الکلی شدن در بین کسانی که والدین الکلی دارند چهار برابر بیش از دیگران است. بنابراین بر طبق این نظریه ها، برخی افراد از نظر فیزیولوژیک استعدادی دارند که موجب می شود (در مقایسه با دیگران) از سوء مصرف مواد لذت بیشتری ببرند و عمدتاً از مغز و نخاع تشکیل شده مواد مخدر را طوری توسط انتقال دهنده های عصبی پردازش می کند که برای فرد تجربه لذت بخش نادری تولید می شود.
ب) نظریه های روان شناختی
نظریه های روان شناختی مربوط به سوء مصرف مواد مخدر بر گرایش بیشتر برخی انواع شخصیتی به مواد مخدر تأکید دارند. بر طبق این نظریه ها، احتمال مصرف مواد مخدر در افرادی که عزت نفس پایین دارند یا بیشتر مضطرب می شوند، به منظور آرامش یافتن، اعتماد به نفس پیدا کردن و رهایی از تنش همیشه بیشتر است. افرادی که شخصیت های وابسته دارند نیز با احتمال بیشتری به مواد مخدر آلوده می شوند. این نظریه ها بر تقویت کننده های مثبت و تضعیف کننده های منفی سوء مصرف مواد نیز تأکید می کنند. تقویت کننده مثبت زمانب بروز می کند که سوء مصرف مواد به تجارب خوشایندی مانند هیجان، لذت و تأیید همسالانه منتهی شده باشد. تضعبف کننده منفی زمانی به وجود می آید که سوء مصرف مواد مخدر به بروز تجارب ناخوشایندی مانند درد، اضطراب، خستگی و تنهایی ختم شده باشد.
ج) نظریه های جامعه شناختی
سوء مصرف مواد مخدر یک انتخاب فردی نیست. نظریه های جامعه شناختی این حوزه به تبیین نیرو های ساختاری و فرهنگی مؤثر بر سوء مصرف مواد مخدر می پردازند:
1. رویکرد ساختی-کارکردی: کار کرد گرایان مدعی اند که سوء مصرف مواد مخدر واکنشی است به تضعیف هنجار های اجتماعی. از نظر کار کرد گرایان هرچه جامعه پیچیده تر شود و تحولات اجتماعی با سرعت بیشتری روی دهند، هنجار ها و ارزش های اجتماعی مبهم تر شده، به وضعیت انومیک (بی هنجاری) خواهند انجامید.
انومی در مقیاس جامعه می تواند به فشار های اجتماعی و ناهمسازی هنجاری ختم شود و موجبات سوء مصرف مواد مخدر را فراهم کند. نا همسازی هنجاری زمانی مشاهده می شود که مسئولان بهداشت و سلامت در مورد خطرات مصرف موادی مانند الکل و سیگار هشدار می دهند، اما کار خانجات تولید کننده مشروبات الکلی و سیگار سالیانه میلیون ها دلار خرج تبلیغات، زبان بازی و گول زدن مردم کرده، همه را به مصرف الکل و سیگار تشویق می کنند و دولت هایی مانند ایالات متحده هم به این کارخانجات یارانه های دولتی می پردازند. البته انومی یا بی هنجاری ممکن است در مقیاس فردی هم به وجود آید. زمانی که فرد احساس غربت و تنهایی کند و در مورد رفتار مناسب و نامناسب در جامعه دچار سردرگمی شود یا نوجوانی که کار والدین او به طلاق کشیده یا به علت جابه جا شدن از دوستان و خانواده جدا شده است در برابر مواد آسیب پذیر تر می شود. چنین فردی اگر تحت فشار همسالانی که تجربه های تلخ مشابه او را دارند قرار گیرد، در معرض خطر بیشتری برای آلودگی به مواد قرار خواهد گرفت.
بنابراین طبق رویکرد کارکردی-ساختی، سوء مصرف مواد مخدر واکنشی است به نبود پیوند بین فرد و جامعه و تضعیف شدن وفاق جمعی در مورد هنجار های مقبول اجتماعی.
رویکرد ساختی-کارکردی به کارکرد های منفی پنهان سوء مصرف مواد مخدر نیز اشاره دارد. از این منظر، مبارزه با مواد مخدر که عمدتاً بر کاهش عرضه (از طریق بستن مرزها) و دستگیر کردن فروشندگان مواد تأکید دارد ناخواسته قیمت مواد و نرخ جرایمی مانند سرقت را افزایش می دهد.
2. رویکرد تضاد: رویکرد تضاد بر اهمیت تفاوت قدرت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی گروه های ذی نفع اجتماعی و چگونگی تأثیر آن بر رفتار ها و ارزش های مربوط به سوء مصرف مواد مخدر تأکید می کند. از این منظر، سوء مصرف مواد مخدر واکنشی است به نابرابری موجود در نظام سرمایه داری. افراد یک جامعه بیگانه از کار، دوستان و خانواده و همچنین از جامعه و نهاد های آن به سوء مصرف مواد مخدر به عنوان ابزاری برای فرار از سیستم و سر خوردگی ناشی از نابرابری روی می آورند. در چنین جامعه ای قدرتمندترین اعضای جامعه هنجار هایی را تعریف می کنند که مصرف مواد را غیر قانونی اعلام و برای تولید، عرضه و مصرف آن جریمه هایی نیز تعیین می کنند.
به این دلیل مصرف الکل در جوامع غربی غیر قانونی نیست که قدرتمندان و ثروتمندان این جوامع هم خود مصرف کننده آن اند و هم از فروش و توزیع آن بهره می برند. توتون و قهوه نیز چنین وضعیتی دارند. اما بر خلاف این سه ماده، موادی مانند کراک، کوکائین و هروئین که عمدتاً گروه های اقلیت آن ها را مصرف می کنند، پیامد های بدنام کننده و مجرمانه ای دارند که اغلب دامن گیر همین طبقات پایین و محروم خواهد شد.
3. رویکرد کنش متقابل نمادین: کنش متقابل نمادین بر اهمیت تعریف و برچسب زنی و معانی منتسب به مصرف مواد تأکید می کند. اگر تجربه نخستین مصرف مواد «خوب» تلقی و تعریف شود، مصرف مواد تکرار خواهد شد و فرد ممکن است به تدریج بر چسب «معتاد» بخورد. اگر این تعریف طوری درونی شود که فرد نیز خود را «معتاد» تلقی کند و رفتار مزبور (اعتیاد) استمرار و حتی افزایش خواهد یافت. مصرف مواد از طریق کنش متقابل نمادین در گروه های کوچک (همسالان و دوستان) نیز یادگیری می شود. افراد تازه کار در نخستین مرتبه مصرف مواد نه تنها تحریک شدن برای مصرف و فنون آن را یاد می گیرند بلکه یاد میگیرند که چطور آن را تجربه کنند. زمانی که برخی مواد، رفتار ها و تجارب نه تنها توسط گروه همسالان و دوستان، مقبول بلکه لذت بخش شمرده شود، احتمال ادامه مصرف وجود دارد.
منبع: کتاب آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات اجتماعی) - دکتر رحمت الله صدیق سروستانی
تهیه کننده: محمدی
دیدگاه