دین مندایی یا صابئین مندایی آیینی به قدمت حضرت آدم و معتقد به حضرت یحیی

دین مندایی چیست؟

دین مندایی که به نام صابئین مندایی نیز شناخته می شود،  یکی از قدیمی‌ترین ادیان جهان محسوب می‌شود؛ با این وجود در مقایسه با دیگر ادیان، کمتر شناخته شده است.

صابئین مندایی پیروان حضرت یحیی و یکی از اقلیت‌های مذهبی ایران، عراق، کشورهای اروپایی و آمریکا هستند. منداییان با نام صابئین نیز شناخته می‌شوند.

مسعود فروزنده در مقاله‌ای تحت عنوان «تحقیقی در دین صابئین مندایی» می‌نویسد: «مندا به معنای علم، شناخت، ادراک و یا عرفان، واژه‌­ای از زبان آرامی شرقی است. مندائی به معنای پیروان عرفان، پیروان علم الهی یا شناخت هستی است. به همین مناسبت معبد آنان به نام مندی است.»

صابئین خود را وارث یک سنت دینی می دانند که مبدأ آن از اولین پیامبر و اولین انسان (حضرت آدم)، ابتدای تاریخ انسانیت، بوده است.

سنت فرهنگی ایشان شامل کتب و نوشته جات بسیاری است از جمله کتاب گنزا ربا (گنج بزرگ) منسوب به حضرت آدم و دیگری کتابی منسوب به حضرت یحیی آخرین پیامبر مندائی به نام ادراشا اد یهیا یا "تعالیم یحیی".

موطن اصلی صابئین فلسطین بوده است اما همزمان با ظهور عیسی مسیح و به دلیل آزار و فشار یهودیان، در نهایت مجبور به ترک فلسطین و سکونت در شهر «حران» در بین‌النهرین شده‌اند. دومین مهاجرت بزرگ آنها به جنوب عراق و همچنین منطقه خوزستان در ایران بوده است.

یکی از رهبران دینی صابئین مندایی می گوید: قدمت‌ ما از زمان حضرت آدم است. اورشلیم زندگی می‌کردیم و به خاطر برخی آزارها به ایران و عراق مهاجرت کردیم و به خاطر تقدس آب در کنار رودخانه‌ها ساکن شدیم تا راحت‌تر بتوانیم فریضه‌های دینی‌مان را به جای بیاوریم. پیامبران ما حضرت آدم، حضرت شیت، حضرت نوح، حضرت سام و حضرت یحیی هستند. کتاب مقدس ما «صحف آدم» یا «گنزا ربا» و به خط آرامی قدیمی است. زبان ما منداییان یکی از زبان‌های سامی است.

بخش قابل توجهی از صابئین مندایی همچنان ساکن نواحی جنوبی ایران و عراق هستند؛ با این وجود سختی روزگار، بسیاری را به مهاجرت واداشته است و به این ترتیب هم اکنون می‌توان در چهارگوشه جهان مومنان مندایی را مشاهده کرد.

منشاء دین مندایی

دین مندایی نزدیک به ۴ هزار سال پیش ظهور کرد. از جمله شواهد اثبات قدمت این دین، یک مجموعۀ ادبی بزرگ تهیه شده در قرن هشت میلادی همچنین کتیبه‌هایی گلی و سفالی متعلق به قرن چهارم میلادی است که روی آنها به زبان آرامی، دربارۀ مندائیان اطلاعاتی ثبت شده است. پژوهشگران حتی آثاری متعلق به قرن دوم میلادی به زبان آرامی کشف کرده‌اند.

 به باور آن ها اولین پیغمبران حضرت آدم (ع)، حضرت شیتل(ع) و حضرت نوح(ع)، حضرت سام (ع) و حضرت یحیی(ع) هستند.

صابئین مندایی معتقدند که نخستین کتابهاى آسمانى بر آدم و نوح و سام و رام و ابراهیم و موسى و یحیى بن زکریا نازل شده است. عده ای از صابئین حضرت آدم را اولین پیامبر و حضرت یحیی را آخرین پیامبر می دانند. خود را پیرو حضرت یحیى (ع) مى شمارند.

مندائیان دو مبنای تاریخی دارند که به وسیلۀ آنها دو نوع سال شماری ویژۀ مندایی پدید می آید، یکی از این مبانی میلاد حضرت آدم است و دیگری میلاد یحیی که مبنای سال یحیایی است. سالشماری مندایی یک سال شماری خورشیدی بوده
و هر سال دارای 12 ماه است.

زبان آرامی همیشه زبان صابئین مندایی بوده است؛ زبانی که در عبادتهایشان، در گفتگوهایشان، برای نوشتن کتابهایشان و برای گفتگو با روحانیون مذهبی از آن استفاده می‌شده است.

دین مندایی از فرهنگ و آیین مشرق زمین نیز تاثیر گرفته است. به همین دلیل برای درک بهتر آن باید با ادیان شرقی همچون مزدائیسم، زرتشتی و آیین مانوی نیز آشنا شد.

برخی مندائیان را «آخرین نمایندگان زندۀ آئین گنوسی» عهد ساسانی می‌دانند و برخی با اشاره به دیدگاه های این مذهب دربارۀ نور و ظلمت، اهورا و اهریمن، بر تاثیرگذاری آیین مانوی و زرتشت بر این دین اشاره دارند.

سنت های دین صابئین مندایی

شیوۀ دین ورزی صابئین بسیار مناسک گرایانه بوده و مهمترین دغدغۀ دینی برای مندایی ها انجام مراسم آیینی مذهبی است.

مهمترین رکن دین مندایی آب است. در کتاب مقدس مندائیان یعنی گنزا ربّا بر اهمیت آب به عنوان منشاء حیات بطور ویژه تاکید شده است. مندائیان علاوه بر اعیاد مذهبی، یک بار در هفته نیز در آب غسل می‌کنند.

برای آنها آب بسیار مهم است، اما نه هر آبی. آب باید جریان داشته باشد و زنده باشد. به همین دلیل است که مندائیان در آب رودخانه‌ها غسل می‌کنند و نه در آبهای راکد و عمدتا در نزدیکی رودخانه‌ها زندگی می‌کنند.

 آن‌ها را به دلیل نماز خواندنشان به سمت شمال، ستاره‌پرست و به دلیل احترام به آب، آب‌پرست نیز می‌شناسند که باوری اشتباه و خلاف واقع به شمار می‌رود.

آنها در سال ۳۴ روز روزه می گیرند. برای باقی ماندگان طوفان نوح یک غذای متبرک مثل خیرات درست می‌کنند که حریصه نام دارد که با عدس تهیه می‌شود.

حلال و حرام غذایی

گوشت حیواناتی که روی زمین راه می روند به جز گوسفند نر حرام است. گوشت حیوانات شکاری نیز حرام گوشت هستند. تنها خوردن ماهی و پرندگان- از جمله ماکیان- مجاز است.

ذبح حیوان بدین شکل است که ابتدا آن را در آب شستشوی آیینی داده، سپس به گونه ای که با زمین تماس نداشته باشد او را در هوا نگهداشته، سرش را می برند. چون زمین مرز عالم پست و ظلمت محسوب می شود، حیوانی که شستشو داده شده و آماده ذبح است نباید با زمین تماس پیدا کند.

در مناسک صابئین مندائی تمایل به استفاده از مواد طبیعی و احتراز از امور مصنوعی و انسان ساز قابل مشاهده است. برای مثال در خوراکی های آیینی گوشت و خمیر نان مخصوص مستقیما روی ذغال گداخته قرار داده می شوند و از هیچ وسیله ای –مثل سیخ، قابلمه، یا ساج- برای پختن آنها استفاده نمی شود.

مواد غذایی آماده شده برای غذاهای آیین نیز بر روی پارچه کتانی که بر زمین پهن شده است می گذارند تا از تماس آنها با زمین با استفاده از یک ماده نارسانا جلوگیری کنند.

ظروف آئینی خاص، مثل آتشدان و بخوردان معمولاً از گل خام که با دست درست شده و بدون حرارت خشک شده است، ساخته می شوند.

پوشش مندایی‌ها

مندائی‌ها را می‌توان از پوشش مخصوصشان شناخت. آن‌ها لباس‌های بلند سپید با الیاف پنبه و کتان برتن می‌کنند و تراشیدن موی بدن و صورت و سر را جایز نمی‌دانند. از این رو مردان مندائی سبیل و ریش‌های بلند دارند و عمامه سفیدی نیز روی سرشان می‌گذارند. زنان نیز با روسری بزرگ سفیدی سر خود را می‌پوشانند. صابئین مندایی نیز مانند بقیه ادیان آسمانی مکان‌های مقدسی دارند. به مکان مقدس مندایی‌ها که از نی و حصیر ساخته می‌شود، مندی می‌گویند و کتاب مقدسشان نیز گِنزا رَبّا نامیده می‌شود.

 لباسی که منداییان هنگام مراسم به تن می‌کنند از کتان خالص است و هیچ پلاستیکی در آن بکار برده نمی‌شود. سفیدی نشانه پاکی است و به همین خاطر شریعت‌شان این رنگ را برای برگزاری مراسم مذهبی برای آنها انتخاب کرده است. لباس پیروان حضرت یحیی از ۵تکه تشکیل شده که در مراسم تعمید استفاده می‌شود. پیراهن بلند یا همان رسته، شلوار، کمربند یا همیان که از پشم گوسفند است، حمایل و دستار بلندی که آن را همانند عمامه می‌پیچند و روی سر می‌گذارند و زن‌ها هم به عنوان روسری از آن استفاده می‌کنند.

ازدواج و جدایی بین صابئین مندایی

منداییان، در ازدواج و ایجاد رابطه خونی با دیگر ادیان سختگیرند و معتقدند وقتی آدم و حوا خلق شدند و ازدواج کردند، صاحب سه دختر و سه پسر شدند و چون ازدواج برادر و خواهر ممنوع است از دنیای نور و به امر خداوند ۶۰ خانواده مشابه این خانواده هشت نفری به زمین فرستاده شد که اولین اجتماع بشری را شکل دادند.

برای اینکه دو مندایی با هم ازدواج کنند، آنها را در مراسمی خاص در آب رودخانه تعمید می‌دهیم تا گذشته از طهارت جسم، روح و روان آنها هم پاک شود. این مراسم در حضور خدا، فرشتگان و جمعیتی که برای این مراسم آمده‌اند برگزار می‌شود. عروس و داماد در پیشگاه خدا عهد می‌بندند به هم دروغ نگویند و خیانت نکنند.

 یکی از قسمت‌های جالب عروسی آنها این است که روحانی سر عروس و داماد را سه بار به آهستگی به هم متصل می‌کند که نمادی از وصل روحانی آنهاست.

پیروان حضرت یحیی در شریعت‌ خود سنتی به عنوان طلاق ندارند. در این آیین کلمه‌ای به نام طلاق وجود ندارد. در کتاب مقدس آن ها توصیه شده اگر زوجی باهم تفاهم دارند و می‌توانند با هم خوشبخت شوند، ازدواج کنند.

مرد یا زن در آیین مندایی به دو دلیل می‌تواند متارکه کند، یکی به دلیل دروغی که زندگی را تحت تأثیر قرار دهد و بنیان آن را به هم بزند و دیگری خیانت در زناشویی است که گناهانی نابخشودنی است.

مقررات خاص برای ذبح حیوانات

منداییان از هر گوشتی برای خوردن استفاده نمی‌کنند و مراسم خاصی برای ذبح پرندگان یا گوسفند دارند. آنها پرندگانی را ذبح می‌کنند که از گوشت تغذیه نکنند و چنگال نداشته باشند مثل عقاب و شاهین و قرقی چرا که اعتقاد دارند ذبح آنها حرام است. اما از چهارپایان فقط از گوشت گوسفند نر استفاده می‌کنند. البته گوسفند قربانی نباید بیمار باشد و هیچ زائده غیرمعمول و غده‌ای نداشته باشد وگرنه ذبح نمی‌شود.

رهبر دینی منداییان کشور در این باره عنوان می‌کند: «اگر گوسفند نری که برای ذبح انتخاب شده دارای نقیصه‌ای باشد آن را ذبح نمی‌کنیم به این دلیل که احتمال دارد بیماری‌اش به انسان منتقل شود و ذبح آن را حرام می‌کنیم. اما ذبح گوسفند یا پرندگان حلال گوشت طی مراسم خاصی صورت می‌گیرد. گوسفند را در آب جاری غسل می‌دهیم و بدون اینکه به لباس‌مان یا زمین بخورد روی نی‌هایی مخصوص می‌گذاریم و در حضور شخصی معتمد که شاهد بر اعمال ذبح است، حیوان قربانی می‌شود. سپس گردن گوسفند با نمک و آتش ضدعفونی می‌شود.»

آیین دفن و کفن مردگان

منداییان اعتقاد دارند روحی که قرار است از جسم خارج شود و به آسمان برود باید پاک و طاهر باشد به همین دلیل اگر کسی درحال احتضار است و چیزی به مرگش نمانده، او را در رودخانه غسل می‌دهند و پس از پوشاندن کفن، منتظر می‌مانند تا خداوند امانت را از آنها پس بگیرد. اما اگر فرد مندایی در اتفاقی غیرمنتظره از دنیا برود، جسد او را در رودخانه غسل می‌دهند و کفن و دفن او توسط ۴ نفر که به آنها «اشکندا» می‌گویند، صورت می‌گیرد. پس از این مراسم غذایی برای آمرزش روح تازه گذشته بین مستمندان توزیع می‌شود.

صابئین مرگ را تولد ابدی می‌دانند و برای کسی که از دنیا می‌رود عزاداری و گریه نمی‌کنند. وقتی کسی می‌میرد روحش از جسم او آزاد می‌شود و این دنیای فانی را ترک می‌کند. در آیین مندایی نباید برای تازه گذشته گریه کرد. مندایی ها از این کار نهی شده‌ و نباید لباس سیاه بپوشند.