مینا کاری یکی از هنر های تزیین فلزات است. این هنر در ایران سابقه طولانی دارد.
هنر میناکاری
لعاب مینا ماده ای سخت و شیشه ای است که نه تنها در روی فلزات به و به منظور تزیین فلزات به کار می رود، بلکه بسیار پیش از به وجود آمدن مینا کاری روی فلز، در روی اشیاء سفالی و چینی از این لعاب استفاده می شده است که می توان از قدیمی ترین نمونه های مینا را روی سفالینه های مینایی متعلق به 1500سال پیش از میلاد است نام برد.
شاید قدیمی ترین نمونه مینا کاری در ایران بازو بند طلای مینا کاری شده ای متعلق به دوران هخامنشی است که در موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن نگهداری می شود. این بازو بند 12 سانتی متر قطر دارد.
از مینا کاری دوره اشکانی اطلاع چندانی در دست نیست. ولی این هنر در دوران ساسانی رواج داشته و از دو نمونه می توان نام برد که یکی بشقاب نقره ای زراندودی است که پرویز یا قباد پادشاه ساسانی را در حال شکار بز کوهی نشان می دهد که بعضی از قسمت های آن با مینای تزیین شده است.
بازو بند مینا دوره هخامنشی
بشقاب مینا کاری دوره ساسانی
دیگری قسمتی از یک تنگ طلایی است که به طریقه مینا کاری خانه بندی تزیین شده است. ارتفاع این قسمت 11/3 سانتی متر است. از این که در قرون اولیه اسلامی مینا کاری رواج داشته یا نه اطلاع صحیحی در دست نیست.
مینا کاری در دوره ی سلجوقیان 429-591 هجری قمری مرسوم بوده و یکی از عالی ترین نمونه مینا کاری دوران اسلامی موجود در موزه ایزبروک، یک بشقاب برنزی است که با مینای چند رنگ با تصویر انسان، حیوان و پرنده در داخل اشکال ترنجی تزیین شده است.
ظروف فلزی مانند هاون، شمعدان برنجی «آفتابه لگن» (برای شست و شوی دست، سر سفره غذا) و غیره است که روی آن ها کنده کاری شده و گاه روی آن با مینا تزیین شده است. یکی از این قبیل ظروف که اکنون در موزه آرمیتاژ مسکو است کتیبه ای به نام محمد بن عبدالوحید هراتی مورخ به تاریخ 559 هجری که مینا کاری آن به وسیله حاجب مسعود بن احمد انجام گرفته است و ظرف برنجی دیگری در موزه لوور با کتیبه ای به نام عثمان بن سلیمان نخجوان مورخ به تاریخ 586 قمری دیده می شود.
در عصر تیموریان به علت علاقه وافر تیمور به هر گونه تجملات هنر مینا سازی هم متداول شده و در گوشه و کنار کاخ های وی بر روی چلچراغ ها و جعبه و نظایر آن نیز استفاده شایان توجهی به عمل آمد.
در دوران صفوی هنر فلز کاری و مینا کاری تحول یافت و ظروف نقره ای با نقوشی مانند نقاشی مینیاتور از قبیل مجالس بزم دربار، یا مجالس شکار با اسب مزین گشته است. از این ظروف در موزه های مغرب زمین و همچنین در موزه ایران باستان موجود است. در این موزه شمعدان های متعدد، آفتابه لگن و دوستکامی های بزرگ نقره یا برنج مینا کاری شده است که بیشتر آن ها کار خراسان است. در این دوره برای تزیین صندوق مزار بزرگان از مینا استفاده می کردند و صندوق مزار شیخ صفی الدین اردبیلی از نمونه های بدیع و زیبایی از مینا سازی دوره صفدی به شمار می رود.
یکی دیگر از نمونه های زیبای مینا کاری دوره صفوی خنجری است که در موزه آرمیتاژ مسکو در روسیه است.
در دوران قاجار استفاده از ظروف طلای مینا کاری شده در دربار و خانه های اشراف استفاده می شده است.
زرگران دوره قاجار ظروف طلای مینا کاری بسیاری ساخته اند که جنبه ی هنری داشته و روی آن ها را طرح های برجسته انداخته و با مینا و سنگ های قیمتی تزیین می نمودند. از جمله این آثار آفتابه لگن از طلا و میناست.
در دربار پادشاهان قاجار به خصوص ناصر الدین شاه که قلیان کشیدن از سرگرمی های او بوده، سر قلیان های مینا کاری شده وجود داشته است.
اشیاء دیگری مانند قلاب کمربند، انفیه دان، گلاب پاش گوشواره ها و دستبند ها، کاسه و نعلبکی و قاشق های مینای این دوره با تصاویر انسان و گل و مرغ به جای مانده است.
در دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار به هنر مینا کاری توجه بسیار شده و در این روزگار قطعات و لوحه های مینایی بر روی انواع لوازم مانند تخت، صندلی، جعبه سر قلیان، عطر دان و غیره به کار گرفته می شد. همچنین در این دوران لوحه های فراوانی از مینا به منظور تزیین مقبره بزرگان دین ساخته شده و برای تزیین اماکن مقدسه بر روی ضریح ها، در ها، و غیره نصب شده است.
البته نباید پنداشت که این سنت از ویژگی های دوران قاجار به شمار می رود بلکه در عصر صفویه نیز این روش متداول بوده است و تا کنون ضریح های عالی و گرانبها مزین به طلا و نقره و مینا برای بعضی از ائمه معصومین (ع) و مرقد امام زادگان و بزرگان مذهب جعفری ساخته شده است.
در حال حاضر نیز مینا سازان اصفهان اشیایی برای مشتریانی که طالب اشیاء نفیس و گرانبها هنری هستند می سازند، که تقریباً همه بر روی مس ساخته می شوند.
همچنین در فروشگاه های صنایع دستی اصفهان، تهران و دیگر شهر ها انواع و اقسام اشیاء مینا کاری مانند گوشواره، گردنبند، انگشتر، جعبه های بزرگ و کوچک، قوطی سیگار، سرویس های چای خوری، کاسه، بشقاب و گلدان در اندازه های مختلف، گلاب پاش و حتی تابلو های مینیاتور مینا برای هر نوع سلیقه و با کیفیت های متفاوت از اشیاء نفیس گرفته تا اشیاء ارزان قیمت ساخته شده و به فروش می رسد.
در شهر رشت نیز نوعی مینا که به نام مینای خانه بندی نامیده می شود که از نمونه های آن، گیره استکان و شربت خوری از مینا و مفتول برنج است.
روش ساخت و آمادهسازی ظروف مینا
فلزات طلا، مس، نقره، استیل، آلومینیوم، مفرغ، برنج و برنز در میناکاری استفاده میشوند که مس بهترین نمونه فلز برای میناکاری به شمار میرود. مس دوام و استحکام دوام و استحکام داشته، شکلپذیر بوده، چکشخوار است و قابلیت ورقه شدن دارد. مس مناسب میناکاری باید 99 درصد و بالاترین ضخامت معمول به کار رود در غیر این صورت، موقع حرارت دادن ناخالصیهای آن بهصورت تاول بر سطح فلز نمایان میشود. علت انتخاب فلز مس این است که قابلیت جذب لعاب آن بیشتر از دیگر انواع فلزات است.
ابتدا برای تهیه یک اثر مینایی، فلزی را که بهعنوان ماده اصلی مورد نظر باشد را انتخاب نموده سپس به هر شکل و هر اندازه که مورد نظر است توسط مسگر متخصص ساخته میشود و پس از آن توسط استاد میناکاری لعاب سفید رنگ یکدستی به آن میزنند. این مرحله از لعاب سفید رنگ به نام لعاب آستر معروف است. بعد از این مرحله فلزی را که لعاب یکدست خورده به منظور پخته شدن در کورهای که حداکثر حرارت آن 750 درجه سانتیگراد باشد قرار میدهند و بعد فلز لعاب دیده را از کوره خارج کرده و مجددا با لعاب مرغوبتری پوشانده و برای بار دوم حرارت میدهند.
این عمل یعنی عمل لعاب کاری را معمولا "سه الی چهار بار تکرار میکنند پس از طی این مراحل فلز لعاب داده شده و حرارت دیده هم اینک برای ایجاد هر گونه نقشه و طراحی که مورد نظر است آماده شده و این طرحها و نقشها به ذوق هنرمند و یا با توجه به سفارشی که به او شده است بر روی جسم نقش میبندند. در اصطلاح میناکاران این مرحله را، روی مینا، رنگ آمیزی هفت رنگ نامیده میشود." ظروف مینایی بعد از نقاشی، مجددا به کوره فرستاده میشود با این تفاوت که حرارتی کمتر از دفعات قبل حدود 600 درجه سانتی گراد مورد نیاز است تا رنگها بهصورت مطلوب هنرمند درآید.
به طور کلی زیر ساخت ظروف میناکاری به دو شیوه چکش کاری و خم کاری ساخته میشود که در ادامه به توضیح کامل آنها پرداخته شده است.
ساخت زیرساخت مینا به شیوه چکش کاری: استادکاران در این شیوه، صفحهای مدور از ورق فلز را به اندازه معین بریده سپس نوک پرگار را به مرکز دایره برای تعیین کف شیء قرار داده، دایرهای کوچکتر رسم میکند سپس با چکش و وارد آوردن ضربات متوالی دیوراه ظرف را مشخص میسازد. در ادامه کار با استمرار ضربات، شکل نیم کروی ظرف بهتر نمایان میشود و عمل چکشزنی تا زمانی که شیء آماده گردد، ادامه مییابد.
ساخت زیر ساخت مینا به شیوه خم کاری: ساخت اشیایی شبیه ظروف یک تکه مانند بشقاب میناکاری به وسیله ماشین خمکاری انجام میشود. وسایلی که در این روش مورد استفاده قرار میگیرند، عبارتاند از:
- انبردست کوچک، بزرگ و فرنگی
- پاشنه گرد
- تسمه خطکش
- چکش چوبی
- دم باریک
- رنده
- سوهان
- قلم سر تیز
- میخ سر پهن
- متر
چنانچه شیء موردنظر از چند قسمت مجزا تشکیل شده باشد (مانند: آجیلخوری، شیرینیخوری و شکلات خوری پایهدار میناکاری) با عمل لحیمکاری از ترکیب مس، روی و برنج تهیهشده که همراه پودر تنکار (تنه کار) یا بوراکس برای پوشاندن درزها به کار میرود.
بعد از آماده شدن زیرساخت ظرف برای محو اثرات چکش بر بدنه، سطح آن را با رنده یا ماشین چرخکاری میکنند. چرخکاری برای صیقلی کردن و برطرف نمودن زائدههایی است که بر اثر لحیمکاری و چکشکاری در ظرفی از قبیل قندان میناکاری، پایههای قسمت مدور شیء به وجود آمده است. سوهانکاری نیز برای صیقلی نمودن لبههای ظروف، پایه گلدانها و شمعدانها به کار میرود و ناهمواریهای لبه را برطرف میکند و در نهایت از سنباده برای رفع رسوبات و تراشههای باقیمانده استفاده میشود. زیرساخت شیء موردنظر در این مرحله به پایان رسیده و آماده سفیدکاری است.
سفیدکاری در کارگاه با مواد مخصوص مانند پودر نشادر، قلع و پنبه صورت میگیرد. در این روش ابتدا ظرف را شسته و تمیز میکنند. اگر قرار شود زیرکار ظرف مینا به صورت برجسته باشد و یک ظرف مینا برجسته تولید شود، آن را روی آتش گرفته تا به خوبی داغ شود بعد مقداری از قلع جامد را بر روی ظروف مالیده که به علت بالا بودن حرارت بدنه ظرف، ذوب میشود. سپس پنبه را در پودر نشادر زده و آن را محکم روی ظرف میکشند و با تکرار این عمل، قلع بر تمامی سطح منتقل و ظرف آماده قلمزنی میشود.
انواع لعاب در میناکاری
هنگامی که زیر ساخت مسی محصول میناکاری آماده شد باید روی آن با لعاب پوشش داده شود تا ظرف مینا آماده طرحپردازی و نقاشی توسط استاد میناکار شود. لعاب مینا بر روی فلز به دو دسته عمده تقسیم میشوند که عبارتاند از:
• لعاب مینای متالیک صنعتی (مات و شفاف)
• لعاب مینای هنری (مات و شفاف)
لعاب مینای متالیک صنعتی بیشتر جنبه کاربردی داشته و کمتر جنبه هنری دارد ولی درصد ترکیب آن با لعاب مینای هنری بسیار زیاد است. این لعاب را میتوان بر روی فلزات مختلف به کار برد اما آهن و چدن عمدهترین فلزاتی هستند که این لعاب بر روی آنها استفاده میشود.
لعاب مینا هنری از نظر ساختار شیمیایی بنابر نوع فلز مورد استفاده، ترکیبات و ضریب انبساطی خاصی که همگونی با فلز باشد در نظر گرفته میشود که با توجه به تمامی این عوامل فلز مس، مناسبترین آنها به شمار میرود. در این روش انواع فلاکسهای حرارتی بهجای لعاب آستر استفاده میشود. برای ایجاد ارتباط مطلوب میان لعاب رویه و بدنه، لعاب آستر 2 تا 3 برابر روی بدنه تکرار میشود. لعاب هنری نیز مانند سایر لعابها به صورت مات، شفاف و گاه نیمه شفاف مورد استفاده قرار میگیرد.
رنگ های میناکاری
رنگ مورد استفاده در این هنر، گیاهی، معدنی یا فلزی است. در گذشته از رنگهای گیاهی و رنگهای معدنی استفاده میشد؛ اما امروزه بیشتر، رنگ های فلزی و شیمیایی به کار می روند. به طور کلی رنگ هایی که در میناکاری به کار می روند عبارتند از:
رنگ های گیاهی که در چیتسازی هم مورد استفاده قرار می گیرند.
رنگ های معدنی که در نقاشی و میناکاری کاربرد داشتند و امروزه استفاده از آنها محدود شده است.
رنگ های فلزی که روی شی استفاده می شوند.
در مینای اصیل از مینای رنگین پودر شده که دمای ذوب پایینی دارد، استفاده می شود. بیشتر رنگهای میناکاری را از ترکیب اکسید فلزات با انواع مشخصی از نمک ها به دست می آورند. مخلوط محلول صمغ عربی و گلیسیرین به عنوان حلال رنگ عمل می کنند. رنگ ها را از ترکیب مواد شیمیایی متفاوتی به دست می آورند؛ رنگ زرد از ترکیب آهن، اکسید کروم و قلع و رنگ قرمز با اضافه کردن براکس به کربنات سدیم وترکیبات طلا و رنگ سبز از ترکیب کردن کرومات سرب با مس درست می شود. شدت رنگ به درجه و زمان حرارت بستگی دارد.
انواع مینا یا انواع شیوههای میناکاری
مینا حجره بندی
در این روش مینا بهوسیله مفتولهای فلزی که روی سطح کار لحیم میشوند پدید میآید سپس فضای بین سیمها بهوسیله رنگها مینایی پر میشود و برای جلوگیری از سیاه نشدن مفتولها سطح کار را با یک لعاب مینایی بیرنگ میپوشانند و در آخر مینا را در کوره مخصوص میبرند و پس از حرارت دادن، مفتولها پولیش میدهند. البته امروزه از این شیوه کمتر استفاده میشود و بیشتر در کشورهای چین، هند و روسیه تا حدی از این روش استفاده میشود.
در این نوع مینا برای براق شدن سیمها باید ترکیبی از هنر میناکاری و ملیله را با هم ادغام کرد البته برای لحیمکاری مفتولها حتما باید از لحیم نقره استفاده شود زیرا اگر از لحیمهای دیگر استفاده شود امکان جدایی مفتولها وجود دارد.
مینای نقاشی
در این روش زمینه یا ورقهی مس را به اشکال دلخواه در آورده، بعد از مراحل مختلف اعم از تاب دادن (برای جلوگیری از شکنندگی مس، جسم مسی را با حرارت سرخ کرده، یکباره در آب قرار میدهند) دوغاب میدهند (با محلول جوهر آب و جوهر گوگرد برای از بین چربی و ضایعات روی مس) سپس جسم مسی را سه بار لعاب میدهند. پس از آماده شدن روی لعاب آن را نقاشی کرده و دوباره حرارت میدهند. در این بخش ممکن است که یک جسم برای شکلگیری مینا چهار الی پنج بار حرارت داده شود. البته کارهایی که دارای زمینه رنگی است و میباید طلاکاری شود معمولا پنج بار داخل کوره برده میشود ولی کارهایی که دارای زمینه سفید است چهار بار در کوره قرار میگیرد. امروزه رایجترین نوع میناکاری، مینا نقاشی است.
مینای مرصع
در این نوع مینا، دانههایی به شکل یاقوت و به رنگهای مختلف بر روی ظروف مینا توسط کمی رنگ لعاب و آب به دانه چسبانده میشود. معمولا محلهایی که میخواهیم دانههای یاقوت رنگ را بچسبانیم لعاب نمیدهیم بلکه باید بهصورت مس باشد تا بتواند بهتر و زیباتر دانهها در آنجا گیرد. این هنر امروزه کمتر متداول است و درگذشته بیشتر بر روی حمایل، غلاف شمشیر، چایخوری و غیره کاربرد داشت.
لازم به ذکر است که دانههای یاقوتی شکل را از خرد کردن و حرارت دادن شیشههای مختلف رنگی میتوان تهیه نمود.
مینای برجسته
در این روش نقوش و خطوط موردنظر را بر روی شی فلزی طرح میکنند و یا اینکه توسط استاد قلمزن، زمینه مسی به اشکال مختلف برجسته میشود. البته در مینای برجسته، هنرمند قلمزن نباید برجستگیهای روی ظروف را بهصورت شیب تند بسازد بلکه اشکال برجسته باید نسبت به سطح اصلی زاویههای بازداشته باشد. بهطورکلی شکل قلمزنی ظروف مینایی با ظروف قلمزنی معمولی فرق میکند؛ زیرا در قلمزنی، استاد مسگر سعی میکند اطراف شکل را گودتر و تندتر و تیزتر کنند؛ درصورتیکه در ظروف برجسته مینا، برای قرار گرفتن رنگ لعاب برجستگی باید حالت مایل داشته باشد.
گاهی هم مینای برجسته را بهصورت دو پیوسته درست میکنند مانند کاسه بشقابهای بزرگ; بدینصورت که بیرون ظروف برجسته و داخل آن کاملا صاف است. در این روش، کاسه دارای دو پوشش است: یکی برجسته و دیگری صاف که اینها باید با هم تطبیق شوند و توسط استاد مسگر با لحیم نقره کاملا بر روی هم قرار گیرند و لحیم شوند. مینای برجسته همچنین در پلاکهای مختلف بهخصوص در اماکن متبرکه جهت خطوط مختلف به کار میرود.
روش لعاب دادن این نوع مینا هم مانند مینای نقاشی است که باید در سه مرحله لعاب داده شود و یک الی دو بار نیز بعد از نقاشی داخل کوره برده شود.
مینای پنجرهای (مشبک، دورو شفاف)
در این روش، مینا مانند شیشههای پنجره شفاف است بدین گونه که با عبور نور از دو طرف جلبتوجه میکند. این روش که ظریفترین شیوه میناکاری است بر روی فلز نقره و طلای مرغوب که اکسید نمیشود به کار رفته و معمولا برای ساخت گوشواره و آویزهای ارزشمند استفاده میشود.
وقتی طرح روی فلز، سوراخ و اطراف آن ساییده و صیقل داده شد برای میناکاری آماده است. فلز آماده شده را به صفحه میکا متصل کرده و روی سهپایه قرار میدهند. میکا در این روش بهعنوان زیر کار و بست استفاده میشود چراکه مینا به میکا نمیچسبد. مینا در این روش نه بهصورت پودر بلکه بهصورت یک تکه بهکاربرده میشود.
رنگهای موردنظر را با پنس داخل سوراخهای طرح قرار میدهند، سپس با دقت سطح روی فلز را بررسی میکنند و آن را داخل کوره گذاشته و بعد از آتش دادن کمی نگه میدارند تا فضاهای خالی آن ظاهر شود. این فضاها را دوباره پر میکنند تا کمکم سطح فلز پوشانده شود و بعد از حرارت دادن دوباره و سرد شدن کامل ظرف، میکا را از آن جدا میکنند. سپس ظرف را زیر آب روان با سنگ چخماق میسایند تا رو و پشت آن همسطح شود. این کار را باید با دقت انجام داد زیرا ممکن است مینا را بشکند و در پایان آن را با پولیش دستی، شفاف و درخشان میکنند.
مینای شکری
در این نوع مینا، اسکلت مس را با لعاب رنگی پوشش میدهند. این نوع لعاب قبلا نیز وجود داشته است. ولی امروزه مس را با لعاب سفید پوشش میدهند همانند همان مراحلی که در مینای نقاشی ذکر شد سپس با رنگ دلخواه تمام سطح لعاب را رنگ میکنند و آن را داخل کوره حرارت میدهند. سپس جسم رنگی آماده شده را با مداد سفید طراحی میکنند و موادی که اشاره خواهد شد عملیات بعدی را انجام میدهند.
منابع:
آشنایی با هنر های سنتی ایران- زهرا تجویدی، مهندس محمد علی شاکری راد
کارناوال
پرنون
دیدگاه