نهضت ترجمه در صدر اسلام
رونق و رشد علوم مختلف در ابتدای ظهور اسلام، به دنبال نهضت ترجمه صورت پذیرفت. کتاب ها و رساله های بسیاری که در ایران، هند، مصر و روم و دیگر کشورها بود، در مدت کمتر از یک قرن، به زبان عربی ترجمه گردید. این امر از یک سو موجب آن شد که مسلمانان، به فراگیری علوم و فنون سایر ملل تشویق شوند و از سوی دیگر مواد لازم و مقدمات کافی، برای تحقیقات بعدی فراهم گردید. هر چند که زبان عربی برای علوم دقیق و صریح، زبانی مناسب بود و برای تنظیم اصطلاحات فنی به آسانی در اختیار دانشمندان قرار گرفت، کار ترجمه از سال 133 تا 288 ه.ق ادامه یافت. در این دوره، مترجمان، کتاب های اساسی را از زبان های سریانی، یونانی، پهلوی، سانسکریت به عربی ترجمه کردند. بزرگترین مترجم «بیت الحکمه»، یک طبیب نسطوری(مسیحی) به نام «حُنین بن اسحاق» (194-264 ه.ق) بود. چنانکه خود او گفته است، به تنهایی یکصد رساله از جالینوس و پیروان مکتب علمی او را به عربی ترجمه کرده است.
مسلمانان پس از فتح سوریه، عراق و ایران در سال 661 میلادی دولت اموی را در دمشق تشکیل دادند، ولی مسیحیان همچنان در دین و افکار خود آزاد بودند و فعالیت های علمی و فلسفی خود را دنبال می کردند. اعراب که افرادی تجارتپیشه، سیاح و فقیه و ملا بودند و تا اندازه ای افکاری مثبت داشتند، بنابراین دانش علمی توجه آنان را جلب کرد.
کار ترجمه در شهر بغداد تحت نظر «بیت الحکمه»، موسسه علمی معروفی که مأمون خلیفه عباسی به تقلید از جندیشاپور در بغداد تأسیس کرد و به آن دارالحکمه نیز گفتهاند شروع گردید. این مرکز علمی، بیشتر کوشش خود را متوجه ترجمه ی کتب کرده بود و هیچگونه هدف آموزشی نداشت. بیت الحکمه، کتابخانه و کارمندان دائمی داشت و مترجمان از اقصی نقاط دنیا در آنجا عهدهدار انجام خدمات بودند. هدف اصلی بیتالحکمه، فراهم آوردن و در دسترس گذاشتن اندیشه و خرد و علوم یونان و دیگر ملت ها به زبان عربی بود.
حنین ابن اسحاق طبیب و مترجم زمان خلفای عباسی که اهل نیشابور بود در زبان های یونانی، سریانی و عربی تبحر داشت. وی توانست تمام متون طبی حکیم بقراط را با همه ی شرحهایی که جالینوس بر آنها نوشته به زبان عربی ترجمه کرده و علاوه بر این بخش مهمی از اینها را خلاصه نموده است.
ترجمه ها که به کوشش گروهی از مترجمان توانا انجام می شد بسیاری از علوم را در بر می گرفت. فیزیک، گیاهشناسی، ستارهشناسی، نجوم، جغرافیا و دیگر علوم، از شمار علومی بودند که به آنها توجه می شد.
دوره اول ترجمه ها بیشتر به آثار طبی و فلسفی اختصاص یافت، ولی بعد از آن، موضوعات ریاضی، هیات و نجوم و جغرافیا توجه بیشتری را به خود جلب کرد. دوره ی ترجمههای نخستین در گسترش حیات علمی و عقلی جامعه ی مسلمانان اهمیت زیادی داشت. نویسندگان یونانی که بر دانشمندان عرب تاثیر گذاردند، شاعر، تاریخنویس و خطیب، نبودند بلکه اکثر آنان دانشمندان رشته های گوناگون از قبیل ریاضیات، ستارهشناسی، طب، فلسفه و غیره بودند. برای نمونه، روش علمی ارسطو بیشتر از نوشته های افلاطون و سقراط جلب توجه کرد.
گسترش اسلام در سرزمین های مختلف که از اندلس (اسپانیا) گرفته تا دیوار چین ادامه پیدا کرده بود، توانست فرهنگ همه ی این سرزمینها را تحت توجه قرار دهد.
مسلمانان به یاری هوش و ذکاوت خود با سخت ترین رقابت هایی که میان مراکز علمی نواحی مختلف وجود داشت و با الهام از نمونه های کلاسیک در اعتلای شناخته شدهی زمان خود توفیق یافتند. با گسترش موج فتوحات اسلامی، برتری زبان عربی بر تمام زبان های ملی دیگر تثبیت شد و علاوه بر این، همگونی وسیله ی ارتباطی بیان و تا حد زیادی همگونی عقاید مدهبی به توسعه فرهنگ مشترکی انجامید که دانشمندان همه ملت ها و فرقه ها در درون آن رشد یافتند. اسلام، به همان پایه که دین میلیون ها نفر بود، فرهنگ آنان نیز به شمار آمد و زبان عربی زبان علم بود.
توسعه ی قدرت سیاسی و برقراری اخوت عظیم اسلامی، اطلاعات درباره ی سرزمین های اسلامی را به صورت یکی از علایق پیوسته ی رو به فزونی درآورد. دراینجا نباید انگیزههایی را که اجتماع سالانه ی حج در مکه فراهم می آورد فراموش کرد. رفتن به مکه برای مسلمانان اختیاری نبود، بلکه انجام آن، در محدوده ی امکانات، وظیفه ی مسلم هر فرد مسلمان به شمار می رفت. به این ترتیب سیل بی وقفه ی زائران از گوشه و کنار سرزمین های اسلامی به سوی سرزمین عربستان جریان داشت.
به این ترتیب، حج به صورت مجمع منحصر بفرد مسلمانان باقی ماند و وقتی هزاران مسلمان از نژادهای مختلف، از محیط های طبیعی و اجتماعی گوناگون، همکیشان خود را ملاقات می کردند، آن مجمع، آنان را با دنیای بزرگ اسلام آشنا می کرد و فرصت های فراوانی را برای تبادل نظر و نقل تجربه های سفر در اختیار آنان قرار می داد. این فرصت برای دانشمندان آن زمان دقیقاً برابر سفرهای مطالعاتی امروزه به خارج از کشور بوده است. سال هایی که با آن وسایل کُند ارتباطی قرونوسطی صرف مسافرت به مکه و مدینه و بالعکس می شد، برای دانشپژوهان پیر و جوان مسلمان سفری دور و دراز بود.
افسانه های زائران، نمونههای مهمی بود برای سیاحان و جهانگردان که از هوش و فراست زیادی برخوردار بودند و برای کسب انواع مختلف اطلاعات رنجها کشیدند و به ملاقات با دانشمندان معروف شایق بودند. با سازمان یافتن نظام پستی و گسترش جاده ها و ارتباطات وابسته به استقرار یک امپراتوری پهناور، انگیزه ی نوشتن کتاب های بسیاری را در زمینه های مختلف برای مسلمانان پدید آمد، که در نتیجه اندیشمندان بزرگی توانستند کتاب های علمی بسیاری را در علوم مختلف به رشته تحریر درآورند.
منبع: شکلگیری و توسعه نظریه های کلاسیک در انسانشناسی - محسن سعیدی مدنی
دیدگاه