امروز: پنج شنبه, ۰۹ فروردين ۱۴۰۳ برابر با ۱۷ رمضان ۱۴۴۵ قمری و ۲۸ مارس ۲۰۲۴ میلادی
کد خبر: 273451
۲۸۰۷
۱
۰
نسخه چاپی

تقسیم آب در ایران | پیشینه تقسیم آب در ایران | مقیاس سنجش مقدار آب

تقسیم آب و روش های اندازه گیری آن در ایران از دیرباز در این کشور رایج بوده است. کمبود آب و بارندگی در بخش های مختلف ایران باعث شده بود تا برای برداشت آب نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح محلی قوانین و مقیاس های اندازه گیری مختلفی ایجاد شود

تقسیم آب در ایران | پیشینه تقسیم آب در ایران | مقیاس سنجش مقدار آب

تقسیم آب در ایران

تقسیم آب و روش های اندازه گیری آن در ایران از دیرباز در این کشور رایج بوده است. کمبود آب و بارندگی در بخش های مختلف ایران باعث شده بود تا برای برداشت آب نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح محلی قوانین و مقیاس های اندازه گیری مختلفی ایجاد شود.

اقلیم خشک سرزمین ایران موجب شده است تا ساکنان آن از دیرباز برای دست یافتن به منابع آب تلاش کنند. به گمان پژوهشگران به همین سبب در بیشتر سرزمین های خشک و نیمه خشک ایران فناوری حفر قنات متداول بوده است. آنچه البته پس از دست یابی به آب، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است، مدیریت تقسیم آب است تا از طریق تنظیم و اجرای قوانینی مورد قبول و پذیرش همگان، ضمن بهره مندی اعضا از آب و تأمین آب مزارع و باغات، از سوء استفاده یا مناقشات احتمالی افراد جلوگیری کنند. اینکه آب به دست آمده از منابع را در شبانه روز چگونه تقسیم کنند، حق آبه ها را برای صاحبان مزارع چگونه تعیین کنند و مسائلی از این دست مستلزم مشارکت، برنامه ریزی و تدوین قوانینی بوده است.

اهمیت آب و تقسیم آن به اندازه ای بود که نظام اداری تعریف شده ای بـه منظـور مـدیریت تـامین و نظارت بر تقسیم آب به ویژه در مناطقی که دچار کمبود آب بوده اند وجود داشته است لیکن به دلیل وجود جوامع کشاورزی پراکنده در ایران و عدم نظارت و راهبری متمرکز آنها مهمتر از وجود چنین مراکز اداری و دیوان ها، وجود قوانین و قواعـد نحـوه تقسـیم آب بین افراد هر منطقه ای بوده است.

همچنین بـا وجـود اهمیـت انـدازه گیـری آب و تعیین مقیاسی بدین منظور و اهتمام بسیار در این امر و ارائه راهکارهای گوناگون ،بـاز به دلیل عدم تمرکز و پراکندگی مراکز تمدنی در هرگوشـه و بـا توجـه بـه وضـعیت و شرایط مخصوص آن ،روش ها و مقیاس هاي گونه گونی در این مورد پدید آمـده اسـت که این به تنوع و غنای علم مهندسی آب در ایران انجامیده است.

بی تردید یکی از بخش های جدایی ناپذیر روش های بهره برداری و تقسیم آب ،مقیاس ها و روش های اندازه گیری آب و نیز ساخت سازه ها و یا ابزار و آلاتی به این منظور بوده اسـت.

تقسیم آب در ایران | پیشینه تقسیم آب در ایران | مقیاس سنجش مقدار آب

پیشینه تقسیم آب در ایران

در ایران نیز محدودیت منابع آب موجب شده است تا بهره برداری از آن در طول تاریخ به صورت نظام مند و در چارچوب ضوابط و معیارهای حساب شده انجام گیرد. به سخنی دیگر، نظام بهره برداری از آب در ایران یک امر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است.

وجود واحدهای کار زراعی سنتی (بنه) نیز از این واقعیت سرچشمه می گیرد که آب، جز در یک یا دو ناحیه، کمیاب ترین منبع کشاورزی در ایران است.

با توجه به اهمیت و جایگاه بهـره بـرداری جمعـی از آب و نقـش بـی بـدیل آن در تولیـد محصولات کشاورزی به عنوان زیربنای حیات اقتصادی ایران ،مجموعـه عرف هـا و سـنت های اولیه مربوط به حقوق آبیاری با گذشت زمان رفته رفته استوارتر و ریشـه دارتـر مـی شـده و میدان روان کردن آنها گسترش یافته است تا آنجا که بخش بزرگی از فقـه ایرانـی، بـویژه در روزگار ساسانیان به جستار آب و آبیاری ویژه گردیده است. موارد متعددی از حقوق تقسـیم آب و بهره برداری از سازه های آبی مانند قنـات (کـت )،بنـدها و آسـیاب های آبـی در کتـاب ماتیکان هزار دادستان ذکر گردیده است.

با این وصف، تاریخ تشکیل و شکل گیری نظام های حقوقی و اجتماعی در آبیاری بس دراز و دارای قواعد و ضوابط خاصی است. به عقیده بارتولد، در عصر هخامنشیان اقداماتی برای ارتقای سطح زراعت و به کار بستن آبیاری مصنوعی در کشاورزی انجام میشد. این کوشش ها به سرزمین های شرقی آن دولت نیز بسط یافته بود.

پولیبی داستان مشهوری درباره آبیاری اراضی در عهد فرمانروایی ایرانیان دارد و از گفته وی چنین بر می آید که شیوه آبیاری کاریزی (قنات) هم در آن عهد پدید آمد. ضمناً این اقدام با پول و وسایل دولت انجام نشده بود، بلکه اشخاص در ایجاد آن دخیل بودند و دولت اراضی را که به وسیله امکانات مزبور مشروب می شد، برای استفاده 5 نسل به بانیان آن واگذار می کرد.

در عهد سامانیان، فن آبیاری نه تنها در بخش های غربی قلمرو آن دولت، بلکه در نواحی شرقی آن، یعنی در حوزه مرغاب و هیرمند نیز به حد کمال رسید. تاسیسات آبیاری مرغاب آن چنان تاثیری در اعراب بر جای گذاشت که یکی از نهرهای حفر شده در بصره را در قرن هشتم به نام «مرغاب» خواندند. آبشناسانی که فاتحان عرب در قرن هفتم میلادی از سیستان به مکه برده بودند در اطراف آن شهر به کارهای آبیاری پرداختند.

در عهد طاهریان که پایتخت، شهر نیشابور در خراسان و در عهد سامانیان نیز بخارا، به عنوان کانون تمرکز و اتحاد سیاسی، به دولتها اجازه می داد که اقداماتی را در جهت بهبود وضع آبیاری به عمل آورند. در زرافشان و محتملا در دیگر جاها مراقبت از سدها و مواظبت از درستی کار آنها که برای یک شهر یا موسسات آبیاری سراسر رود اهمیت داشت به عهده ساکنان کوی ها و آبادی های مربوطه بوده است و در ازای این خدمت از مالیات ارضی و یا از مالیات سرانه (جزیه) معاف می شدند.  با کند و کاو در آثار تاریخی در این زمینه می توان دریافت که در دوره های مختلف تاریخی، چه در ایران، ترکستان، مصر و چین و بیشتر مناطق کم آب و کم باران، نظام های پیچیده و متکاملی در زمینه آبیاری و چگونگی استفاده از آن شکل گرفته است.

در ایران سه منبع مهم آبیاری در طول تاریخ وجود داشته که به ترتیب اهمیت عبارتند از: قنات، رود و چشمه. در هر کدام از این منابع مهم آبیاری، نظامهای پیچیده و تکامل یافته ای در طول تاریخ برای بهره برداری از آب آنها برای کشاورزی شکل گرفته است. این نظام بهره برداری شامل مدیریت تامین آب، مدیریت توزیع و انتقال آب و در نهایت مدیریت مصرف و استفاده از آب بوده است. دانستن این نکته نیز دارای اهمیت است که با توجه به منابع آبی موجود برای تامین آب کشاورزی چه راهکارهایی برای کنترل و انتقال آب و نظارت بر انتقال آن دیده شده و

در نهایت چه راهکارهایی برای مدیریت مصرف و استفاده از آن در سطح ده و اراضی روستاییان مورد توجه قرار گرفته است. در این نظام، مدیریت تامین آب برعهده مالک و مالکان بوده و خدمات مربوط نیز به شکل گروهی انجام می گرفته است؛ مدیریت توزیع و انتقال آب نیز به صورت گروهی و تحت نظارت صاحب منصبانی قرار داشته است؛ مدیریت مصرف و استفاده از آب نیز بسته به نظر بهره برداران، جمعی یا انفرادی بوده است.

مصدق، ناتور و میراب (عوامل توزیع و مدیریت توزیع آب رودخانه)، آب سالارها، آبدارها و دیگر اجزا و عوامل (در مدیریت توزیع آب قنات) مدیریت توزیع آب را به نمایندگی از کشاورزان برعهده داشتند. اما مدیریت مصرف نیز به صورت گروهی یا فردی به عهده صاحبان مزارع بوده است. بنابراین ملاحظه می شود که چه نظام های پیچیده و تکامل یافته ای در زمینه آبیاری و چگونگی استفاده از آن در طول تاریخ شکل گرفته که در نهایت در دوره جدید و بعد از اصلاحات ارضی در ایران، به «گروه های هم آب» به عنوان نمونه ای بارز از این نظام پیچیده و تکامل یافته بهره وری از آب رسیده است.

با توجه به پیشتازی ایران در مباحث مربوط به مهندسی آب در جهان و فنـون و تکنیک هـای ابداعی ایرانیان در استحصال و توزیع آب که در بسیاری از منابع گذشـته بـدان اشـاره رفتـه است آگاهی از مقیاس ها و روش های انـدازه گیـری آب و اصـول و مبانی تعریف آنها همچنین مقایسه وامکان تبدیل آنها با مقیاس ها و روش های متداول کنونی به ویژه در استفاده و به روز آوری اسناد و تقسیم نامه های آب بسیار مهم و الزامی می باشد.

پیرو مطالب بیان شده در بالا و به سبب اهمیت آبرسانی و نیـز کمبـود آب در برخـی بـلاد اسلام دیوانی ویژه  این امر تأسیس یافته بود به نام «دیوان الماء» که کار آن تقسیم میـزان آب آشامیدنی و مشروب مزارع و باغ ها بود احداث سد نیز جهت ذخیره آب در زمـره وظـایف این دیوان بود.

این دیـوان شـعبه ای داشـت کـه «کستبنرود»(کاست رود) خوانده می شد و وظیفه آن ثبت خـراج دریـافتی از صـاحبان آب و گزارش تغییرات مربوط به میزان خراج و احتمالاً تغییر مالک آن بود، به کارگزاری که انجـام این امور را برعهده داشت و «صلاح» یا « آب سالار» می گفتند.

البته تعریف مشابهی توسط خوارزمی برای این شعبه از دیوان الماء ارائه گردیـده اسـت لیکن نام آن را کستبزود و معرب کلمه کاست افزود به معنی کاهش و افزونی(معادل ابزونیـگ پهلوی) می داندکه صحیح به نظرمی رسد. به منظور بررسی روش های تعیین حقابه می بایست به فنون و مقیاس های اندازه گیـری آب توجه کنیم.

تقسیم آب در ایران | پیشینه تقسیم آب در ایران | مقیاس سنجش مقدار آب

مقیاس سنجش مقدار آب

در کل دو نوع مقیاس به منظـور سـنجش آب در ایـران بـه کـار مـی رفتـه اسـت:

نخسـت معیارهای تابع زمان.

دوم معیارهای تابع حجم.

واحد های گروه نخست سنجش متداول قدیمی عبارتست از:

فنگال یا فنجان

منابع آبی و وفور آب در نواحی مختلف کشور متفاوت می باشـد یکـی از این روش ها که از هزار سال پیش تاکنون و به احتمال قوی نیز قبل از آن متداول بوده «پیمانـه کردن» یا به زبان عام «پیمودن» آب می باشد. برای اینکار از «پیمانه مدت» استفاده می کردند به این ترتیب که در کنار نهر یـا جـوئی، طشتی پر از آب قرار داده و به تعداد «پیمانه مـدت » مشـخص و معینـی بـه هـر روسـتا یـا کشـاورز آب مـی دهنـد. در اینجـا تمامیـت آب قنـات نهـر یـا چشـمه «پیمانـه مـی شـود ».

در کتاب خوارزمی [باب چهارم] فصل هفتم اصطلاحاتی که در دیوان آب به کار می رفتـه است را به اختصار شرح داده است که در اینجـا چهار واحـد سـنجش آن بـدین قـرار ذکـر می گردد:

بست: پیمانه ای که مردم مرو به کار می برند و آن ظرفی است کـه دارای سـوراخی بـرای ورود آب که طول و عرض آن سوراخ به اندازه یک جو است.

فنگال: یعنی فنجان که که قدار آن برابر است با ده بست. راوندی در مورد ظرف مزبور اصطلاح «پنگان» را به کار می برد کـه معـرب آن «فنجـان » است.

سرفه (صـرفه ): یـک شصـتم از آب نهـر اسـت در یـک شـبانه روز و بنـا بـه قـرارداد و اصــطلاحی کــه بــین آب ســالاران وضــع شــده باشــد، ایــن مقــدار کــم و زیــاد می شود. 

بدیهی است که بست یا ده برابر آن فنگال را باید«پیمانه مدت» نامید زیـرا در مـدتی کـه مثلاً ده بست پر می شده(یک فنجان) قنات، چشمه یا نهر در اختیار یک ده یا کشـاورز قـرار می گرفته است. بنابراین تمامیت آن به عنوان یک عامل ثابت در مدتی که با پیمانـه مشـخص می کرده اند به مصرف می رسیده است.

در تومار منسوب به شیخ بهایی در مورد تقسیم آب زاینـده رود مـورخ رجـب 923 ه.ق اصطلاح فنجان(فنجان- پنگان) و «پنگ» و «پیاله»به معنی ظرف اندازه گیری زمان و به نتیجـه سهم آبی که جهت شرب مزارع صرف می شده دیده می شود.

سرجه: کاسه ای است از جنس مس و در ته آن روزنی دارد که روی آب گذاشـته و بـه محض پرشدن در آب فرو می رود و هر 12 ساعت، 75 نوبت کاسه مذکور پر و در آب فـرو مــی رود.

واحدهای دیگری مانند «جره» و «سبو» نیز با تعریف های مشابه در نقاط مختلـف ایـران بـه کار برده می شوند. باید توجه داشت که مقیاس های فوق همانگونه که اشـاره شـد در واقـع مقیـاس انـدازه گیری زمان بوده است و در صورت ثابت بوده بده عبـوری در طـول زمـان مـی تـوان از آن استفاده کرد و در صورت متغیر بودن دبی عبوری و یا تقسیم آب یـک منبـع بـزرگ (ماننـد رودخانه) به بخش های کوچکتر قابلیت خود را از دست می داد.

علاوه بر «پیمانه کردن» آب به طریقی که ذکر شد، مقیاس سـنجش «سـنگ » راهکـاری مناسب جهت حل مشکل فوق بوده است.

سنگ

سنگ اصطلاح سنگ به مقیاس های سنجش فنی امروز نزدیکتر است و در واقع همـان اصـول دبی جریان را دارا می باشد.

سنگ: مقیاسی است برای آب و آن عبارت است از مقدار معینی از حجم عبـور آب (مـثلا لیتر) در هر ثانیه.

در تهران یک سنگ آب عبارتست از مقدار آبی که از شـکافی بـه انـدازه 0.2 متـر مربـع ( 2.1528فوت مربـع ) و از قـرار یـک متـر (1.0936یـارد ) در هر سـه ثانیـه جریـان دارد – درکرمان یک سنگ آب برابر 24 ساعت آبی است که بـرای آبیـاری دو هکتـار زمـین کـافی باشد- در اصفهان یک سنگ آب را برابر مقدار آبی حساب می کنند که یک جریب زمـین را در یک ساعت مشروب کند- در همدان یک سنگ عبارتست از مقدار آبی کـه کـه از میـان چهار آجر که تشکیل روزنه ای به وسـعت 2.0*2.0 متـر را مـی دهـد جاریسـت .

سنگ (sang ) مقیاسی است دارای انواع گوناگون (سـنگ دیـوانی، سـنگ آسـیا ، سـنگ زراعتی) برای اندازه گیری آب جاری، که در بعضی نواحی ایران به کـار مـی رفتـه اسـت و هنوز معمول هم می باشد. مقدار سنگ در نواحی مختلف متفاوت بوده و هسـت، و اگرچـه مقیاسی براي آبده آب رودخانه (رود) شمرده مـی شـده، در تعریف هـای مبهمـی کـه حتـی در بعضی مآخذ رسمی از آن شده است مفهوم زمان دیده نمی شود.

در پاسخ به ابهام فوق بایستی به این مورد اشاره کرد که در تعاریف ذکـر شـده سـرعت جریان آب را ثابت فرض می کرده اند بنا براین هنگامی کـه کـه مقطـع عبـوری و سـرعت جریان ثابت فرض شود دیگر نیازی به تعریف مجدد زمـان (کـه در آحـاد سـرعت جریـان منظور شده است)نمی باشد.

از سال 1320ه.ش به بعد که موضوع آب برای کشاورزی و هم برای مصـرف شـهرها مورد توجه قرار گرفت، مهندسین 13/3 لیتر در ثانیه را برای مقدار ‹‹سنگ›› اتخاذ کردند. بر اساس این رقم آبده یک متر مکعب در ثانیه، تقریبا برابر 75 سنگ می شود. در بعضی مـوارد نیز سنگ را برابر 15 لیتر در ثانیه بحساب می آوردند.

اجزاء سنگ آب : مقنیان هر سنگ آب را به چهل سیر تقسـیم مـی کردنـد.

واحدهای گروه دوم مقیاس های اندازه گیری حجم آب می باشد که در آنها میـزان حجـم آبی که به منظور آبیاری مساحت مشخصی از زمین مورد نیاز است برآورد می گردد.

قفیز(gafiz) واحد سطح

هر« قفیز» 6  «دست» یا «دشت» و هر «دشت» معادل 150 متـر است. قفیز واحد حجم آب نیز هست و آن مقدار آبی اسـت کـه در یـک شـبانه روز یـک «قفیز» زمین (= 900 متر) را سیراب می کند. مقیاس های سنگ اصفهان و سنگ کرمان نیـز از همـین نـوع می باشند.

به منظور تقسیم جریان آب یک منبع اصلی مانند رودخانه و یا نهر خروجی یـک قنـات بزرگ به واحدهای کوچکتر و قابل محاسبه در ایران از سازه های تقسـیم آب کـه در علـم هیدرولیک جریان های باز، سرریز نامیده می شوند استفاده به عمل می آمد که آب پخشان یـا مقسم نامیده می شدند.

تقسیم آب در ایران | پیشینه تقسیم آب در ایران | مقیاس سنجش مقدار آب

آب پخشان یا مقسم

در صورتیکه مقدار آب آنقدر بوده که تقسیم آن برای تعیین سـهمیه دهـات و شـهرها از لحـاظ مقدار و عبور آن از نهرهای متداول و معمولی مشـکلی ایجـاد نمـی نمـود.

پیشـینیان آب قنـات ـ چشـمه یـا رودخانـه ـ را بوسـیله آب پخشـان تقسـیم مـی کـرده انـد.

در آب پخشـان کاشمر هر نهر به یک ده جاری می شود. طرز تقسیم آب از این قـرار اسـت کـه ابتـدا کـف بستر را تحت شیب نسبتاً کم، کاملاً صاف می کنند. سپس بوسیله دیـواره ئـی کـه نـوك تیـز هستند، آن ها را به فاصله های معین از یکدیگر در کف رودخانه نصب می کنند.

البته نوعی دیگر از اندازه گیری آب از طریق استفاده از سرریز در مسـیر جریـان نیـز در روستاهای اطراف یزد (از جمله روستای سرچشمه در منطقه زارچ) متداول بـود کـه بـا استفاده از وسیله ای به نام ‹‹پرگال›› انجام می پذیرفت.

پرگال ابزاری است چوبی یا برنجی با دو مدرج که از یک طرف به هم متصل اند به هنگام اندازه گیری دو ضلع نسبت بـه هـم حالت عمودی و افقی می گیرند. ضلع افقی را اصطلاحا دهنه و ضلع دیگر را عنق یا ارتفـاع می نامند. درجات تقسیم بندی چنان است که هر ضلع از دیگری کاملا مشخص است. محل اندازه گیری در فاصله حدود صد متری از مظهر قنات و در سطحی بدون شیب اسـت.

در این محل یک بند کوچک موقتی و بدون نفوز می سازند تا آب پشـت آن جمـع شـده و از روی آن سریز کند. در این حال دهنه پرگال را روی سطح صاف بنـد قـرار مـی دهنـد بـه نوعی که ضلع عمق یا ارتفاع پرگار بر آن عمود شود با در نظـر گـرفتن درجـات اضـلاع و زاویه ریزش آب مقدار حجمی آب را مشخص می سـازند مـثلا اگـر ضـلع دهنـه شصـت سانتی متر و ضلع عمودی یک سانتیمتر باشد و زاویه ریزش آب 15تا 20درجه (بـه طـوری که دست در زیر قوس آبشار مانند خیس نشود)مقدار آن را برابر با شصت قفیز آب گوینـد.

منبع

مقیاسها و روش های اندازه گیری و تقسیم آب در ایران | امیررضا اصغری | پژوهشنامۀ تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال پنجم | شماره دوم | پاییز و زمستان 1395

مدیریت تقسیم آب در ایران قدیم با تکیه بر ابزار پنگان | ایرج سعادتمند | غلامحسین رحیمی | تاریخ علم، دورۀ 14 | شمارۀ 2 | پاییز و زمستان 1395

جنبه های اجتماعی نظام آبياری در ايران | مصطفی ازکیا | ولی اله رستمعلی زاده | مجله انسانشناسی | سال دوازدهم | شماره 21 | پاييز و زمستان 1393

  • منبع
  • حقوق نیوز

دیدگاه

شما هم می توانید دیدگاه خود را ثبت کنید



کد امنیتی کد جدید