تاجیکستان در کنار ایران و افغانستان یکی از سه کشور فارسی زبان جهان است که نوروز در آن با آداب و رسوم خاصی جشن گرفته می شود.
تاریخچه جشن نوروز در تاجیکستان
بیش از دو دهه است که جشن نوروز به صورت رسمی در تاجیکستان برگزار میشود. پیش از این تاجیکستان عضوی از اتحاد جماهیر شوروی بود و براساس سیاستهای این رژیم در مورد نوروز با محدودیتهایی روبرو بود، اما تاجیکهای فارسی زبان نوروز را تحت عناوینی چون «عید بهار» و «جشن کشاورزان» زنده نگاه داشتند. با استقلال تاجیکستان هر سال نسبت به سال پیش بهای بیشتری به نوروز داده میشود به طوری که هماکنون برای جشن نوروز ۵ روز تعطیلی رسمی در تاجیکستان اعلام شده است. نوروز به عنوان نماد هویتی مردم تاجیک شناخته میشود و حتی تلاشهای بسیاری شده تا گاهشمار خورشیدی جای تقویم میلادی را در این کشور بگیرد.
تا قبل از سال 1370، رژیم کمونیستی شوروی سابق که 80 سال بر جمهوریهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان تسلط داشت تلاش میکرد که خاطرات و فرهنگ نوروزی از مردم تاجیکستان زدوده شود اما تاجیکان با پایبندی به سنتهای اصیل خود نوروز را زنده نگه داشتند.
آیین های نوروزی در تاجیکستان
تاجیکستان یکی از کشورهایی است که جشن نوروز را هرساله با شور و حالی خاص برگزار میکند. نوروز در واقع یکی از مهمترین جشنهای مردم این کشور است. اشعار ایرانی، آوازها و همچنین موسیقی نقش مهم و برجسته در رسوم نوروزی مردم تاجیکستان دارند. جالب است بدانید که بسیاری از رسوم مرتبط با نوروز در این کشور به همراه یک آواز اجرا میشوند.
مردم تاجیکستان جشن نوروز خود را از حدود یک ماه قبل شروع میکنند. سه روز آخرِ آخرین ماه سال برای آنها اهمیتی تاریخی دارد. آنها در این سه روز به دیدار دوستان و آشنایان میروند، همگی دور یک شعله آتش مینشیند، آواز و موسیقی میخوانند و برخی نیز بازیهای خاصی انجام میدهند.
تاجیکان از دیرباز نوروز را مقدس میدانند و با دعا و نیایش های ویژه که در رسوم گل گردانی، سمنوپزی و کلوچه پزی دارند به استقبال نوروز میروند و رسیدن بهار را با گل گردانی گلهای نرگس، سیاه گوش و گلهای بهمن خبر میدهند.
مراسم نوروزی تاجیکان تفاوتهایی با مراسم ایرانیان دارد، به عنوان مثال مراسمی مانند «سیزده به در» یا «چهارشنبهسوری» در رسوم تاجیک جایی ندارد، ولی مراسمی مانند سمنوپزان که به آن سومنکپزی میگویند در این کشور وجود دارد که با آداب و رسوم ما مشترک است. جشن بزرگ نوروز در کشور تاجیکستان به صورت دسته جمعی برگزار میشود. در این جشن تمام مردم در مکانهایی به نام نوروزگاه جمع میشوند و از برنامههای مختلف فرهنگی و هنری لذت میبرند.
نوروز در این کشور به نام جشن بزرگ معروف است.
خانهتکانی یا جاروببندان
جاروببندان مراسمی برای پاک کردن ظاهر خانه است که معمولا در روز ۲۹ اسفند برگزار میشود. طی این آیین لوازم خانه را بیرون میبرند و تمام گوشهوکنار خانه را تمیز میکنند. خانهتکانی با دو جارو انجام میشود، یکی از این جاروها «پیاده جاروب» و دیگری «سواره جاروب» نام دارد که با یکی فرش و کف زمین و با دیگری سقف خانه را تمیز میکنند.
درحالی که زنان و کودکان سرگرم آرایش خانه هستند، مردان خانواده شاخههای بلند درختان را میبرند و با کارد روی آنها گل میتراشند. سپس شاخههای آراسته را با ندای "شاگون بهار مبارک" وارد خانه میکنند و در سوراخهای پنج ستون خانه استوار میکنند.
کلا غزغز
برگزاری آیین کلا غزغز به این صورت است که افراد دور سر خود روسری میبندند و در گروههای کوچک شعر و سرودهای نوروزی میخوانند، در کوچهها میگردند و به خانههای مردم سر میزنند. رسم است که اگر کسی بتواند شال یا روسری خود را بالای خانهای پرتاب کند و شال او از ورودی موجود در سقف، که به روزنه معروف است، وارد خانه شود، میتواند از صاحبخانه «ارمغان نوروزی» یا عیدی بخواهد. فرد خوشاقبال پس از پرتاب شال به درون خانه با عبارت «ای پدر، برخیز نوروزی بیار» درخواست خود را به صاحبخانه اعلام میکند و پدر خانواده خواسته فرد را انجام میدهد.
در گذشته خواسته ها فروتنانه بود و به شیرینی و حلوا محدود میشد. اما اکنون برخی ترجیح می دهند تلفن همراه و دستگاه ضبط صوت و چیزهایی از این دست هم بخواهند.
شماری هم چه در گذشته و چه اکنون با استفاده از این فرصت از دختر خانواده خواستگاری میکنند. پدر خانواده مجبور است به خواسته های مهمان تن دهد، چون بنا به باور مردم، در روز نوروز کسی نباید زیر روزنه خانه را ناامید ترک کند.
مراسم حوت
حوت از نظر کشاورزان آخرین ماه سال و مناسبترین زمان برای کشت بهاری است. در این مراسم مردم با فراهم کردن ملزومات جشنی سه روزه، در قالب میهمانی، دور هم جمع میشوند و در اطراف آتش موسیقی گوش میدهند، میرقصند و بازی میکنند.
مراسم گلگردانی
گلگردانی از دیگر رسوم ویژه نوروز در تاجیکستان است که به کشت و کار و کشاورزی مربوط میشود. گلگردانی به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکفتن شکوفههای گلها و درختان برگزار میشود. در گذشته وظیفه گل گردانی به عهده بزرگسالان بود. اما این مراسم اکنون در اکثر محل ها توسط بچه ها و جوانان انجام می شود. این مراسم به این صورت اجرا می شود که پیش از فرارسیدن نوروز گل گردان ها و کودکان به دره و کوه و دشت و تپه رفته و از آنجا گل زردک یا سیاه گوش (بایچیچک) میچینند. سپس با دستههای گل، روستا به روستا میگردند و به ساکنان آنها، مژده رسیدن بهار و پایان یافتن زمستان و آغاز کشت و کار بهاری را با اشعاری میسرایند.
این مراسم میان تاجیکها به «بایچیچک» یا «بایچیچکگویی» هم معروف است.
جشن بایچیچک یا گل بهمن روز و یا گل گردانی تاریخ به خصوصی ندارد و وابسته به میل طبیعت است و هرگاه نخستین گل های بهمن جوانه بزنند و کودکان این گل ها را پیدا کنند، مژد رسیدن بهار در کوی و برزن طنین می اندازد.
بلبل خوانی
طی این مراسم، گلگردانها گلهایی را که چیدهاند، دستهدسته میکنند و نوک یک چوب میبندند، سپس کنار خانههای افراد فرو میکنند و این سرود را میخوانند:
گل آوردم از اون پایان خبرت میکنم دهقان
بته غله به گل گردان بهار نو مبارک باد
گل زردک ثنا میگه ثنای مصطفی میگه
به هر پهلو خدا میگه بهار نو مبارک
این مراسم در برخی روستاهای ایران هم انجام میگیرد و حدود ۱۵ روز پیش از نوروز گلگردانها در روستاها میگردند و از مردم روستا انعام میگیرند. در بعضی از دهات مازندران مردم در آغاز جشن در تکاپوی خانهتکانی و ترتیب دادن کوچههای شهر و ده هستند و گروههای مختلف جوانان مانند گلگردانهای تاجیک در محلهها میگردند و ترانه و سرود میخوانند. صاحبخانهها هم به آنها انعام میدهند. ترانههای ایرانی شباهتهایی به ترانههای تاجیکی دارند که در مراسم گلگردانی خوانده میشوند. در دماوند ایران نیز گلگردانها مانند گلگردانهای تاجیک خانه به خانه میگردند و ترانه میخوانند.
جفت براران
جفت براران آیینی است که پیش از کشتوکار کشاورزان و چند روز پیش از نوروز برای آرزوی پربرکت شدن محصولات برگزار میشود. این آیین در اکثر مناطق، در اواخر ماه حوت برگزار میشود و تمام اعضای خانواده در آن شرکت میکنند. رسم است که کشاورزان در این مراسم پلو، نان فطیر و دیگر غذاهای مربوط به مراسم را تهیه کنند و ریشسفیدان فامیل را دعوت کنند. پس از صرف غذا کشاورز این عبارت را بیان میکند:
مزید نعمت، زیاده دولت، برار کار، صحت و سلامتی خرد و کلان، رسد به بابای دهقان، خوش آمدید میهمانان.
سومنکپزی
سمنوپزان یکی از این آیینهای نوروزی در تاجیکستان است.
سمنک یا سمنو از بهترین غذاهای نوروزی است که از جوانه گندم و آرد تهیه می شود و یکی از اجزای اصلی سفره هفت سین یا خوان نوروزی به شمار می آید.
مراسم سمنوپزان در کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان مهم ترین رسم نوروزی است. با وجود این، این خوراکی در این کشورها به ندرت در طول سال خورده می شود و تنها در نوروز زینت بخش سفره های نوروزی است.
این غذا در کشورهای دیگر به نام های سمنی، سوملک، سومنک و سومولوک هم شناخته می شود.
اما در تاجیکستان مهمترین خوراکی تاجیکان برای نوروز که در تمام مناطق تاجیکستان عمومیت دارد، سمنو است که هنگام پختن آن نواهایی نظیر "بوی بهار است سمنک، آش نهار است سمنک، از گل گندم سمنک، خوردن مردم سمنک" را سر می دهند.
آیین پخت سمنک نوروزی که تا به حال بیشتر خاص مردم روستاهای تاجیکستان بود، هم اکنون در میان ساکنان شهرها نیز اجرا می شود. سمنک را در تاجیکستان عمدتا زنان می پزند و برای این کار از قبل در ظروف رو باز گندم را به خیس می گذارند و تا زمان سبز شدن دانه های گندم انتظار می کشند.
در روزهای آمادگی برای برپایی جشن نوروز شیره گندم را با آرد مخلوط کرده به دیگ میریزند و روی آتش برای پخت میگذارند. پخت سمنک از صبح زود دو روز قبل از عید آغاز می شود و برای این که سمنک خیلی دیر میپزد، زنان طباخ گرد دیگ جمع شده و تا پخت آن با زدن دف در وصف نوروز ترانه میخوانند.
به عقیده تاجیکها، در زمان پخت سمنو حاجتمندان میتوانند حاجت بگیرند و بیماران نیز شفا یابند و به این خاطر سمنو به معنی استقبال از بهار و در بین تاجیکها شفابخش است.
در مراحل آخر پخت این خوراکی عیدانه زنان با آرزوی نیک به داخل دیگ سمنک هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) میاندازند. گفته میشود هنگام توزیع سمنو این سنگها و گردوها به کاسه هر کسی افتاد، وی به آرزویش خواهد رسید.
هفت شین در تاجیکستان
تاجیکها در کنار سفره «هفتسین» سفره دیگری هم پهن میکنند که به آن هفتشین میگویند. شهد، شیر، شیرینی و شکر ناب، شمع، شمشاد و شایه اندر خوان، هفتشین تاجیکها را تشکیل میدهد.
هفت میم تاجیکستان
براساس تصمیم شهرداری شهردوشنبه پایتخت تاجیکستان، از نوروز سال 1393 در سفرههای نوروزی این کشور علاوه ب رهفت سین و هفت شین، هفت میم هم اضافه شد.
شهردار شهر دوشنبه در جلسه برنامه ریزی برنامههای نوروز 93 گفت: اکنون در برابر سمنو و سمبوسه و شمع و شیر، ماهی و میسه نیز سفره های نوروزی تاجیکستان را زینت خواهند داد.
ˈمحمد سعید عبیدالله افˈ هفت میم را از سنتهای باستانی نوروز عنوان کرد و افزود: از بهار جدید هفت میم نیز به هفت سین و هفت شین اضافه خواهد شد.
وی گفت: هفت میم ریشههای تاریخی در فرهنگ کهن فارس زبانها و اقوام آریایی دارد، از این رو هفت میم در سفرههای نوروزی بهار در نوروزگاه این شهر اضافه خواهد شد.
شهد، شیر، شیرینی و شکر ناب، شمع، شمشاد و شایه اندر خوان، هفت شین تاجیکی ها را تشکیل میدهد.
اسامی نوروزی کودکان در تاجیکستان
بسیاری از نوزادانی که روز 20 یا 21 مارس (مطابق با اول نوروز) در استان بدخشان تاجیکستان به دنیا میآیند، به دلیل محبوبیت فراوان جشن نوروز در این سرزمین، نوروز یا نوروزشاه یا نوروزگل نام میگیرند.
دیدگاه