جشن تیرگان
جشن تیرگان در کنار جشنهای نوروز، مهرگان و سده از مهمترین جشنهای ایران باستان است. در طول سالیان اخیر «برگزاری جشن تیرگان در برخی استانها» بهعنوان یکی از میراث معنوی کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
در باورهای مردم ایران باستان دو روایت در مورد علت برگزاری جشن تیرگان وجود دارد:
نخست اینكه به باور پیشینیان، در این روز «تیشتر» فرشته باران به نبرد با «اپوش» دیو خشكسالی میپردازد و با یاری اهورا سرانجام پیروز میشود و مردم سالگرد این پیروزی را هرساله جشن میگرفتند. باور دوم مربوط میشود به ماجرای آرش كمانگیر و پرتاب تیر او. جریان از این قرار است كه در نبرد میان افراسیاب پادشاه توران و منوچهر پادشاه ایران، كه سالها به طول انجامیده بود، در تیرماه پادشاه ایران شكست میخورد و در نبرد سختی كه در مازندران درمیگیرد، دو سپاه تصمیم به صلح و سازش میگیرند و بنا را بر این میگذارند كه جهت مشخص شدن مرز میان دو كشور، تیری از جانب مازندران بهسمت خراسان رها شود و محل فرود آمدن آن، محل مرز دو كشور را تعیین كند.
به فرمان سپندارمذ (ایزد بانوی زمین)، این تیر توسط آرش كمانگیر پهلوان نامدار ایرانی از بالای كوه دماوند پرتاب میشود و خود او بیجان روی زمین میافتد و تیر پرتاب شده پس از گذشت زمان در كناره رود جیحون فرود میآید و آنجا بهعنوان مرز ایران و توران تعیین میشود. از آن پس به این مناسبت جشن باشكوهی برگزار میکردند. در برگزاری این جشن باستانی ایرانی، آیینهای مخصوصی نیز اجرا میشده كه از جمله آنها میتوان به آبپاشی، فال كوزه، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم پخته اشاره كرد.
روز برگزاری جشن تیرگان
جشن تیرگان در گاهشمار یکپارچه دینهای ایران روز دهم تیر بوده است. این روز به روایت ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه، روز بزرگداشت مقام نویسندگان بود. دلیل این نامگذاری این است كه تیر (سیاره عطارد)، كاتب ستارگان است. به همین مناسبت هم در تقویم ملی كشورمان، روز چهاردهم تیرماه بهعنوان روز قلم نامگذاری شده است.
البته انجمن کوهنوردان ایران از سال ۱۳۸۴ و انجمن دوستداران کوه دماوند از سال ۱۳۸۹، این جشن را سیزدهم تیر در شهر رینه، پای قله دماوند با عنوان روز ملی دماوند برگزار میکنند.
نام دیگر جشن تیرگان
این جشن بهطور معمول در كنار آبها برگزار میشد و آبپاشی و خیس كردن دیگران، یكی از مراسم رایج در آن بود. مردم در این جشن با پاشیدن آب به یكدیگر، آرزوی باران و دوری از خشكسالی میکنند. همچنین، بهدلیل وجود این رسم با نامهایی چون «آبریزگان» یا «آب پاشان» یا «سرشوران» نیز یاد شده است.
جشن تیرگان در مازندران با نام «تیرماه سیزده شو» مشهور است.
آیین ها و رسوم جشن تیرگان
فال کوزه
تیرگان با فال کوزه هم همراه است. روز پیش از جشن تیرگان دختری کوزه سبز رنگی را پر از آب میکند و بین همه آنهایی که آرزویی دارند دور میچرخاند. آرزومندان هر کدام سکه، انگشتر، سنجاق سر یا چیز کوچکی را در کوزه میاندازند. دختر، کوزه را در زیر درخت همیشه سبزی مثل سرو یا کاج میگذارد. در روز جشن و بعد از مراسم آب پاشان، همان دختر کوزه را بین آنهایی که آرزو کردهاند، میبرد. پیران جمع شعری را با صدای بلند میخوانند و دختر بعد از تمام شدن هر شعر دستش را درون کوزه میبرد و شی هر کسی را به خودش میدهد. شعر خوانده شده هم جواب آرزویی است که کرده.
تیرگان روزی است مخصوص آرزومندان. یکی دیگر از رسم های تیرگان هم این است: در ابتدای مراسم و بعد از خوردن شیرینی، بندی که از هفت رنگ پارچه یا ریسمان رنگی بافته شده را به دست میبندند، بندی که به آن تیر و باد میگویند. ۹ روز بعد و در روز باد در پشتبام یا جای بلندی دستبند را به باد میسپارند تا آرزوهایشان را با خود ببرد و در حینش این شعر را میخوانند:
تیر برو باد بیا غم برو شادی بیا
محنت برو روزی بیا خوشه ی مرواری بیا
پاشیدن آب
آب در جشن تیرگان اهمیت زیادی دارد و به همین خاطر هم هست که این جشن معمولا در کنار رودخانه و چشمه برپا میشود. یکی از رسم و رسومات این جشن هم رسم جالب و هیجان انگیز آب پاشیدن روی همدیگر است تا گرمای هوای تیر به در شود. در مراسم آب پاشان، مردم به یاد فرشته تیشتر یا فرشته باران و به خاطر گرمای هوا همدیگر را به واسطه آب پاشیدن خنک میکنند. صدای خندهها در هوا بلند میشود و برای لحظاتی تابستان از یاد میرود.
مکان های برگزاری جشن تیرگان
اگرچه نمیتوان نشانی از این جشن در كتابهای تاریخی و ادبی قرن هشتم به بعد پیدا كرد، اما این جشن هم اكنون نیز در میان بعضی مردمان برگزار میشود. از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره كرد.
• مردم مازندران (مردم فیروزكوه، ساری، سنگسر و سوادكوه) كه این جشن را با نام تیرماه، سیزده شو برگزار میكنند.
• مردم فراهان، كه آن را روز اول تیر ماه برگزار میكنند.
• مردم كاریزات (بخشی در۱۲۰ کیلومتری یزد) كه آن را در روز اول تیرماه، با نام «آب، تیر، ماهی» برگزار میكنند.
• ارامنه اصفهان و بعضی نقاط جهان، كه آن را روز سیزدهم ژانویه برگزار میكنند.
• زرتشتیان كرمان كه آن را با نام تیر و جشن و در دهه دوم تیرماه برگزار میكنند.
آنچه مسلم است این كه اگرچه این جشن هم اكنون بهطور عمومی در میان مردم ما برگزار نمیشود، همین برگزاری محدود، پس از گذشت سالها، نشان از قدمت و اهمیت جشن در میان پیشینیان ما دارد و بر ماست كه اگرچه آن را برگزار نمیكنیم، یادش را بهعنوان آیینی كهن گرامی داریم.
درين پيكار،
در اين كار،
دل خلقی است درمشتم،
اميد مردمی خاموش هم پشتم
كمان كهكشان در دست،
كمان داری كمان گيرم
شهاب تيزرو تيرم؛
ستيغ سربلند كوه مأوايم؛
به چشم آفتاب تازه رس جايم
مرا تير است آتش پر؛
مرا باد است فرمان بر
...
از منظومه آرش کمانگیر؛ سیاوش کسرایی
دیدگاه