هورمون رشد (Growth hormone )
هورمون رشد یا Growth hormone که به اختصار با حروف GH نیز نشان داده می شود، ماده‌ای است که رشد بدن شما را کنترل می کند.
این هورمون که سوماتوتروپین (somatotropin) نیز نامیده می‌شود، سبب رشد، تقسیم سلول‌ها و بازسازی سلول‌ها می‌شود که در نتیجه رشد ماهیچه و استخوان و در مجموع رشد انسان را در پی دارد.
هورمون رشد از سلول‌های سوماتوتروپیک واقع در هیپوفیز قدامی آزاد می‌شود. تنظیم این فرآیند، توسط غده هیپوتالاموس صورت می گیرد. به عبارتی هیپوتالاموس با دو نوع هورمون تحت عناوین “هورمون آزاد کننده هورمون رشد (GHRH) یا سوماتوکرینین” و “هورمون مهار کننده هورمون رشد (GHIH) یا سوماتوستاتین” میزان تولید و ترشح هورمون رشد توسط هیپوفیز قدامی را تنظیم می کند
فواید هورمون رشد
رشد علاوه بر افزایش قد، فواید بی‌شمار دیگری نیز دارد که عبارتند از:
1- افزایش احتباس کلسیم، افزایش املاح معدنی استخوان و تقویت استخوان
2- افزایش عضله سازی از طریق هایپرتروفی سارکومرها
3- افزایش چربی سوزی (در حد محدود)
4- افزایش سنتز (ساختن) پروتئین
5- تحریک رشد تمام اعضای داخلی بدن (به جز مغز)
6- نقش داشتن در هومئوستازی
7- کاهش جذب گلوکز توسط کبد
8- افزایش گلوکونئوژنزی در کبد
9- حفظ سلامتی جزایر لانگرهانس پانکراس
10- تحریک سیستم ایمنی بدن
11- افزایش سطح فعال هورمون‌های تیروئیدی (T3 و T4)
12- تحقیقات نشان داده‌اند که هورمون رشد در سنین بالا و میانسالی تا حد زیادی سبب بهبود روحیه در افراد می‌شود.
اختلالات هورمون رشد
در کل اختلالات هورمون رشد را در دو دسته می‌توان مطالعه کرد؛ کاهش ترشح و افزایش آن.
کم‌کاری تمام غده‌ی هیپوفیز (پان‌هیپوپیتوئیتاریسم) به کاهش همه‌ی هورمون‌ها مترشحه از این غده، از جمله هورمون رشد می‌انجامد. علت هم عموماً تومورهای تخریب‌کننده‌ی بافت هیپوفیز مثل کرانیوفارنژیوما و تومورهای کروموفوب می‌باشد. همچنین ترومبوز عروق خونی هیپوفیز معمولاً زمانی که مادران پس از زایمان، دچاز شوک گردش خون می‌شوند یکی دیگر از این عوامل است.
بنابراین به طور کلی پان‌هیپوپیتوئیتاریسم در بزرگسالان را می‌توان به حالت کسی تصور کرد که دائماً خواب‌آلود است (به دلیل کمبود هورمون‌های تیزوئیدی)، به علت عدم برداشت چربی اضافه وزن دارد و کلیه‌ی اعمال جنسی را از دست داده است. معمولاً با تجویز هورمون‌های تیروئیدی و قشر فوق کلیه می‌توان این بیماران را به خوبی درمان کرد ولی فعالیت‌های جنسی با این هورمون‌ها اصلاح نمی‌شوند.
پان‌هیپوپیتوئیتاریسم در کودکان عموماً خود را با کوتولگی نشان می‌دهد. پس در مواجهه با این بیماران همیشه باید منتظر فردی باشیم که ظاهرش نصف سن واقعیش می‌باشد؛ در ۱۰ سالگی مانند یک کودک ۵ ساله‌اند و همان افراد در ۲۰ سالگی مثل کودکی ۱۰ ساله دیده می‌شوند. البته در یک‌سوم این کوتوله‌ها فقط ترشح هورمون رشد کم است و گاهی بالغ شده و بچه‌دار هم می‌شوند. کوتوله‌هایی را که صرفاً کمبود هورمون رشد دارند، در صورت شروع به موقع می‌توان با هورمون‌درمانی، به طور کامل درمان کرد.
گاهی سلول‌های تولیدکننده‌ی هورمون رشد بیش از حد فعال می‌شوند ویا در بین خود این سلول‌ها تومور به وجود می‌آید که میزان این هورمون را در بدن بالا خواهد برد. اگر این حالت قبل از جوش خوردن اپی‌فیز استخوان‌های دراز به تنه پیش بیاید، یعنی قبل از نوجوانی، قد فرد به طور غیرمعمولی بالا خواهد رفت، حتی تا ۲.۴ متر (ژیگانتیسم). باز هم اگر به موقع اقدام شود با جراحی‌های میکروسکوپی می‌توان بافت اضافه را برداشت.
چنین بیمارانی به دلایلی که گفته شد، هایپرگلیسمی دارند و سلول‌های تولیدکننده‌ی انسولین در آن‌ها پرکار و در معرض دژنره شدن هستند. در نتیجه هم حدود ۱۰% از آن‌ها دیابت قندی کاملاً آشکار دارند.
بیشتر این افراد اگر درمان نشوند، با کمبود هورمون رشد مواجه خواهند شد (پان‌هیپوپیتوئیتاریسم)؛ چون تورموهایی که ایجاد شده در نتیجه، بافت تولیدکننده‌ی هورمون را تخریب خواهد کرد. معمولاً این کمبود در اوایل بزرگسالی به مرگ زودرس می‌انجامد.
اگر افزایش هورمون رشد پس از بلوغ خود را نشان دهد به آن آکرومگالی می‌گویند. در این حالت دیگر استخوان‌ها نمی‌توانند رشد طولی داشته باشند ولی به رشد قطری خود ادامه می‌دهند. اندام‌های دیگر نیز بزرگ خواهند شد؛ کبد، کلیه، استخوان فک و حتی بینی و زبان که شاید در صحبت کردن هم مشکل‌آفرین باشد.
کمبود هورمون رشد
کمبود هورمون رشد يک بيماری نادر است که طی آن بدن مقدار کافی از هورمون رشد توليد نمی کند.
کمبود هورمون رشد (GHD)، که به عنوان “کوتوله هیپوفیزی” نیز شناخته می‌شود به وضعیتی گفته می‌شود که در آن، بدن فرد مقادیر کافی از هورمون‌های رشد تولید نمی‌کند. کودکان مبتلا به GHD به طور غیر‌طبیعی کوتاه هستند، اما تناسب بین اعضای بدن آن‌ها طبیعی است.
ممکن است از بدو تولد، نوزاد به مشکل کمبود هورمون رشد برای افزایش قد دچار باشد که به آن کمبود هورمون رشد مادرزادی گفته می‌شود. اما در مواردی هم ممکن است کودک در سنین بالاتر به این مشکل دچار شود که به آن کمبود هورمون رشد اکتسابی گفته می‌شود. این بیماری زمانی بروز می‌کند که غده‌ی هیپوفیز مقادیر بسیار کمی‌از هورمون‌های رشد را تولید کند. عدم ترشح کافی هورمون‌های رشد توسط غده‌ی هیپوفیز می‌تواند بر اثر مشکلات ژنتیکی، آسیب‌های مغزی شدید و یا متولد شدن بدون غده‌ی هیپوفیز باشد. البته در برخی موارد دلیل ترشح کم هورمون‌های رشد به طور واضح قابل تشخیص نیست.
گاهی اوقات کمبود ترشح هورمون می‌تواند به کمبود ترشح سایر هورمون‌ها در بدن مربوط باشد، از جمله: هورمون وازوپرسین (که موجب کنترل میزان تولید آب در بدن می‌شود)، گنادوتروپین (که میزان ترشح هورمون‌های جنسی مردانه و زنانه را کنترل می‌کند)، تیروتروپین (که میزان ترشح هورمون‌های تیروئیدی را کنترل می‌کند) و آدرنوکورتیکوتروفیک (که غده‌ی آدرنال و هورمون‌های ترشح شده از آن را کنترل می‌کند).
علل کمبود هورمون رشد
وقتی در مورد عوامل کمبود هورمون رشد صحبت می‌کنیم، معمولا دو واژه مهم به کار می‌رود که عبارتند از: مادرزادی و اکتسابی.
اختلال مادرزادی به این معنی است که مشکل از بدو تولد وجود داشته است. این موضوع می‌تواند ناشی از یک اختلال ژنتیکی باشد، که در تشکیل غده هیپوفیز که مسئول ترشح هورمون رشد است، مشکل ایجاد کرده است.
اختلال اکتسابی به این معنی است، که اختلال در مراحل بعدی زندگی ایجاد شده است و به عبارت دیگر کودک با اختلال به دنیا نیامده است. برای این اختلال علل مختلفی وجود دارد که عبارتند از:
- وجود تومور در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس
- آسیب به غده هیپوتالاموس یا هیپوفیز در اثر رادیوتراپی در ناحیه سر و گردن
- آسیب فیزیکی به سر که باعث آسیب مغزی شده است.
- مننژیت (عفونت دستگاه عصبی مرکزی)
برخی ديگر از عواملی که باعث بروز کمبود هورمون رشد می شوند، عبارتند از:
- پيدايش تومور در سر يا سابقه ابتلا به تومور در غده هيپوفيز
- بروز عفونت
- انجام عمل جراحی مغز
- اختلالات هورمونی مربوط به غده هيپوتالاموس يا غده هيپوفيز
- خون رسانی ضعيف به غده هيپوفيز
بعضی اوقات پزشکان نمی‌توانند علت مشخصی برای کمبود هورمون رشد پیدا کنند. در این شرایط از واژه اختلال ایدیوپاتیک استفاده می‌شود.
افزایش بیش از حد هورمون رشد
تولید بیش از حد هورمون رشد بیشتر در اثر تومور خوش خیم یا آدنوما (Adenoma) سلول‌های سوماتوتروف غده هیپوفیز ایجاد می‌شود. در بعضی موارد، تومورهای موجود در ریه یا جزایر لانگرهانس لوزالمعده می‌توانند هورمون تحریک کننده هورمون رشد را تولید کنند. این امر سلول‌های سوماتوتروف در غده هیپوفیز را برای تولید هورمون رشد تحریک می‌کند.
در موارد نادر، تولید غیر عادی هورمون رشد توسط سلول‌های تومور در بافت‌های مختلف که در حالت عادی هورمون رشد تولید نمی‌کنند، باعث افزایش بیش از حد هورمون می‌شود. تومورهای سوماتوتروفی در کودکان بسیار نادر هستند و باعث رشد بیش از حد شده که ممکن است منجر به افزایش قد شدید (غول پیکری) و بروز ویژگی‌های آکرومگالی در آن‌ها شود.
علاوه بر اثراتی که تولید بیش از حد هورمون رشد بر بدن دارد، گاهی وجود یک تومور هیپوفیز به خودی خود می‌تواند سردردهای شدید در فرد به وجود آورد و فشار تومور بر کیاسمای نوری یا چلیپا می‌تواند باعث نقص در بینایی فرد شود.
از آنجا که عملکرد متابولیکی هورمون رشد با عملکرد انسولین متضاد است، برخی از بیماران مبتلا به آکرومگالی دچار دیابت می‌شوند. سایر مشکلات مرتبط با آکرومگالی شامل فشار خون بالا، بیماری قلبی عروقی و آرتروز هستند. بیماران مبتلا به آکرومگالی همچنین با خطر ابتلا به تومورهای بدخیم روده بزرگ نیز روبرو می‌شوند.
برخی از تومورهای ایجاد شده در سلول‌های سوماتوتروف نیز هورمون «پرولاکتین» (Prolactin) تولید می‌کنند که ممکن است باعث ایجاد شیر غیر طبیعی یا ریزش شیر (گالاکتوره) در فرد مبتلا شود. بیماران مبتلا به آکرومگالی معمولاً می‌توانند با جراحی و برداشتن تومور هیپوفیز مورد درمان قرار گیرند. آن‌ها همچنین می‌توانند با پرتودرمانی یا با داروهایی مانند «Pegvisomant» که اتصال هورمون رشد به گیرنده‌های آن را مسدود می‌کند، درمان شوند و یا با مصرف آنالوگ‌های سنتزی با طول عمر زیاد سوماتواستاتین که مانع ترشح هورمون رشد می‌شوند، مورد معالجه قرار بگیرند.
دیدگاه