اردبیل واژه ای اوستایی به معنای شهر یا سرزمین مقدس است. در زمان ساسانیان به عنوان بخشی از استان آذربایجان بود. در سال ۱۳۷۹ شمسی به صورت استانی مستقل در آمد.
اردبیل
نام های پیشین: آرتاویل، آذر بهمن، اردویل (شهر مقدس در زبان اوستایی). اولاریوس مأمور دربار صفویه در سیاحت نامه خود نام قدیمی اردبیل را اربلا ذکر کرده است.
یکی از شهرهای مهم و باستانی ایران، اردبیل است. این شهر در شمال غربی کشور در ارتفاع ۱۵۰۰ متری از سطح دریا در میان دشتی با همین نام قرار دارد. اردبیل نامی اوستایی بهمعنای شهر مقدس است. این شهر باستانی قدمتی بالغ بر سه هزار دارد و با توجه به موقعیت جغرافیایی آن، قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم در گذشته تاریخ پر اهمیتی را به خود دیده است. این شهر در طول تاریخ گذرگاه کاروانهای تجاری و نظامی متعددی بوده و همین امر سبب احداث آثار و بناهای تاریخی بسیاری همچون کاروانسراها در این شهر شده است.
مراکز دیدنی اردبیل
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
شیخ صفی الدین اردبیلی عارف نامدار و جد خاندان صفوی متوفای ۷۳۵ق است. پیکر او را در جوار خانقاه و بناهای قدیمی تر دفن گردید و بنای اولیه مقبره را پسرش شیخ صدر الدین موسی بر مزار وی ساخته است.
بناهای اصلی این مجموعه عبارتند از:
- حرم خانه: این بنا ده سال قبل از مرگ شیخ صفی الدین به سال ۷۲۵ ق برای خاک سپاری دختر و همسر شیخ یعنی بی بی فاطمه دختر شیخ زاهد گیلانی ساخته شده است. در ضمن در داخل حرم خانه اشخاص متعددی نیز دفن شده اند، مانند: سلطان بایزید فرزند حاج حسین صفوى متوفای ۹۰۸ق ، شیخ ادریس فرزند شمس الدین محمد صفوی، آقا مرشد فرزند الله قلی ایشیک آقاسی، سید میرزا فرزند سلطان حیدر شاه متوفای ۷۹۴ ق، سلام بن خليل الله متوفای ۹۰۹ق و...
- رواق دار الحفاظ معروف به قنديل خانه: مقبره شاه اسماعیل صفوی، مسجد جنت سرا و... مسجد جنت سرا در ضلع شمالی صحن اصلی بقعه شیخ صفی قرار دارد و از ساخته های شاه طهماسب اول به شمار می آید.
شهر یری
شهر یری با ۴۰۰ هکتار وسعت محوطهای باستانی در نزدیکی مشگین شهر است که از سه قسمت دژ نظامی، معبد و قوشا تپه تشکیل میشود. قدمت قلعه و معبد به ۱۴۵۰ سال پیش از میلاد و قوشا تپه به هفت هزار سال پیش از میلاد میرسد. بیش از ۳۰۰ سنگافراشت با ارتفاعهای مختلف در این شهر وجود دارد که بهشکلهای انسانی بدون دهان ساخته شدهاند. با توجه به کشفیات باستانشناسی این منطقه برای اولین بار قدمت سکونت بشر در اردبیل به دوره مس سنگ رسید. این محوطه باستانی به ثبت ملی رسیده است.
امامزاده صالح (اوغلان امامزاده سی)
حضرت صالح بن موسی بن موسی الکاظم بنابر قول مشهور و با استناد به کتب ریاض الانساب، کنزالانساب، ناسخالتواریخ، حیاتالامام موسیبن جعفر (ع) و بسیاری دیگر از کتابهای تاریخی فرزند امام هفتم حضرت امام موسی کاظم (ع) و برادر امام علی بن موسیالرضا (ع) محسوب میشود.
بارگاه این امامزاده در شهر دارالارشاد اردبیل قرار دارد که در حومه آن نیز چندین مقبره و بقعه معروف به همین امامزاده وجود دارد.
این مقبرههای موجود در اطراف بارگاه امامزاده صالح(ع) بین مردم اردبیل به فرزندان حضرت امام موسی کاظم(ع) معروف است که در این میان و بین مقبرهها تعدادی قبور اجداد شیخ صفیالدین اردبیلی نیز قرار دارد.
بیشتر اطلاعات موجود و در دسترس، شفاهی و اطلاعات خیلی کم و پراکندهای در منابع راجع به امامزادههای شهر اردبیل و حومه آن در دست است که از این امامزادهها، دو امامزاده در شهر اردبیل وجود دارد که یکی از آنها به اوغلان ایمامزادهسی(امامزاده پسر) و دیگری به قیز ایمامزادهسی(امامزاده دختر) معروف هستند.
امامزاده دختر در جوار مسجدی است که مرحوم حاج میرصالح مجتهد انواری آن را ساخته و محل فعلی آن بین محله اوچدکان و بازار اردبیل قرار دارد، اما مقبره امامزاده صالح در نزدیکی میدان عالیقاپو واقع است.
دیگر برادر این دو بزرگوار نیز حمزه است که مرقد وی در کلخوران اردبیل و در جنوب آرامگاه شیخ جبرئیل واقع شده است که به همراه برادران خود به اردبیل آمده و ترویج دین میکند و در همین شهر نیز از دنیا میرود.
بقعه امامزاده صالح(ع) در میدان عالیقاپوی اردبیل قرار دارد که امامزاده صالح(ع) یا اوغلان امامزاده سی نام دارد.
این بنا شامل رواق حرم صحن و مسجد بوده که نمای جنوبی آن مرکب از ایوانی با تاق نیم گنبد و تزئینات کاشیکاری است، تنها قسمت باقیمانده از بنای قدیمی یک ساختمان هشت ضلعی است که ضریح در آن قرار دارد و تاریخچه ساخت این بنا به دوره صفویه برمیگردد که البته یک بنای نوساز مستطیل شکل نیز در سالهای اخیر به حرم اضافه شده است.
بر اساس اشعاری که روی کاشیهای ایوان ورودی نوشته شده بنا در زمان شاه عباس اول به سال ۱۱۳۰ هجری ساخته شده است.
در آن کاشیها اشعار و تاریخ ساختمان یا تعمیر بنا به این شرح نوشته شده است:
به عهد دولت عباس شاه دین پرور
که هست بنده اولاد خاندان علی
اساس روضه شهزاده صالح از سر صدق
بنا گذاشت حسن، چاکر، ولی علی
رقم زدم پی تاریخ آن، خرد گفتا:
مبارکست ز حب بنای حُسن علی
مصرع آخر که ماده تاریخ است به حساب ابجد ۱۰۳۱ میشود و بیت دوم حکایت از آن دارد که اساس روضه شهزاده بنا گذاشته شده است، اما چون قبل از آن تاریخ نیز بقعه این امامزاده بستری برای پناهندگان بوده است، چنین به نظر میرسد که اساس بنا ایجاد نگشته بلکه تعمیر یا تجدید بنا شده و یا قسمتی بر بنای قدیمی اضافه گشته است.
مسجد اعظم اردبیل
این بنا که درمیدان ساعت و مرکز شهر واقع است، دراواسط دوره قاجار به دست حاج محمد حسین امین- ازخاندان امینی ها- ساخته و در اواخر دوره قاجار به دست میرزا علی اکبر مجتهد نامی تعمیر شده و چون محل درس و منبر آقا میرزا علی اکبر دراین مسجد بوده، ازهمان تاریخ مسجد به نام ایشان اشتهار یافته است . این مسجد دارای شبستان ستوندار، صحن های روباز، مدرسه و مناره است و شبستان اصلی آن به ابعاد 24×30 متر با ستون ها و چشمه طاق های آجری پوشیده شده است . این شبستان به وسیله درهای چوبی به دوقسمت مردانه و زنانه تقسیم می شود و درآنها دو منبر چوبی به تاریخ های 1249و 1293ه.ق موجود است . رواق های جنوبی شبستان در دوره اخیر تجدید بنا شده و به صووت مسطح پوشش یافته است.
حیاط کوچک مسجد به ابعاد 70/5×12متر، دارای طاقنماهای آجری و ازاره سنگی است. ساختمان قدیمی مدرسه نیز تجدید بنا شده است. درقسمت جنوب شرقی و در بیرون مسجد، مناره ای قرار دارد که با کاشی های فیروزه ای، آبی و زرد به صورت لوزی های به هم پیوسته تزیین شده است . این مناره در سال 1370ه. ش توسط سازمان میراث فرهنگی مرمت کامل شده است . این مسجد به شماره 127/4 به ثبت تاریخی رسیده است.
مسجد جامع اردبیل
مسجد جامع اردبیل در محله پیرشمس الدین اردبیل است و در مجاورت آتشکده ای متعلق به دوره اشکانی قرار گرفته است. بنای قبلی مسجد از ایوان، حیاط و طاق باشکوهی تشکیل شده بود که در جریان حمله مغول در سال ۶۲۰ هجری قمری نابود شد اما حدود ۳۰ سال بعد دوباره از نو بنا شد. امروز با اینکه ساختمان اصلی مسجد از بین رفته و فقط قسمت هایی از آن به جای مانده است اما باز هم معماری جالب توجه و خیره کننده ای دارد.
امروز چیزی از ساختمان اصلی بنا به جای نمانده است و چیزی که از مسجد می بینید فقط ایوان و گنبدخانه است. با اینکه معماری مسجد به زمان سلجوقی برمی گردد اما از دیگر مساجد دوره سلجوقی متمایز است. در واقع مساجد دوره سلجوقی معمولا چهار ایوانی هستند اما مسجد جامع اردبیل این ویژگی را ندارد.
این مسجد که متعلق به زمان سلجوقی است تا اوایل دوره صفوی سالم و آباد بوده و با اینکه در زمان حله مغول آسیب هایی به ان وارد شد اما در نهایت در زمان ایلخانی مورد مرمت قرار گرفت. طبق اسناد و مدارک، زلزله بیشترین تاثیر را در از بین رفتن مسجد داشته است و با حفاری های باستان شناسی که در سال ۱۳۶۷ در این محل انجام شد اطلاعات بیشتری از این مسجد به دست آمد. در این کندوکاوها سفال هایی کشف شدند که قدمت آن ها به قرن چهارم هجری برمی گردد. مسجد جامع اردبیل که به جمعه مسجد هم معروف است از آثار تاریخی اردبیل است که با معماری اصیل گردشگران زیادی را به خود جذب می کند.
دریاچه نئور
دریاچه نئور بزرگترین دریاچه طبیعی اردبیل است که یکی از بزرگترین دریاچههای آب شیرین کشور نیز محسوب میشود. عمق دریاچه تا ۱۳ متر میرسد و وسعت آن بیش از ۲۰۰ هکتار است. این دریاچه بهعنوان یک منطقه حفاظتشده زیست محیطی، تحت نظارت سازمان حفاظت محیط زیست است و اهمیتهای زیستگاهی، اکوتوریستی، زنبورداری، کشاورزی و دامداری دارد.
مسجد میرزا علی اکبر مجتهد
مسجد میرزا علی اکبر با قدمتی که به دوره قاجار بازمیگردد، توسط حاج محمد حسين امين ساخته و بعدها به دست مرحوم ميرزا علی اکبر مجتهد تعمیر شد. این مسجد دو در دارد و سقف آن روی ۳۰ ستون با قطر متوسط ۸۸ سانتیمتر واقع شده است. یکی از بخشهای جالب مسجد اطاق یا حجله حضرت ابوالفضل العباس محسوب میشود که دارای تزیینات چوبی است. از دیگر جاذبههای مسجد میرزا علی اکبر میتوان به مناره کاشیکاریشده، منبر مشبک چوبی و دروازه سنگ و آجر آن اشاره کرد. در تاریخ ۱۱ تیر ۱۳۷۵، این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران با شماره ۱۷۴۲ به ثبت رسید.
کلیسای مریم مقدس
کلیسای مریم مقدس در اواخر قرن ۱۹ میلادی و در سال ۱۸۷۶ میلادی به همت خانواده «گالوست میرزاییان» و با طرح «خاچاطور شهبازیان معمار» ساخته شد. امروزه از این کلیسا برای انجام فرایض دینی ارامنه و برگزاری مراسم مذهبی استفاده نمیشود و آخرین نماز جماعت و مراسم مذهبی در سال ۱۳۲۳ شمسی در این مکان برگزار شده است. با گذشت حدود یک قرن از عمر بنا، متعلقات کلیسا مانند حمام و مدرسه تخریب شدهاند. از تزیینات کلیسا میتوان به نقاشیهایی اشاره کرد که در طاقنماها و محراب کلیسا کار شدهاند. در سال ۱۳۷۹، کلیسای مریم مقدس برای مرمت و بازسازی به اداره میراث فرهنگی سپرده شد.
بقعه سید امین الدین شیخ جبرئیل
مقبره شیخ امین الدین جبرئیل پدر شیخ صفی الدین اردبیلی در اوایل قرن هشتم هجری و در روستای کلخوران در شمال شهر اردبیل بنا شده است، این مقبره با طراحی و معماری فوقالعاده خود به عنوان شاهکار معماری دوران صفویه و یکی از زیباترین مقبرهها و هنرهای معماری اسلامی شناخته شده است. بنای هشت ضلعی مقبره شیخ جبرائیل از ایوان، رواق و بنای داخلی با دو حجره کوچک و غرفهها تشکیل شده است که در وسط باغی وسیع و مشهور قرار دارد.
مقبره شیخ امین الدین جبرئیل در وسط حیاط باغ شیخ قرار دارد که دارای خیابانهای سنگفرش شده برای رفت و آمد زائرین و توریستها است. درب ورودی این مقبره از چوب جنگلی ساخته و بالای آن یک بیت شعر به خط نستعلیق نوشته شده است همچنین تصویر یک شیر و یک پلنگ که هر کدام با یک زنجیره بسته شدهاند در دو طرف پنجره بالای در نقاشی شده که نشاندهنده هنر دوران سلسله صفوی است.
داخل بقعه، صندوق چوبی سادهای در وسط قرار دارد و قسمت داخلی و سقف گنبد، دارای گچبریها، مقرنسهای زیبا، گلهای شاه عباسی و کاشی کاریهای فیروزهای رنگ از شاهکارهای معماری دوره صفویه است که به مرور زمان با بارش برف و باران قسمتی از آنها از بین رفته است. در وسط سقف آن نیز عبارت «خادم آستانه سید جبرئیل، آقای میر حیدر» به چشم میخورد.
بقعه شیخ امین الدین جبرئیل یکی از مراکز زیارتی دراویش است و بسیاری از مراسم مذهبی در آن انجام میشود. این بقعه به دلیل قدمت تاریخی و مذهبی خود هرساله مسافران زیادی جهت دیدن آن و سایر جاذبههای گردشگری اردبیل به این شهر سفر میکنند.
برج شاطر گنبدی
برج شاطر که با نام گنبد شاطر نیز شناخته میشود، در فاصله تقریبی ۶ کیلومتر از اردبیل و در روستایی به نام صومعه قرار دارد. تپههای باستانی متعددی در پیرامون و اطراف این برج قرار گرفتهاند. باستانشناسان قدمت این تپههای تاریخی را به دوران قبل از اسلام نسبت میدهند. از ویژگیهای جالب معماری برج طرح آن محسوب میشود. نمای این سازه از داخل بهصورت استوانه و از خارج به شکل دهضلعی است و ازارهای سنگی دارد که از چهار برج سنگتراش تشکیل شده است. باستانشناسان با توجه به نوع معماری برج و شباهت آن به آرامگاه چلبی اوغلو در سلطانیه، زمان ساخت برج شاطر را قرن هشتم هجری تخمین میزنند. این اثر در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱، با شماره ثبت ۶۱۸۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل سامیان
پل سامیان در نزدیکی روستای سامیان، در کیلومتر ۱۵ جاده اردبیل به مشگین شهر قرار دارد. این پل دارای ۶ چشمه است و قدمت
آن به دوره صفوی بازمیگردد. با ۵۵ متر طول، پل سامیان چهار متر عرض و پنج متر ارتفاع دارد و روی رودخانه قره سو ساخته شده است. به دلیل استفاده از آجرهای سرخ، از این سازه با نام پل سرخ سامیان نیز یاد میشود. در سال ۱۳۴۸، این اثر با شماره ۸۷۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
موزه ی مردم شناسی اردبیل
موزه ی مردم شناسی اردبیل به نام حمام آقا نقی و اسامی دیگری نیز شناخته می شود. نام دیگر این موزه حمام ظهیرالاسلام است که اگر در در این موزه می توانید با فرهنگ و آداب و رسوم این خطه آشنا شوید به طوری که در آن نیز انواعی از مجسمه با پوشش محلی مردم اردبیل، آثار و دست نوشته هایی از تاریخ، فرهنگ و هویت این ناحیه از کشور را مشاهده خواهید کرد. در واقع موزه ی مردم شناسی اردبیل یکی از مکان های ایده آل برای شناساندن فرهنگ، آداب، رسوم، نوع زندگی، لباس و خوراک مردم اردبیل در کنار آیین های مخصوص به این منطقه از ایران است.
آب گرم گاو میش گلی
یکی از پرآب ترین چشمه های آب گرم استان اردبیل و سرعین، آب گرم گاومیش گلی است که استخری به طول ۲۵ و عرض ۱۷ متر می باشد. دور این استخر با دیوارهای بلند محاصره شده است و آب گرم از چند نقطه ی کف استخر با گاز خارج می شود و از مجرای ضلع شرقی بیرون می آید. حرارت آب چشمه گاو میش گلی ۴۵ درجه است و آب دهی آن حدود ۳۰ لیتر در ثانیه است. این ناحیه را رسوب های آبرفتی دوران چهارم پوشانیده و در برخی نقاط آثار آتشفشانی به چشم می خورد.
پل هفت چشمه (داش کسن) اردبیل
از دیگر جاذبه های گردشگری استان اردبیل می توان به پل هفت چشمه که داش کسن معروف است نیز اشاره کرد. این جاذبه در میدان ۱۵ خرداد قرار گرفته است و نام های زیادی تاکنون داشته است که آنها عبارتند از پل یدی گوزلی، ججین، کورپی قرمزی و پل داشکسن هستند. طراحان این پل آن را هفت دهانه ی آجری و با قوس های پنج و هفت و موج شکن های سنگی ساخته اند. گج و آهنک از جمله مصالحی هستند که در ساخت این بنا به کار برده شده است.
قدمت پل هفت چشمه به دوران حکومت صفویان باز می گردد که پس از آسیب هایی که بر اثر گذشت زمان به آن وارد شده بود، در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی اقدامات مرمت و بازسازی آن، شروع شد. پل هفت چشمه در مرداد ماه سال ۱۳۴۸ به ثبت آثار ملی رسید.
کاروانسرای سنگی صائین
کاروانسرای سنگی صائین یا کاروانسرای عباسی که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است، در ۱۵ کیلومتری جاده سراب قرار دارد. گذر جاده ابریشم از استان اردبیل منجر به احداث کاروانسراهایی با معماری بینظیر از لحاظ نوع معماری و هنر ظریف ایرانی شده و وجود کاروانسراهای متعدد بیانگر رونق اقتصادی این منطقه در گذشته است. کاروانسرای سنگی صائین از مهمترین کاروانسراهای تاریخی این شهر است که قدمت آن به دوران صفویه میرسد.
دیدگاه