در نتيجهٔ کاوشها و بررسىهاى مناطق باستانی، معلوم شده است که اين مجموعهها بهدلايل گوناگون نظامي، مذهبى و اقتصادى شکل گرفتهاند و توسعه يافتهاند. از مجموعههاى قبل از تاريخ مىتوان حسنلو در آذربايجان، چغازنبيل در خوزستان، نوشيجان در همدان را نام برد.
در دورهٔ تاريخى نيز ساخت اين مجموعه بناها ادامه يافت. از جمله بناهاى فيروزآباد نيشابور، نسا در مرو، تخت سليمان در آذربايجان.
در دورهٔ اسلامى نيز ايجاد و توسعهٔ اين مجموعهها فزونى يافت و شاهکارهايى بوجود آمد.
پيدايش اين مجموعهها با ايجاد يک آرامگاه ساده يا يک مکان مذهبى يا سياسى شروع مىشود و بعد در طول زمان، بناهاى ديگرى مانند مساجد، مدرسه، کتابخانه، خانقاه، آبانبار، کاروانسرا و ... به آن اضافه مىشود و تبديل به يک مجموعهٔ بسيار زيبا و باشکوه مىشود مانند مجموعهٔ حرم حضرت رضا (ع)، بقعهٔ شيخ نعمتالله ولى در کرمان و مجموعه شيخ صفى در اردبيل.
ايجاد چنين مجموعههايی، عمدتاً در بافت اصلى و مراکز شهرها به صورت سمبل بوجود مىآيد. مانند مجموعهٔ مرقد حضرت معصومه در قم.
اردبیل: بقعهٔ شیخ صفیالدّین اردبیلی
اين بقعه، شامل مجموعهاى از مقابر شاهزادگان و امراى دورهٔ صفوى است و در شهر اردبيل ساخته شده است. بناهاى مجموعهٔ امروزى شامل چند ساختمان به نامهاى بقعهٔ شيخ صفىالدين مقبرهٔ شاهاسماعيل، چينىخانه، مسجد، جنتسرا، خانقاه، چلهخانه، چراغخانه و شهيدگاه مىباشد. ساخت اين مجموعه در زمان شاه تهماسب صفوى آغاز و در دورهٔ شاهان بعدى صفوى تکميل گرديد. از جمله اشياى نفيس بقعهٔ شيخ صفی، فرش مشهور اردبيل است که در حال حاضر در موزهٔ ويکتوريا و آلبرت در لندن نگهدارى مىشود. پس از انقراض سلسلهٔ صفوی، بقعهٔ شيخ صفى در اثر حوادث طبيعى و عدم مراقبت لازم، دستخوش ويرانى گشت.
چينىخانه محل نگهدارى کتب نفيس و ظروف چينى است که بيشتر در دورهٔ شاهعباس به اين محل منتقل شده است. محل نگهدارى ظروف در چينىخانهٔ اردبيل بسيار شبيه کاخ عالىقاپوى اصفهان است.
شهيدگاه در جنب مقبرهٔ شيخ صفى شامل دو مقبره متعلق به سلطان حيدر و سلطان جُنيد است که پدر و جد شاهاسماعيل مىباشند و به دستور شاه اسماعيل پس از کشته شدن اين دو در جنگ شروان، به اين محل منتقل شدند.
بقعهٔ شيخ صفىالدين که در واقع آرامگاه شهرياران صفوى است، از نظر کاشىکارى و تزئينات از زيباترين ابنيهٔ تاريخى دورهٔ صفوى محسوب مىگردد.
تهران: مجموعه کاخهای سلطنتی
از روزگاران دور تهران مورد توجه شاهان صفوى بود. نقشههای عهد قاجار نشان مىدهد، که محل فعلى مجموعه کاخهاى گلستان در محدودهٔ برج و بارويى معروف به ارگ بوده که در زمان شاه تهماسب صفوى ساخته شده است. بيشتر بناهاى گلستان متعلق به زمان قاجار بويژه ناصرالدينشاه است؛ ولى اولين بنا معروف به ديوانخانه در سالهاى اوليهٔ حکومت کريمخان زند ساخته شده است. بعد از کريمخان، آقامحمدخان قاجار عمارت تخت مرمر را بر پايهٔ عمارت کريمخانى بازسازى کرد.
در زمان فتحعلىشاه، تخت مرمر بزرگى در وسط ايوان اين بنا نهاده و نقاشى ديوارهاى آن بيشتر شد. توسعه و ايجاد بناهاى مجموعه گلستان از زمان ناصرالدينشاه آغاز و در اين دوره بتدريج بناهايى در قسمتهاى شمالي، غربي، جنوبى و شرقى محوطه باغ گلستان ساخه شد. مجموعه کاخهاى شمال اين مجموعه عبارتند از : سرسراى ورودي، تالار آيينه، تالار موزه و تالار برليان. در ضلع شرقى کاخ که به خيابان ناصرخسرو منتهى مىشود، عمارت معروف شمسالعماره در ۱۲۸۴ هجرى ساخته شد. نماى کاخ با کاشىهاى هفت رنگ و بخشهاى داخلى آن با آيينهکارى مزين شده است. در بخش جنوبى کاخ، بناى مشهور تکيه دولت وجود داشت که در سال ۱۳۲۵ شمسى ويران و بجاى آن بناهاى ديگرى ايجاد شد.
در حال حاضر، بناى معروف عمارت بادگير و تالار الماس از بناهاى عصر قاجاريه وجود دارد که تزئينات فوقالعادهاى دارند. در زمان ناصرالدينشاه کاخى معروف به کاخ ابيض در جنوب غربى کاخ گلستان ساخته شده که در سال ۱۳۴۷ تبديل به موزهٔ مردمشناسى شد.
در ضلع شمالى کاخ گلستان، بناهايى وجود داشت که در پنجاه سال اخير تخريب و به جاى آن بناهاى ديگرى ايجاد شد. مهمتر از مجموعه بناهاى گلستان، اشياى هنرى آن است؛ مثل تابلوهاى نقاشی، فرش، ظروف چيني، نسخ خطي، مهرها، سکهها، اسلحهها و اشياى هنرى ساخت اروپا و ... که در نوع خود از شاهکارهاى هنرى جهان است.
ری: مجموعه حضرت عبدالعظیم
حضرت عبدالعظيم از نوادگان امام حسن مجتبى (ع) است که در قرن سوم هجرى شهيد و در ري، دفن شد. آستانهٔ حضرت عبدالعظيم داراى بناهاى متعدد و زيبايى چون، سردر، ايوان - آيينه، صحن، گنبد، مسجد، رواق و مناره است. نخستين گنبد مرقد با کتيبههايى به خط نسخ در زمان حکومت سلجوقيان، توسط مجدالملک براوستانى بنا شده است. در حال حاضر بناى اوليهٔ مرقد، تغييرات اساسى پيدا کرده.
در زمان صفوي، بناهايى به اين مجموعه اضافه شد که از جملهٔ آنها سردر، ايوان و رواق و روپوش زرين صندوق است. در مجموعه حضرت عبدالعظيم، دو مقبرهٔ ديگر بنام بقعهٔ امامزده حمزه برادر حضرت امام رضا و امامزاده طاهر فرزند حضرت امام موسى کاظم وجود دارد. مجموعه حضرت عبدالعظيم در دورهٔ قاجاريه بازسازى و گسترش يافت که از آن جمله آينهکارى و نصب ضريح نقره را مىتوان نام برد. همچنين در مجاورت آستانه، مقابرى براى شاهان، رجال و بزرگان بنا شده که قبر ناصرالدينشاه از جملهٔ آنهاست.
شیراز: مجموعه وکیل
کريمخان زند از سال ۱۱۷۲ تا ۱۱۹۳ هجرى قمرى در ايران حکومت کرد و شيراز را پايتخت قرار داد. در اين شهر بناهايى ساخته شد که به بناهاى وکيل معروف است؛ اين مجموعه شامل مسجد، بازار، حمام، آبانبار و ... است که در محلهٔ درب شاهزاده شيراز واقع شدهاند.
مسجد وکيل داراى صحن بزرگ، سردر مجلل و ايوانهاى بزرگ و وسيع است. اين مسجد با کاشىهاى معرق زيبا همراه با گل و بوته اسليمى و کتيبههاى متعدد تزئين شده است. کاشىکارىها از آثار دورهٔ فتحعلىشاه قاجار است و پس از زلزله ۱۲۴۰ هجرى قمرى مرمت و تکميل شدهاند.
بازار وکيل جنب مسجد قرار دارد و به صورت صليبى شامل يک رشته بازار شمالى - جنوبى و يک راسته شرقى - غربى است. در محل تقاطع بازارها چهارسوق بزرگ و زيبايى قرار دارد که گبند بزرگ و مرتفعى آن را در زمرهٔ شاهکارهاى معمارى قرار مىدهد. اين بازار شامل سراهاى بزرگ و متعددى است.
حمام وکيل در غرب مسجد وکيل قرار دارد و سردر آن مزين به کاشىکارى دورهٔ قاجار است. آبانبار پشت حمام واقع شده و داراى منبعى بزرگ و عميق است. روى آبانبار بادگير مرتفعى است که کار تهويه را انجام مىدهد.
قُم: مجموعه بنای حضرت معصومه (س)
اين مجموعه از نظر معمارى و تزئينات، در رديف شاهکارهاى هنرى محسوب مىشود. حضرت معصومه (س) خواهر حضرت رضا (ع) در حدود سال ۲۰۱ هجرى براى ديدار برادر، عازم خراسان شدند و در بين راه جادهٔ (ساوه - قم) بيمار و پس از هفده روز سرانجام در شهر قم بدرود حيات گفتند. ايشان در محل کنونى آستانهٔ قم که در آن زمان، باغ بلبلان نام داشت، دفن شدند. ابتدا شيعيان قم، بر مدفن آن حضرت سايبانى از بوريا برپا داشتند. و پس از مدتى علاقمندان اهل بيت، گنبدى از آجر و گچ بر فراز مقبره ساختند.
در اواسط قرن پنجم هجري، در دورهٔ حکومت سلجوقيان، اميرابوالفضل عراقي، ضمن تعمير بارو و بناهاى شهر قم، دستور داد گنبد مقبره را تخريب و گنبد جديدى بسازند. گنبد جديد به ارتفاع ۱۴ متر و با تلفيق آجر و کاشى ساخته شد. در موزهٔ آستانهٔ قم، کاشىهاى فراوانى جمعآورى شده که حاکى از تزئين آرامگاه در سال ۶۰۵ هجري، توسط يکى از امراى آلمظفر است. اين کاشىهاى بىنظير، بهوسيلهٔ هنرمندان معروف کاشان، محمدبن ابىطاهر و ابوزيد ساخته و زينتبخش آرامگاه شده است.
مجموعهٔ آستانه حضرت معصومه (س)، مانند مجموعهٔ حضرت رضا (ع) از بخشهاى گوناگون تشکيل يافته است. مهمترين بخش شامل صحنهاى عتيق و جديد، ايوانها، مسجد اعظم، مدرسهٔ فيضيه، صحن زنانه، ايوان شمالى و بناهاى غرب مجموعه است. در مجموع ۱۴ ايوان در مجموعهٔ آستانهٔ قم وجود دارد، که همگى تزئينات کاشى دارند. هر يک از اين ايوانەا داراى نامهاى گوناگون مانند ايوان طلا، ايوان آيينه، ايوان اتابکى و ... است.
مدرسهٔ فيضيه در ضلع شمالى صحن واقع شده است. اين مدرسه با نقشه چهار ايواني، دويست حجره در اطراف حياط دارد. ساختمان اين مدرسه نيز در زمان صفويه ساخته شده و ايوان جنوبى آن در زمان قاجاريه به پايان رسيده است. مقابر بعضى شاهان و اميران نيز در مجموعهٔ حضرت معصومه (س)، به چشم مىخورد. از شاهان صفوي، شاهعباس دوم، شاه سليمان، شاه صفى و شاه سلطان حسين و از شاهان قاجاريه فتحعلىشاه و محمدشاه را مىتوان نام برد.
هنرمندان معمار، کاشىکار، خوشنويس، آيينهکار و ... در طول صدها سال، اين مجموعهٔ زيبا را ساخته و به بهترين شکل تزئين نمودهاند.
کاشان: مجموعه باغ و کاخ فین
اين مجموعهٔ غيرمذهبى در روستاى فين واقع شده است. اين مجموعه که در شش کيلومترى جنوب غربى شهرستان کاشان واقع شده است، شامل بناهاى زيبايى در يک باغ مصفاست. بنظر مىرسد که از صدر اسلام در محل مجموعهٔ کنونى بناهايى وجود داشته که احداث آنها را به شاهان صفاري، آلبويه، سلجوقى و ايلخانى نسبت دادهاند.
توسعه و گسترش باغ فين کاشان به دورهٔ صفوى باز مىگردد؛ بناسازى در باغ فين به دورهٔ شاهعباس برمىگردد ولى در دوره ديگر شاهان صفوى نيز ادامه يافت. در همين زمان بود که کاخ صفىآباد بهشهر نيز به شيوهٔ باغ فين در مازندران احداث گرديد.
شاهصفى با ملاحظهٔ آب فراوان در باغ فين حوضخانه را به اين مجموعه اضافه کرد. در حال حضار مجموعهٔ باغ شامل اين بخشهاست: سردر ورودي، ساختمان دو طبقه وسط باغ، سرپوشيدهٔ فتحعليشاهي، بناى کريم خاني، حمامهاى عهد صفوى و قاجار، بناى معروف به شتر گلوى شاه عباس، ساختمان نظامالدوله و بقاياى کاروانسراهايى که از دورهٔ صفوى در محوطهاى محصور و پوشيده از درختان سرو و کاج قرار دارد.
مهمترين بناى باغ فين در عهد صفوى صفهٔ شاهعباسى است که ايوان و شاهنشينهايى در طرفين دارد. زيرا اين ساختمان چشمهٔ آبى معروف به چشمه سليمانى در جريان است که به استخر بزرگى منتهى مىگردد. از بخشهاى ديگر باغ، صفهٔ سليمانى است که در حدود ۱۱۰۰ هجرى به مجموعه اضافه شده است. در حال حاضر قسمت اعظم بناهاى سليمانى بجز حوضخانه از بين رفته است. بناى باغ فين کاشان در عهد افشاريه، زنديه و قاجاريه مورد استفاده بوده و در اين دورهها بناهاى متعددى به اين مجموعه اضافه شده است.
صدراعظم با لياقت ايران، اميرکبير، پس از عزل به کاشان تبعيد و به دستور ناصرالدينشاه در يکى از حمامهاى اين باغ به قتل رسيد. اين باغ در اثر عوامل طبيعى و جنگهاى داخلى آسيب فراوان ديده است.
کرمان: مجموعه گنجعلیخان
گنجعلىخان از حکام مشهور زمان شاهعباس صفوى بود که از ۱۰۰۵-۱۰۳۴ هجرى قمرى بر کرمان حکومت کرد و آثار و ابنيهٔ زيادى از خود به يادگار گذاشت. مجموعهٔ گنجعلىخان از جملهٔ اين آثار عامالمنفعه است که در مرکز شهر کرمان واقع شده است. اين مجموعه شامل ميدان، مدرسه، حمام، مسجد، آبانبار و ضرابخانه است. ميدان محوطهاى مستطيل شکل به طول صد و عرض پنجاه متر است که بازار، حمام، آبانبار، ضرابخانه، مدرسه، مسجد در اطراف آن قرار گرفته است.
مدرسه که اکنون به کاروانسرا معروف است، به تاريخ ۱۰۰۷ هجرى بنا شده و کتيبهٔ آن به خط عليرضا عباسى است. اين مدرسه مورد استفادهٔ طلاب است و کاشىکارى آن از نمونههاى زيباى دورهٔ صفوى است. مسجد در جنب مدرسه واقع شده که داراى تزئينات کاشىکاري، گچبرى و خطاطى است. محراب آن با سنگ مرمر و کتيبههاى گچى جلوه خاصى دارد. حمام، اثرى بديع از کاشىکاري، نقاشي، مقرنس و کاربندى به شمار مىرود. در سال ۱۳۵۵ حمام گنجعلىخان به موزه تبديل شد. ضرابخانه نيز پس از تعميرات مفصل تبديل به موزهٔ سکه شده است.
ماهان: زیارتگاه شاه نعمتاللّه ولی
ماهان در چهل کيلومترى شرق کرمان، در کنار جادهٔ اصلى واقع شده است. زيارتگاه شاه نعمت ا... ولى داخل اراضى وقفي، در ناحيهاى دور از روستا قرار دارد. شاه نعمتا... ولي، عارف و شاعر قرن نهم هجرى است. زيارتگاه وى شامل سه حياط روباز، در راستاى يک محور مرکزى است. بيشتر بناهاى اين مجموعه متعلق به دورهٔ صفويه است و در دورهٔ قاجار بناهايى به آن افزوده شده است. قديمىترين اثر معماري، گنبدخانهاى است که صندوق قبر شاه نعمتا... ولى در آن قرار دارد. اين گنبدخانه در ۸۴۰ هجرى توسط احمدشاه، مريد وى برپا گرديده است.
اين مجموعه شامل بناهاى متعددى است که مهمترين آنها ورودي، صحن، حسينيه، کاروانسرا، رواق، حرم، مرقد، گنبد، چلهخانه، آرامگاه شاهخليل و مقابر متعدد است. اين بناى زيبا از قرن هشتم هجرى برجاست و در دورهٔ صفويان و قاجاريه، اجزائى به آن افزوده شده و بصورت کنونى درآمده است.
مشهد: مجموعه حَرَم حضرت رضا (ع)
مجموعه بناهاى حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس، يکى از مهمترين مجموعه بناهاى مذهبى است. اين مجموعهٔ باشکوه، تقريباً ۲۵ بناى مهم را شامل مىشود که هر يک ارزش والايى از نظر معمارى و هنرى دارند. احداث اين بنا از قرون اوليهٔ اسلامى شروع شده و کار تکميل آن همچنان ادامه دارد. مهمترين بخش، مقبرت حضرت رضا (ع) است؛ بقيه اين مجموعه در طول زمان شکل گرفته است.
مقبرهٔ حضرت رضا (ع) مربع شکل و اندازهٔ ضلع آن ده متر است. اين مرقد با گنبد درپوش بسيار زيبا که روکشى از طلا دارد، مظهر و سمبل مجموعه بناهاى حرم است. طبق کتيبهاى که روى صندوق قديمى مقبره وجود دارد، صندوق در سال ۱۰۲۲ هجرى در زمان شاهعباس ساخته شده و کتيبهٔ آن اثر هنرمند معروف، عليرضا عباسى است. کتيبههاى متعددى روى بدنهٔ گنبد قرار دارد، که مربوط به دورهٔ شاهعباس و شاهسليمان صفوى است که بهخط عليرضا عباسى و محمدرضا امامى است و در فاصلهٔ سالهاى ۱۰۱۰ تا ۱۰۸۶ هجرى به خط ثلث و با رنگ سفيد بر زمينهٔ آبى نوشته شده است.
از ديگر بخشهاى مجموعه حضرت رضا (ع)، حياط مرکزى آن است که به صحن عتيق معروف است و شکل مستطيل و چهار ايوانى دارد. اين ايوانەا در زمان وزرات امير عليشير نوايي، در سال ۸۷۲ هجرى و در زمان سلسلهٔ صفوى بنا شده است. گلدستههاى طلا در زمان شاهطهماسب و نادرشان افشار به مجموعه اضافه شده است. رواقهاى معروف به دارالضيافه و دارالحفاظ در زمان تيمورى و صفوى به اين مجموعه افزوده گشته است. همچنين مساجد گوهرشاد، دودر، پريزاد و ميرزا جعفر جزء اين مجموعهاند.
مجموعه حرم حضرت رضا (ع) در طول يک هزار سال، توسط هنرمندان معروف، اميران و شاهان تکميل شده است.
اين مجموعه همچنين شامل بناهاى صحن جديد، دارالسلام، دارالسرور، سقاخانه، موزه، کتابخانه، توحيدخانه، حمام، گنبد حاتمخاني، گنبد الله ورديخان، آرامگاه شيخ بهايي، صحن جمهورى اسلامى و ديگر بناهاى وابسته است و در زمرهٔ شاهکارهاى هنرى جهان شمرده مىشود. بسيارى از شاهکارهاى هنرى دورهٔ اسلامي، در موزهٔ آستان قدس نگهدارى مىشود.
دیدگاه