زندگی آیت الله محمدحسین نائینی
میرزا حسین نایینی از مراجع تقلید و از برجسته‌ترین علمای مشروطه و نظریه‌پرداز سیاسی ایران در دوره قاجار محسوب می‌شود. او به عنوان یکی از بزرگ‌ترین موافقان مشروطه، مهم‌ترین اثر نظری را در تبیین و توجیه مشروطیت با نام «تنبیه ُالاُمَّه و تَنْزیه ُالمِلَّه» نوشت.
آیت الله العظمی میرزا محمدحسین نائینی غروی مشهور به علامه نائینی و میرزای نائینی، در سال ۱۲۷۷ هجری قمری در شهر نایین از توابع اصفهان به دنیا آمد. خاندان این فقیه مبارز همگی ازافاضل و روحانیون سرشناس آن دوران به شمار میرفتند.
پدر محمدحسین، شیخ الاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود. علامه نائینی تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر خود آغاز کرد و بعد از مدتی در سن هفده سالگی به اصفهان رهسپار شد و در آن حوزه بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حکمت را از اساتید بزرگ آن دیار آموخت.
این عالم بزرگ بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال ۱۳۰۳ هجری قمری راهی نجف اشرف شد تا از بزرگان آن سامان نیز کسب فیض کند و پس از مدتی نیز به شهر مقدس سامرّا مشرف شد تا از محضر شیرزای بزرگ استفاده کند.
مرحوم نائینی بعد از رحلت میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۴ قمری به کربلا رفته و بعد از دو سال باز به نجف اشرف مشرف شد.
نائینی بزرگ، در طول این مدت از اساتید بزرگی در اصفهان و عراق کسب فیض کرد که برخی از آنها عبارتند از: ابوالمعالی فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی، شیخ محمد باقر ایوانکی، جهانگیر خان قشقایی، سید محمد طباطبایی فشارکی، سید اسماعیل صدر، میرزا محمد حسن شیرازی که در حدود نه سال از دانش سرشار این عالم بزرگ استفاده کرد، آخوند ملّا حسینقلی همدانی، آخوند خراسانی و دیگر بزرگان.
علامه نائینی تدریس فقه و اصول را در نجف اشرف از حجره مدرسه شروع کرد. این در حالی بود که مرحوم آخوند خراسانی استاد مسلم حوزه نجف نیز تدریس داشت. از آن جا که درس علامه نائینی از تحقیق و دقت نظر ویژهای برخوردار بود طولی نکشید بسیاری از فاضلان نیز درس تحقیقی و علمی نائینی را پسندیده و و در آن شرکت کردند. با افزایش شاگردان درس از حجره به مسجد منتقل شد و حوزه درسی علامه نائینی با وسعتی که پیدا کرد پس از حوزه درس آخوند خراسانی مقام اوّل را یافت.
میرزای نائینی برای عموم طلاب دو درس فقه و اصول داشت که دوره درسِ خارج اصولش تقریبا نه سال طول میکشید. به علاوه تدریس مخصوصی برای شاگردان برگزیده خویش داشت که در آن جلسه، مشکلات علمی را طرح و رسیدگی می‌کرد.
درس مرحوم نائینی از اطلاعات گسترده و مباحث مفید و دسته بندی مناسبی برخوردار بود. همچنین علامه نائینی بسیار محققانه درس را ارائه میداد و مطالب علمی را در چارچوب اصطلاح برهان منطقی و فلسفی و در سطح بالایی مطرح می‌کرد، به گونهای که برای همه شرکت کنندگان در خور درک و فهم نبوده است. از حوزه درس وی بیشتر کسانی میتوانستهاند بهره برند که اندوخته علمی آنان در سطح عالی باشد و در فقه و اصول صاحب نظر باشند.
قبل از زمان علامه نگاشتن درس استاد در حوزهها رایج نبود و اساتید نسبت به آن توجه نداشتند. اما نائینی به ضبط و نگارش درس و یادداشت برداری از مطالب علمی توجه ویژه داشت. بارها از شاگردان خود میخواست مطالب درس را بدون کم وکاست تقریر کنند از این رو بیشتر شاگردانش مطالب را با دقت هر چه تمام تر مینگاشتند.
برخی از شاگردان این استاد مسلم فقه و اصول عبارتند از: شیخ موسی خوانساری نجفی، شیخ محمد علی کاظمینی خراسانی، محمد تقی آملی، سید ابوالقاسم خوئی، سید مرتضی لنگرودی، آقا سید جمال الدین گلپایگانی، سید صدر الدین جزایری، شیخ حسین حلّی، شیخ ابراهیم کرباسی، میرزا محمد باقر زنجانی، سید حسن بجنوردی ، سید محمد هادی میلانی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمد حجت کوهکمری، شیخ محمّد رضا طبسی نجفی و دیگر بزرگان.
علامه نائینی علاوه بر تواناییهای علمی در ادبیات عرب و فارسی نیز به جد از اساتید بزرگ محسوب میشده است، به گونهای که در درست نویسی در حد وسواس تلاش کرده است و شاید به خاطر همین پرهیز از اشتباه ادبی و سستی در نثر برخی از آثارش را نخواسته به چاپ برسد.
سرانجام این مرجع تقلید پس از عمری تلاش و خدمت در ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ خورشیدی ندای حق را لبیک گفت. پیکر مطهرش بعد از اقامه نماز توسط آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی در کنار حرم مطهر امام علی(ع) به خاک سپرده شد.
دیدگاه‌های آیت الله نائینی در مورد حکومت
آیت الله نائینی حفظ نظم، امنیت و عدالت را از نظر عقلی و هم از نظر شرعی، واجب دانسته و معتقد است که بهترین وسیله برای اجرای این امر برقراری حکومت است. بنابراین حکومت از باب مقدمه واجب بودن، واجب می‌شود و می نویسد: «بالضروره معلوم است که حفظ شرف و استقلال و قومیت هر قومی، چه آنکه راجع به امتیازات دینیه باشد یا وطنیه، منوط به قیام امارتشان است به نوع خودشان و الا جهت امتیازیه و ناموس اعظم دین و مذهب و شرف و استقلال وطن و قومیتشان به کلی نیست و نابود خواهد بود، هرچند با علی مدارج ثروت و مکنت و آبادانی و ترقی مملکت نائل شوند»، خواه حکومت قائم به شخص واحد باشد یا به گروه، به حق باشد یا به غصب.
نایینی در «تنبیه‌الامه» گونه‌های مختلف حکومت را بررسی کرده و حکومت را بر ۲ نوع دانسته است: اول حکومتی که در دست غیرمعصوم که خود بر ۲ شق است: تملیکیه و ولایتیه. در تصرف تملیکیه حاکم «مملکت به مافی‌ها مال خود انگارد و اهلش را مانند عبید و اماء، بلکه اغنام و احشام برای مرادات و درک شهواتش مسخر و مخلوق پندارد.. بنابراین آن را استبدادیه، اعتسافیه و استعبادیه نیز می‌نامد. از دیگر خصوصیات این نوع حکومت «فاعلیت مایشاء و حاکمیت مایرید و عدم مسوولیت عمایفعل» است و البته درجات مختلفی دارد که آخرین درجه آن ادعای اولوهیت است اما تصرف ولایتیه «اساس سلطنت فقط بر اقامه وظایف و مصالح نوعیه متوقفه بر وجود سلطنت مبتنی بر استیلای سلطان به همان اندازه محدود و تصرفش به عدم تجاوز از آن حد مقید و مشروط باشد و البته این ۲ شق از نوع حکومت بشری از یکدیگر متباین هستند.
تنبیه ُالاُمَّه و تَنْزیه ُالمِلَّه
مهم ترین اثر میرزای نائینی که شهرت سیاسی و اجتماعی وی به دلیل نگارش آن است. تنبیه الامه و تنزیه المله به شمار می رود. وی این کتاب را در ۱۳۲۷ قمری در دوران استبداد صغیر نوشت. تنبیه الامه به معنای آگاه کردن امت اسلام به ضروریات شریعت بوده و تنزیه المله یعنی منزه دانستن دین اسلام از بدعت استبداد است. این کتاب یکی از معروف ترین رساله ها درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه بر اساس نگرش شیعی است. در واقع انگیزه نائینی از نگارش این کتاب دفاع از مشروطه و توجیه شرعی آن و اثبات تخالف ذاتی استبداد با اسلام، احکام و آموزه های آن بود. وجه تسمیه آن کتاب نیز این بود که می خواست ساحت اسلام را از این تهمت که با استبداد موافق و با مشروطه مخالف است، منزه و مبرا سازد و امت را از خواب غفلت بیدار و به وجوب شرعی ستیز با استبداد و تبدیل نظام استبدادی به مشروطه آگاه کند. اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﺑﻪ دﺳﺖ دادن اﺻﻮل ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼم و ﻧﻘﺶ و ﻫﺪف ﮐﻠﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﺳت. این رﺳﺎﻟﻪ در واﻗﻊ ﯾﮑﯽ از اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ در ﻣﻮرد ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ اﺳﺖ که نائینی با نگارش آن ﺗﻮاﻧﺴﺖ دﮔﺮدﯾﺴﯽ ﺑﺰرﮔﯽ را در ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد.
آﻧﭽﻪ در ﺗﻨﺒﯿﻪ اﻻﻣﻪ آﻣﺪه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪه دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ اﺳﺖ، ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻣﻮﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ آیت الله ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و آیت الله ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ. ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ آیت الله نائینی در این رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻼش می کند ﮐﻪ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ، ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻣﺸﺮوﻃﻪ از ﻗﺒﯿﻞ آزادی، ﻣﺴﺎوات، ﭘﺎرﻟﻤﺎن، ﺗﻔﮑﯿﮏ ﻗﻮا و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن در ﺑﻄﻦ ﺷﺮﯾﻌﺖ وﺟﻮد دارﻧﺪ و اﮔﺮ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻏﻔﻠﺖ ﻋﻠﻤﺎ است. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ او در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ همه آرﻣﺎن ﻫﺎی ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺟﻨﺒﻪ دﯾﻨﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه و وﺟﻮد آن را در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﺤﺮز ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ و ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد از اﺻﻮل، ﻗﻔﻪ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳت.
آیت الله نائینی و انقلاب مشروطه ایران
ظهور نهضت مشروطه از دوره‌های مهم در تحول اندیشه سیاسی شیعه قلمداد می‌شود. شکل‌گیری این نهضت از یک طرف در پاسخ به بحران‌های داخلی ایران و از طرفی دیگر نتیجه گفتمان رو به رشدی بود که از جهان غرب وارد ایران شد و به دنبال خود، مخاطبان زیادی را حتی در میان علمای مذهبی پیدا کرد. به این صورت که بعد از صدور فرمان مشروطیت و تأسیس مجلس شورا، بحث‌های حقوقی، فکری و سیاسی مشروطه، علمای بزرگ را به تأمل و تفحص واداشت و اجتهادهای گوناگونی به منصه ظهور رسیدند.
محمدعلی شاه که در آغاز وانمود می‌کرد با مشروطه موافق است، پس از ترور ساختگی و نافرجام خود با پشتیبانی و تشویق روسیه بهانه‌ای برای سرکوب مشروطه‌خواهان به دست آورد و با به توپ بستن مجلس و دستگیری شماری از آزادی‌خواهان و تبعید علما، تمام تلاش خود را در مبارزه با نهضت مشروطه به کار گرفت و در نتیجه با حمایت بیگانگان بار دیگر استبداد بر کشور حاکم شد. از آن پس درگیری داخلی افزایش یافت. محمدعلی شاه در مقابل مشروطه قرار گرفت و به بهانه حفظ دین بسیاری را به قتل رساند و مجلس تا سه ماه به دستور شاه تعطیل شد. اما مردم علیه او خیزش کردند که علمای دین در این خیزش نقش بنیادین و زیربنایی داشتند و توانستند با آگاهی و بیداری، نهضت را رهبری کنند. علامه نائینی به عنوان یکی از علمای مشروطه‌خواه در آن زمان با نوشتن کتاب مشهور «تنبیه الامه و تنزیه المله» تلاش کرد تا مفاهیم مشروطیت و آزادی را به‌نحو مؤثری با مبانی دینی بررسی کند. به همین دلیل از او به عنوان نظریه‌پرداز نجف در مشروطه نام برده می‌شد.
آیت‌الله نائینی در کنار آخوند ملا محمدکاظم خراسانی در رهبری انقلاب مشروطه از اعتماد کامل آخوند برخوردار بود. به گونه ای که متن تلگراف‌ها و بیانیه‌های عمومی رهبران نهضت را پیرامون مشروطه انشا می‌کرد. همچنین از طرف استاد خود سخنگوی این جنبش بود و در اکثر محافل با مقامات بلندپایه به گفت‌وگو می‌نشست. او مردی آگاه به زمان و مسایل سیاسی بود و پس از اعلان مشروطیت در ایران، او را بزرگ‌ترین حامی این انقلاب شمرده‌اند.
برای دریافت اطلاعات بیشتر به مقاله واکاوی نقش آیت الله نائینی در جنبش مشروطیت و زمینه سازی تشکیل حکومت اسلامی با تأکید بر اندیشه سیاسی وی مراجعه نمایید.
دیدگاه