شاهکاری از علم و هنر: ساعت آفتابی و تاریخچه آن

ساعت آفتابی

ساعت آفتابی وسیله‌ای است که زمان را با استفاده از مکان خورشید در آسمان می‌سنجد. معمول ترین نوع ساعت آفتابی از میله ای ساخته شده است که روی صفحه‌ای قرار دارد و ساعت های شبانه روز روی صفحه نشانه گذاری شده‌اند. وقتی مکان خورشید در آسمان عوض می‌شود، مکان سایهٔ میله هم روی صفحه جابه‌جا می‌شود و ساعت را نشان می‌دهد.

هرگاه جسمی بین خورشید و سطح زمین قرار گیرد سایه تشکیل می شود. به دلیل حرکت دورانی زمین این سایه حرکت می کند. چنانچه اطراف محل تشکیل سایه مدرج می توان از آن جهت تععین زمان استفاده کرد، این یک ساعت آفتابی است.

نحوه قرار گیری مانعی که باعث تشکیل سایه می شود و محلی که سایه بر روی آن حرکت می کند می تواند به اشکال و فرم های گوناگون ساخته شود.

ساعت های آفتابی در اکثر کشورهای پیشرفته بوسیله مجسمه سازان و معماری برجسته ساخته می شود و در فضاهای باز مورد استفاده قرار گیرد.

ساعت های آفتابی وسایلی برای زمان سنجی به کمک نور (سایه) خورشید هستند که با توجه به حرکت ظاهری خورشید در طول روز زمان را نشان می دهند. این ابزار تا تا قبل از ساخته شدن ساعت های مکانیکی استفاده فراوانی داشته اند.

ساعت آفتابی به اشکال گوناگون ساخته می شود و در هر نوع مدرج کردن صفحه ساعت محاسبات خاص خود را دارد. که با توجه به محل نصب ساعت انجام می شود.

تاریخچه ساعت های آفتابی

بر اساس نوشته های هرودوت، تاریخچه ساعت های آفتابی به پیش از 5000 سال پیش بازمی گردد. هرودوت منشاء این ابزار های سنجش زمان را به سومری ها و کلدانی ها نسبت می دهند؛ اقوام پیشروی که در بین النهرین زندگی می کردند. تقسیم بندی 24 ساعته زمان که امروزه نیز آن را به کار می بریم یادگاری از این قوام است.

رواج فراوان ساعت های آفتابی نزد رومیان باعث تلفیق طرح و اعداد یونانی با ساعت ها گشته به طوری امروزه استفاده از اعداد یونانی برای ساعت های مکانیکی نیز کاربرد فراوان دارد.

با آغاز تمدن اسلامی – ایرانی، طراحی این ساعت ها با دقت های بیشتری همراه شد. چرا که زمان اوقات شرعی را مسلمین نشان می داد. متاسفانه به دلیل جنگ ها و استفاده از موادی مانند کاه گل، سفال و چوب امروزه نمونه های اندکی از آن دوران در ایران باقی مانده است.

در دوران معاصر ساعت های آفتابی در کنار کنار کارکرد خود از جهتی دیگر نیز مورد توجه قرار گرفته اندو آن استفاده از مفاهیم زیبایی شناسی در طراحی آنهاست. اینک با وجود گذشت سالها ساعت های آفتابی به عنوان نمادی از هویت تاریخی – علمی و از آن مهمتر به عنوان نمادی از تلاقی علم، فرهنگ و هنر به یادگار مانده است و هر روزه تعداد آنها افزوده می شود. گاهی تنها همان ایده های اولیه به کار می رود و گاهی نوآوری های جذابی در آن دیده می شود.

همان طور که گفته شد امروزه در شهر ها ساعت های آفتابی استفاده فراوانی دارد. هم اکنون در کشور فرانسه طبق آماری 30 هزار ساعت آفتابی موجود است. در انگلستان با وجود اینکه 7 یا 8 ماه از سال ابری و بارانی است تعداد بیشماری ساعت آفتابی و هزاران انجمن کوچک و بزرگ دوست داران ساعت افتابی وجود دارد.

کاربرد این ساعت ها برای تزیین باغ ها و زیبا سازی نماهاست. و نیز به صورت عمودی در سطح شهر معابر و میادین استفاده می شود. و علاوه بر زیبایی و نمایش زمان بیانگر تمدن و فرهنگ آن کشور نیز می باشد. در ایتالیا، آمریکا و هند نیز ساعت های آفتابی استفاده گسترده ای دارد، و پارک های مختص ساعت های آفتابی دارند که در آنها انواع ساعت های آفتابی ساخته شده است.

در این میان کشور ما از پشتوانه غنی علمی و فرهنگی و مخصوصآ در نجوم برخوردار است و دارای مفاخری مانند عبدالرحمن صوفی و خواجه نصیرالدین طوسی قیاس الدین کاشانی و... می باشد که در زمان خود مراجع علم ستاره شناسی و هیئت بودند و تالیفاتی در زمینه ساخت انواع ابزار نجومی مانند ساعت های آفتابی و اسطرلاب نیز داشته اند.

در حالی که امروزه ما از وجود این مفاخر و افتخار به آنها غافل شدیم و کشور های دیگر برای این بزرگان یادبود می سازند.

امروزه ما تعداد انگشت شماری ساعت آفتابی در کشورمان داریم. مانند ساعت آفتابی شهر مراغه و کتابخانه ملی ایران که متاسفانه هر دو توسط آقای دنی ساوا از طرف رایزنی سفارت فرانسه ساخته شده اند. در حالی که افرادی در داخل کشور هستند که توانایی انجام این کار را دارند.