جواهری در قلب اصفهان: میدان نقش جهان و شگفتی‌های معماری آن

معرفی میدان نقش جهان

میدان نقش جهان اصفهان یکی از معروفترین بناهای شهر اصفهان می باشد. این میدان که از بزرگترین و زیباترین میادین جهان به شمار می ­رود. در میدان نقش جهان هنر، سیاست، مذهب و اقتصاد با هم ترکیب شده اند. قرار گرفتن دو مسجد امام (مسجد شاه) و مسجد شیخ لطف الله در کنار کاخ عالی‌قاپو، از سویی حدود دویست حجره دو طبقه در پیرامون میدان و سردر بازار بزرگ قیصریه گویای این مطلب است.

میدان نقش جهان در زمان حکومت شاه عباس اول و به فرمان وی در محل باغی به نام نقش جهان که گفته می شود مربوط به دوره حکومت سلاجقه در اصفهان بوده، بنا می گردد. در چهار طرف میدان، چهار عنصر معماری نفیس و ارزشمند شامل مسجد تاریخی امام در جنوب میدان، مسجد شیخ لطف الله در شرق، کاخ عالی قاپو در غرب و سر در قیصریه در شمال به دستور شاه پی ریزی و ساخته شده که هر یک در نوع خود شاهکاری بی بدیل می باشند.

این میدان در طول حیات خود کاربری های متنوعی را بر عهده داشته است که از جمله می توان به عملکرد سیاسی به لحاظ استقرار کاخ سلطنتی (مراسم تشریفاتی، رژه های نظامی، مراسم تعزیر محکومین و...) عملکرد مذهبی به لحاظ استقرار دو مسجد (اجرای مراسم و آیین های مذهبی، بر پایی نماز جماعت در مواقعی که جمعیت نماز گزار بیش از گنجایش مسجد امام بود) عملکرد تجاری به لحاظ وجود دکان ها و قرار گیری در بطن بازار (استقرار چادر های دستفروشان، ازدحام مردم برای خرید و ...) عملکرد تفریحی (آتش بازی، چوگان بازی، قاپون اندازی، شاطر دوانی، جشنها و اعیاد ملی، بازیگری، خیمه شب بازی، نقالی و بند بازی).

میدان نقش جهان، میدانی مستطیل شکل درازای ۵۶۰متر و پهنای ۱۶۰ متر (طول ۴۴۰ قدم و عرض ۱۶۰ قدم) در مرکز شهر اصفهان است.

بناهای تاریخی موجود در میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد شاه (اصفهان)، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شده‌است که عموماً جایگاه عرضهٔ صنایع دستی اصفهان می‌باشند.

میدان نقش جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ جزء نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید.

میدان نقش جهان در ابعادی کوچکتر، در دوره تیموریان ساخته شد. در زمان شاه عباس اول این میدان توسعه یافت و فرم و شکل امروزین خود را یافت. برخی از مهمترین ابنیه پیرامونی این میدان، در همین دوره ساخته شد. پس از انتقال پایتخت ایران از اصفهان به شیراز، میدان نقش جهان اهمیت خود را به تدریج از دست داد. در دوره قاجار، این میدان و ابنیه پیرامونی آن رو به تخریب نهاد. با آغاز دوره پهلوی اول تمامی ابنیه اطراف میدان بطور کامل بازسازی شدند. کار مرمت و بازسازی این ابنیه تا امروز بطور مداوم ادامه دارد.

میدان نقش جهان در زمان صفویان در جایی بنا شده است که پیش از آن باغ بزرگی بنام باغ نقش جهان در آن مکان بوده است. درازای میدان نقش جهان بیش از ۵۰۰ متر، پهنای آن ۱۶۵ متر و مساحت آن نزدیک به ۸۵ هزار مترمربع است. در زمان شاه عباس اول و جانشینان وی این میدان محل بازی چوگان، رژه قشون و برگزاری آئین ها و جشن ها و نمایش های گوناگون بوده است.

دو دروازه سنگی چوگان که هنوز در شمال و جنوب این میدان بر جای مانده، یادگار آن دوران است.

در گرداگرد این میدان بناهای باشکوه و زیبایی چون مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع عباسی کاخ عالی قاپو و سر در قیصریه ساخته شده که هر یک از آنها نمونه ای درخشان از معماری دوران صفویان است. این میدان و دیگر آثار تاریخی اطراف آن شامل مسجد امام (مسجد جامع عباسی) ، کاخ عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و سر در بازار قیصریه، اثر فکر خلاق و دستان هنرمند معماران ورزیده ایرانی بویژه شیخ بهائی، استاد علی اکبر اصفهانی، و استاد محمد رضا اصفهانی است.

پیش از ساخته شدن ابنیه فعلی در دوره شاه عباس اول، میدان کوشک محل اعدام محکومان به اعدام و برگزاری برخی از مراسم رسمی همچون جشن نوروز بوده‌است. منابع گوناگون، بنای به شکل فعلی را در دوره سلطنت شاه عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری دانسته‌اند. با این حال، از ابتدای سلطنت شاه عباس، سطح میدان در اندازه بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق تسطیح شده و بارها مراسم چراغانی و آتشبازی در آن برپا شده‌است. احتمال دارد که بنای این میدان از روی نقشهٔ میدان حسن پادشاه در تبریز برداشت شده باشد.

استاد محمدرضا و استاد علی‌اکبر اصفهانی، نام دو تن از معمارانی است که میدان را طرح ریزی نموده و آن را به شکل فعلی بنا نهاده‌اند. نام این دو معمار بر سردر مسجد جامع عباسی و محراب مسجد شیخ‌لطف‌الله به چشم می‌خورد.

در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان زنده و فعال بوده، لیکن در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان خودداری شده‌است. در ایم سلطنت شاه سلطان حسین، جوی‌های آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقیمانده از درختانی که شاه عباس به دست خود کاشته بود، خشکیده‌اند. در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی مهری قرار گرفت.

بخش‌هایی از عمارت نقاره خانه در طول دوران آشفتگی ایران از حمله افغانان تا استقرار حکومت قاجارها، تخریب گردید. در دوره حکمفرمایی برخی حکام محلی مانند شاهزاده ظل السلطان و شاهزاده صارم الدوله مجموعه میدان نقش جهان تا مرز تخریب نیز پیش رفت. در پایان دوران قاجار، بخش عمده‌ای از حجره‌ها تخریب شده بود، کاشیکاری گنبدها شکسته بود و میدان از همه لحاظ نیاز به مرمت داشت.

تا پیش از صفویه، در محل این میدان، باغی به نام نقش جهان وجود داشته‌است. این باغ، نام خود را از شهری در آذربایجان گرفته که اینک به نام نخجوان خوانده می‌شود. حمدالله مستوفی درباره این شهر گفته‌است:«شهری خوش است که آن را نقش‌جهان خوانند و اکثر عمارات آن از آجر است»  پس از مرمت میدان و ابنیه اطراف آن در دوره رضا شاه، نام رسمی میدان به میدان شاه و نام مسجد جامع عباسی نیز به مسجد شاه تغییر یافت. امروزه نام رسمی این میدان، میدان امام یا میدان امام خمینی است.

میدان نقش جهان از دیدگاه مورخان

دیو لافوا ، جهانگرد فرانسوی که در سال ۱۲۹۸ هجری قمری از این میدان دیدن کرده ، در این باره می نویسد : من احتیاجی ندارم که مانند فیثاغورث یونانی در حل مسئله مهمی تلاش کنم ، بلکه کاملاً  برای من مکشوف است و می توانم با نهایت اطمینان بگویم که در  د نیای متمدن امروز هیچ گونه بنا ئی وجود ندارد که بتواند از حیث وسعت و زیبائی و تقارن عمارات ، شایسته مقایسه  با این میدان باشد. این عقیده شخص من نیست، سایر اروپائیان هم که در فن معماری و مهندسی تخصص دارند با عقیده من همراهند.

پیترو دلاواله ، جهانگرد ایتالیائی نیز اظهار نظر کرده است: دور تا دور این میدان را ساختمانهای مساوی و موزون و زیبا فرا گرفته که سلسله آنها در هیچ نقطه قطع نشده است . درها همه بزرگ و دکانها همسطح خیابان هستند و بالای آنها ایوانها و پنجره ها و هزاران تزئینات مختلف ، منظره زیبائی بوجود آورده است.این حفظ تناسب در معماری و ظرافت کار باعث تجلی بیشتر زیبائی میدان می شود و با وجودیکه عمارتهای میدان ناوو نادر  رم بلندتر و غنی تر هستند ، اگر جرات این را داشته باشم باید بگویم میدان نقش جهان را بدلایلی ترجیح می دهم.

پروفسور هینتس، ایران شناس معاصر آلمانی درباره میدان نقش جهان چنین می نویسد: میدان در مرکز شهر قرار دارد . بنایش موقعی صورت گرفته که مشابه آنرا از نظر وسعت و سبک معماری و اصول شهر سازی در مغرب زمین نداریم.شاردان ، جهانگرد معروف و نکته سنج فرانسوی از میدان نقش جهان به عنوان مرکز خرید و فروش یاد می کند.

پروفسور، آرتور پوپ، در کتاب معماری ایران درباره مسجد امام می نویسد: ساختمان احداث این مسجد ، با وجود بی صبری شاه عباس در اتمام آن کار، به کندی پیش رفت ؛ به طوریکه آخرین پوشش مرمرین آن در سال ۱۶۳۸ میلادی انجام پذیرفت . این اثر تاریخی نما یانگر اوج هزار سال مسجد سازی در ایران است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث علیرضا عباسی، خوشنویس پر آوازه عصر صفوی و مورخ به سال ۱۰۲۵ هجری حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده ، و ثواب آنرا به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهداء نموده است.

در ذیر این کتیبه به خط محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن از مقام معماری و مهندسی، معمار مسجد جامع جدید اصفهان (در مقابل مسجد جامع عتیق) یعنی استاد علی اکبر اصفهانی تجلیل شده است. ارتفاع گنبد عظیم مسجد ۵۲ متر و ارتفاع مناره های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است .قطعات بزرگ سنگ های مرمری یکپارچه و سنگاب های نفیس ، مخصوصاً سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ که مورخ به سال ۱۰۹۵ هجری است ، از دیدنیهای جالب این مسجد بی نظیر جهان اسلام است.

مکان های دیدنی‌ میدان نقش جهان

1. فضای کلی میدان نقش جهان اصفهان

هنگام ورود به مجموعه نقش جهان، فضایی متفاوت از بافت شهری را خواهید دید. در وسط میدان، حوض بزرگی وجود دارد با فواره‌هایی خیره کننده. گذرگاه‌های متعدد برای رفت و آمد به همه جای میدان وجود دارند. در دو ضلع این میدان بناهای مذهبی و مساجد قرار دارند و در ضلعی دیگر یک کاخ تماشایی مشاهده می‌‏شود.

ورودی بازار اصفهان نیز از همین میدان است که گردشگران را به دنیایی تاریخی و جذاب می‌‏برد. دور تا دور میدان، غرفه‌هایی وجود دارند با اجناسی ناب از صنایع دستی که چشم مسافران را به خود خیره می‎کنند. همچنین نیمکت‎هایی سنگی در اطراف قرار دارند که امکان استراحت را به بازدیدکنندگان می‌دهد.

2. کاخ عالی قاپو

یکی از چشم‌نوازترین بناها در نقش جهان کاخ عالی قاپو است که در ضلع غربی آن قرار دارد و با ظاهری دلفریب، بازدیدکنندگان را به دنیای درون خود دعوت می‎کند. این عمارت ۴۸ متر ارتفاع و شش طبقه دارد که با راه پله‎های مارپیچ به یکدیگر راه دارند.

خیره‌کننده‎ترین قسمت این کاخ، گچ‌بری‌های آخرین طبقه است که به اتاق موسیقی یا اتاق صوت شهرت دارد و نقش سازهای مختلف در آن دیده می‎شود. راز شکوهمندی این بنا نیز در مینیاتورهای آن نهفته است که کار هنرمند معروف عصر صفوی، رضا عباسی هستند.

3. مسجد شیخ لطف الله

در گوشه‌ای از میدان تاریخی نقش جهان، گنبدی زیبا توجه توریست‎ها را به خود جلب می‎کند؛ چرا که هیچ مناره‌ای بر فراز آن مشاهده نمی‎شود. مسجد شیخ لطف الله یکی از مساجد خاص ایران است که در دوران صفوی ساخته شده و امروزه به عنوان یکی از دیدنی‌های مجموعه نقش جهان طرفداران بسیاری دارد.

این مسجد شاهکاری از معماری و کاشی‌کاری قرن یازدهم هجری به شمار می رود و به فرمان شاه عباس اول، توسط استاد محمدرضا اصفهانی از معماران مشهور آن دوره ساخته شده‌است. ساخت این مسجد حدود ۱۸ سال به طول انجامید و پس از گذشت سالیان طولانی، هنوز هم در استفاده از رنگ و نور در معماری، شاهکاری حیرت‌انگیز به شمار می‌رود. یکی از شگفتی‌های این بنا، طاووسی است که در مرکز داخلی گنبد آن طراحی شده و پرهای آن، توسط نور وارد شده از طاقِ بالایِ درِ ورودی مسجد، تکمیل می‌شود.

4. مسجد امام

در ضلع جنوبی میدان نقش جهان، گنبد و مناره‏‌هایی دیده می‎شود که به مسجد امام تعلق دارند. این مسجد که با نام‌های مسجدشاه، مسجد سلطانی و مسجد جامع نیز شناخته می‎شود، از مهم‌ترین مساجد تاریخی اصفهان و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به شمار می‎رود.

این بنا شاهکاری بی‏‌نظیر از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. ساخت مسجد امام در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس بزرگ، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی آغاز شده و تزیینات و الحاقات آن تا دوره جانشینان وی به طول انجامید. رنگ و بزرگی صحنه سردر و گنبد این مسجد بسیار خیره‌کننده‌ است. تکرار عناصر ساختمانی، طاق نماهای متقارن، زیبایی حوض بزرگ وضو، کاشی‌کاری‌ها و … نیز حیرت آورند.

معمار مهندس این بنا، استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان آن، محب‌علی بیک الله بوده‌ و خوش‌نویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی و محمدصالح امامی، کتیبه‌نگاری‌های آن را انجام داده‌اند.

5. سر در قیصریه

سردر قیصریه نام یکی دیگر از سازه‎های دوران صفویه است که در گوشه‌ای از میدان نقش جهان و در ورودی اصلی بازار اصفهان قرار دارد و پس از چشیدن سرد و گرم روزگار، باز هم استوار سر جای خود ایستاده‎است. در گذشته این بنا سه طبقه داشت، اما پس از تخریب یکی از طبقات، امروزه تنها دو طبقه از این بنا باقی مانده‎است.

طبقه تخریب شده به نقارخانه اختصاص داشت و به‌وسیله نواختن موسیقی در آن، اوقات روز به مردم اعلام می‎شد. طبقه دوم، مخصوص امور دفتری و بازرگانی بود و در پایین‌ترین طبقه، حجره‌هایی برای خرید و فروش وجود داشت. سردر قیصریه شامل چهار درِ فرعی، یک دروازه اصلی و یک حوض است و بر بالای آن نقاشی‌هایی به قلم رضا عباسی، ناقوس دیر هرمز و ساعت قلعه پرتغالی‌ها به چشم می‌خورد. این سردر شما را به دالان‌های پر همهمه بازار بزرگ اصفهان می‎کشاند که قلب تپنده اقتصاد نصف جهان است.

6. بازار قیصریه

بازار اصفهان یکی از بزرگترین و زیباترین بازارهای ایران است و به دلیل حضور در میدان نقش جهان، یکی از ممتازترین بازارهای ایران از نظر موقعیت گردشگری به شمار می‌‏رود. ساخت بنای اصلی این بازار و بخش‎های مختلف آن از سده دهم الی سیزدهم خورشیدی به طول انجامید و در دوره‎های صفویه و قاجاریه تکمیل شد.

بازار قیصریه همان‎طور که در بالا گفته شد؛ سردری زیبا از ورودی میدان نقش جهان دارد. راسته‌های اصلی و فرعی زیادی در این بازار وجود دارد که از میان آن‌ها می‎توان به سماور سازها، مَخلص، مقصودبیک، هارونیه، نیم آورد گلشن، شَله و … اشاره کرد. در این مجموعه مدارس مذهبی و مساجدی همانند دیگر بازارهای ایران دیده می‌‏شوند که تعدادی از آن‌ها عبارتند از: مدارس مذهبی جده بزرگ و کوچک، نیماور، هارونیه، صدر، کاسه‌گران و مسجد‌های ذوالفقار، جارچی، شیشه و غیره.

7. دروازه‌های چوگان

در ضلع جنوبی و شمالی میدان نقش جهان اصفهان ، ستون‎هایی کوتاه و سنگی دیده می‎شوند که در واقع دروازه چوگان را تشکیل می‎دادند و یادآور ورزش چوگان در گذشته هستند و در واقع، قدیمی‌ترین دروازه چوگان دنیا است.

میدان چوگان نقش جهان یکی از میادین برگزاری بازی چوگان بوده که گستره‎ای برابر با ۸۳ هزار و ۵۰۰ متر مربع را در بر می‌گرفته است و طرح آن تا جایی در نحوه اجرای بازی چوگان تاثیر داشته‌ که زمین‌های چوگان معروف دنیا، کم و بیش از آن الگو گرفته اند. چند سالی است که بازی‌های چوگان به صورت نمادین در این میدان برگزار می‎شوند تا تاریخ این اثر بهتر به نمایش گذاشته شود و مردم از آن بیشتر آگاهی یابند.

8. توحیدخانه

پشت عمارت عالی قاپو، ساختمانی است به نام توحیدخانه که در گذشته به عنوان مطبخ و زندان کاخ مورد استفاده قرار می‌گرفته. این بنا در عهد شاه عباس اول محل عبادت صوفیان و جایگاه «خلیفه الخلفا»، قطب و پیشوای صوفیان صفوی بوده و در شب‌های جمعه، گروه‌هایی از آنان در این ساختمان گرد هم می‎آمدند و به جان شاه دعا می‌کردند. از این رو این بنا یک مکان مقدس بوده که گاه عدالت‌خواهان در آن اعتصاب می‎کردند و کسی حق نداشت با سلاح وارد آن شود.

در دوره قاجار این مکان دیگر قداست نداشت و در دوران پهلوی نیز گنبد آن تبدیل به زندان شد و قسمتی از زمین‌های آن به احداث ساختمان شهربانی اختصاص یافت. امروزه این بنا در میان حیاط دانشکده معماری دانشگاه هنر اصفهان واقع شده و از چشم بسیاری پنهان مانده‎است. ولی از ایوان عالی قاپو امکان مشاهده این بنا وجود دارد.

تفریحات میدان نقش جهان

خرید: با توجه به این‏که فرصت‎ها و امکانات خوبی برای خرید صنایع دستی در میدان نقش جهان فراهم شده است، بسیاری از گردشگران و توریست‎ها برای خرید سوغات به این مکان مراجعه می‎کنند.

رستوران گردی: در میدان نقش جهان فرصت‌های خوشمزه‎ای وجود دارند، مثل فرنی‌ فروشی‌ها یا فروشندگان دوغ و باغلوا که از خوراکی‎های سنتی اصفهانی است. بستنی و آبمیوه فروشی‌ها به ویژه در تابستان باعث خنک شدن وجود مسافران و گردشگران می‌‏شود.

کافه گردی: برخی کافه‎های میدان نقش جهان، کافه‎های ساده‌ای نیستند و به عنوان کافه گالری یا کافه موزه، فعالیت می‌کنند؛ این کافه‎ها صبحانه هم سرو می‌کنند و می‌توانید ساعات آغازین روزتان را در آن‌ها بگذرانید.

کالسکه سواری: یکی از جلوه‌های خاص میدان نقش جهان کالسکه‌هایی هستند که به دور میدان می‎چرخند و گشت و گذاری متفاوت را رقم می‎زنند.

عکاسی: بسته به نوع نگاه و سلیقه، سوژه‎های نابی در جاهای مختلف میدان نقش جهان وجود دارد و امکان ثبت تصاویری به یاد ماندنی را می‎دهد. ازگنبدهای زیبای مساجد گرفته تا فواره‌های آب و جلوه‌های معماری و …