آداب و رسوم ازدواج بختیاری ها

در این مطلب به معرفی آداب و رسوم ازدواج بختیاری ها می‌پردازیم. مردم ایل بختیاری در جنوب غربی ایران یعنی استان‌های چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان زندگی می‌کنند.

آنها در واقع لرهایی هستند که به گویش بختیاری صحبت می‌کنند و کوچ‌رو هستند و در دشت‌های خوزستان و بخش های غربی چهارمحال و بختیاری جابه‌جا می‌‌شوند. در ادامه در مورد مراسم عروسی بختیاری ها توضیحاتی می‌دهیم و می‌بینیم که جشن عروسی در قوم بختیاری چگونه برگزار می‌شود و با چه تشریفاتی همراه است.

مراسم پیش از عروسی در قوم بختیاری

انتخاب همسر

در میان بختیاری‌ها، نقش والدین در انتخاب همسر بسیار مهم و پررنگ است و درواقع انتخاب‌کننده اصلی آنها هستند. 5 شیوه سنتی برای انتخاب همسر در میان بختیاری‌ها وجود دارد که در ادامه آنها را به شما معرفی می‌کنیم. البته باید متذکر شویم که این نوع انتخاب در گذشته مرسوم بوده و دیگر طبق روال گذشته، به صورت سنتی برگزار نمی‌شود.

ازدواج ناف برون

هر گاه دختر و پسری تقریبا در یک‌زمان با هم به دنیا بیایند، والدین بند ناف دختر را به نام پسری که همزمان با او متولد شده می‌برند تا در زمان بلوغ به عقد هم درآیند. این انتخاب سرنوشت دختر و پسر را از همان بدو تولد توسط والدین مشخص می‌کند و آنها دیگر نمی‌توانند اعتراضی داشته باشند و باید به این امر تن دهند حتی اگر میل باطنی آنها به این ازدواج نباشد.

ازدواج خون‌بس

در هنگام نزاع میان دو طایفه بختیاری، اگر کسی کشته می‌شد؛ بزرگان برای جلوگیری از ادامه این خون و خونریزی، به صحبت و مذاکره می‌پرداختند و برای نزدیک شدن دو طایفه، نزدیک‌ترین دختر به قاتل را به عقد پسری از از خانواده مقتول درمی‌آوردند و این وصلت را «خون بس» می‌نامیدند.

ازدواج گا به گا

اگر در خانواده عروس و داماد، دختر و پسر جوانی وجود داشت، به میل خود آنها، داماد، دختر یا پسر خانواده عروس را به عقد اعضای خانواده خود درمی‌آورد. به این نوع ازدواج گا به گا می‌گفتند و پیوندی محکم بود در میان انواع دیگر ازدواج در میان بختیاری‌ها.

ازدواج فامیلی: از ریشه‌دارترین انواع ازدواج در این ایل است. این ایل، معمولا برای دخترها و پسرهای‌شان همراه و همسری از ایل خود برمی‌گزینند و به ندرت پسر یا دختری بختیاری با غیر بختیاری ازدواج می‌کند. بیشتر ازدواج‌ها فامیلی صورت می‌گیرد و پسر جوانی که قصد ازدواج داشته و دختری در اقوام باشد، نباید از قوم دیگر یا یک دختر غریبه را نامزد کند.

در واقع پدر و مادر پسر انتخاب می کنند که او با کدام دختر ازدواج کند. والدین پسر درباره دختری که مناسب می دانند با بزرگان و اقوام خود مشورت کرده و بزرگانی را از میان خود به کدخدایی (خواستگاری) دختر می‌فرستند و اگر آن‌ها پاسخ مثبت بگیرند، بار دیگر با تحفه (لباس و انگشتر و حنا) به خانه دختر می‌روند.

ازدواج هم‌بهری

اگر پسری از کودکی در خانواده‌ای کار می‌کرد و امینِ صاحبخانه بود، او را شریک یا هم‌بهر می‌گفتند و اگر این شخص در جوانی به دختر صاحبخانه خود علاقه‌مند می‌شد، پدر دختر بدون گرفتن شیربها یا مهریه و ... دخترش را به عقد او درمی‌آورد.

گوش وَرداری

پیش از هرچیز خانواده دختر باید بدانند که فردی قصد خواستگاری کردن از دخترشان را دارد، این اطلاع‌رسانی از خواستگار به خانواده دختر را «گوش وَرداری» می‌گویند.

در ازدواج‌های فامیلی، خواستگاری توسط پدر ومادربزرگ صورت می‌گیرد و اگر خواستگار غریبه باشد یکی از بانوان فامیل وظیفه گوش ورداری را البته به صورت مخفیانه به عهده گرفته و نزد پدر و مادر دختر می‎آید. آنها اگر جواب‌شان مثبت بود، اجازه می‌‎دهند تا خانواده پسر برای خواستگاری و آداب آن اقدام کند.

زون گشون (بله گفتن)

برای گرفتن پاسخ مثبت از پدر دختر، اقوام داماد هدیه‌ای که اغلب یک راس قاطر است را به خانه دختر می‌برند و اگر این هدیه را دختر و خانواده‌اش بپذیرند به معنی قبول درخواست آنهاست و می‌توانند به خواستگاری بروند. هدیه زون‌گشون را پس از عروسی به عروس می‌دهند. پارچه‌ای هم به عنوان هدیه به عروس تقدیم می‌کنند که به آن «بِلِکه بندون» گفته می‌شود.

 بله‌برون و دست بوسون

بعد از اجازه خانواده عروس، با توجه به تقویم ماه‌های قمری، ایام هفته، ستاره سعد و نحس، عدم تداخل با ایام سوگواری و نیز عزادار نبودن طرفین، روز خوبی را برای بله‌برون انتخاب می کنند و به خانواده عروس خبر می‌دهند. در آن روز داماد به همراه خانواده و اقوام با شادی و نواختن ساز و دهل و خواندن آوازی به نام «دوالالی» به سمت خانه عروس راهی می‌شوند. بختیاری‌ها برای بزرگان طایفه احترامی قابل توجه قائلند و در این راه بزرگان طایفه بر اسب سوارند و بقیه با پای پیاده می‌آیند. خانواده داماد برای خانواده عروس وسایل پذیرایی و چندین راس گوسفند پیشکش می‎برند.

در این مراسم خانواده‌ها راجع به رسم و رسومات و مهریه و شیربها و ... با هم صحبت می‌کنند و به نتیجه می‌رسند. پس از آنکه حاضران با هم توافق کردند، داماد به خدمت پدر عروس می‌رود و دست وی را می‌بوسد که به این عمل «دست بوسون» می‌گویند.

در ادامه صورت جلسه‌ای را مبنی بر توافقات می‌نویسند و شناسنامه دختر را به یکی از افراد معتمد در مجلس می‌سپارند تا در روز عقد از وی تحویل بگیرند. برخی از طوایف در انتهای مراسم، کله قندی را به نیت شیرین زندگی عروس و داماد می‌شکنند که به آن «قند اِشکنون» گفته می‌شود.

نامزدی

در گذشته وقتی دختر و پسر را باهم نامزد می‌کردند، داماد برای سر زدن و دیدن همسرش باید با دستی پر به سمت خانه پدر دختر می‌رفت و باید تحفه‌ای مثل پارچه، طلا، نقره و... را برای او می‌برد. پیش از عید نوروز هم داماد و خواهر داماد «آش عیدی» که غذایی از گوشت و برنج بود به خانه عروس می‌بردند.

تهیه جهیزیه عروس

عروس بختیاری از خانه پدر با خود مقداری وسایل زنانه و لوازم زندگی می‌برد. از پدر خود یک راس قاطر یا مادیان گرفته و برخی ماده گاوی نیز به دخترشان می‌دهند.

در طول دوره نامزدی، دختر شروع می‌کند به بافتن یک قالی برای جهیزیه خود و تمام تلاش و دقتش را در بافت این قالیچه به کار می‌برد؛ چون این قالی نشان از سلیقه و هنر عروس دارد.

همه دختران بختیاری، در قالی‌بافی مهارت دارند و توانایی خود را در بافت قالیچه عروسی خود به زیبایی نشان می‌دهند.

تهیه سوخت برای عروسی

بختیاری‌ها بسیار با هم متحدند و در امورات جشن‌ها و مراسم به هم کمک می‌کنند. چند روزی مانده به روز عروسی، جوانان طایفه برای تهیه سوخت مایحتاج پخت غذای عروسی به کوه و صحرا می‌روند تا هیزم تهیه کنند. جوانان داوطلب علاوه بر هیزم، برای داماد از گله‌داران ماست و دوغ و کره و... می‌گیرند.

باروزی

خانواده داماد روز قبل از عروسی به خانه پدر دختر، بار و بنشن می‌فرستند که به آن «باروزی» می‌گویند.

مراسم روز عروسی بختیاری ها

صبح روز عروسی

صبح روز عروسی داماد در میان طایفه خود به جمع آوری «اوزی» می‌پردازد. اوزی کمک اقوام و بستگان برای شروع زندگی دو جوان است که اغلب گوسفند و بز هدیه می‌کردند. پس از آن اقوام داماد با پایکوبی و شادی به سمت خانه عروس‌شان می‌روند و دختران و زنان طایفه آواز «دوالایی» می‌خوانند. خانواده عروس که منتظر میهمانان خود هستند با شنیدن صدای توشمال‌ها (نوازنده‌ها) به پیشواز خانواده داماد می‌آیند و آنها را به خانه هدایت می‌کنند.

دوالالی

ترانه‌هایی که به مناسبت مراسم ازدواج خوانده می‌شود را «دوالالی» می‌گویند که از دو کلمه «دُوا» به معنی داماد و «لالْ» یعنی عروسک تشکیل شده و «ی» آخر یای نسبت است و ترجمه روان این کلمه «عروس دامادی» می‌شود.

در کل شعرها و نغمه‌هایی که در این مراسم خوانده می‌شوند، هر کدام معنا و مفهوم خاص خودشان را دارند و برگرفته از آداب و سنن ازدواج بختیاری‌ها است:

هی هم اویذیم هم اویذیم های گل، آهای گل
هی مگوهین دیر آمدین، آهای گل
هی پل بونذین پل بوندین های گل، آهای گل
هی چوانار ترکه فلوس، آهای گل
هی تا بیاهه بگذرده های گل، آهای گل
هی آقا دوا با عروس، آهای گل

زیر زونی (زیر لفظی)

مانند بقیه شهرهای ایران بعد از نامزدی، دختر و پسر باید با هم عقد کنند. در این مراسم صدای نواختن نوازندگان محلی با ساز و دهل و سرنا حال و هوایی خاص به مراسم می‌بخشد و زنان دستمال‌بازی و مردان چوب‌بازی می‌کنند و هرکس شادی‌اش را به نوبه خود نشان می‌دهد.

تمامی بزرگان و اقوام دو طرف در این جشن شرکت می‌کنند. سفره عقدی ساده پهن می‌شود که در آن یک جلد قرآن مجید، آینه و شمعدان، ظرفی آب، نان و پنیر و سبزی، یک ظرف عسل و تخم مرغ محلی و... می‌گذارند و همه دورتادور سفره منتظر شنیدن بله از عروس هستند.

هنگامی که عاقد صیغه عقد را می‌خواند عروس قبل از گفتن «بله» زیر زونی می‌گیرد و پس از دریافت آن، بله را می‌گوید. زیر زونی رسم جالبی است که این روزها در بین بیشتر ایرانی‌ها مرسوم است.

باید اشاره کنیم که مراسم عقد و عروسی معمولا در عشایر باهم صورت می‌گیرد.

عروس برون

شادی و سرور این قوم در هنگام مراسم ازدواج، چند روزی طول می‌کشد و در این جشن مراسم جالبی دارند. تمام طایفه در این مراسم حاضر می‌شوند و پسرها ترکه بازی و سوارکاری می‌کنند. مهمان‌ها تا پیش از وقت ناهار رقص‌های محلی و بازی‎های سنتی قوم‌شان را باهم اجرا می‎کنند و در این جشن سنگ تمام می‌گذارند.

کمربستن برای عروس

پیش از حرکت عروس و سوار شدن او بر اسب، مقداری قند داخل یک پارچه می‌گذارند و آن را توسط برادر عروس به کمر عروس می‌بندند. عروس را سوار بر اسب می‌کنند و جلوی عروس به نیت اینکه فرزند اولش پسر باشد، پسر بچه‌ای 8-9 ساله می‌نشانند.

در میان راه، داماد حرکات مخصوص خود را روی اسب اجرا می‌کند و برای مراسم جذاب «سراندازی» آماده می‌شود.

سراندازی یا ری برقه

سواربازی و سراندازی داماد مراسمی ست که شور و هیجان خاصی دارد. برای این مراسم بهترین اسب موجود در طایفه را برای داماد آماده می‌کنند تا پیروز میدان باشد. داماد که سوار بر اسب است با اسب‌سواران همراه خود به نزدیکی عروس که او نیز سوار بر اسب است می‌آیند.

سواران به دو گروه تقسیم می شوند و گروهی به نزد عروس و گروهی دیگر نزد داماد می‌روند. عروس پارچه‌ای بر دست دارد و بالای سر نگه می‌دارد و به همراه سواران گروه خود به سمت خانه داماد می‌رود. داماد نیز به دنبال‌شان و باید دستمال را از دست عروس برباید. داماد در این میدان با اسب خود تاخت و تاز می‌کند و مردم را با حرکات نمایشی خود به وجد می‌آورد. او با مهارت دستمال در دست عروس را از وی می‌گیرد و فرار می‌کند. سواران همراه عروس به دنبال او می‌روند تا دستمال را پس بگیرند. همراهان عروس راه را بر داماد می‌بندند؛ اما داماد باید اینجا خود را نشان دهد و راه خود را باز کند و پیش طایفه خود و همسرش اعتبار به دست آورد.

در میان راه حرکت عروس چوپانانی که در مسیر حضور دارند، قوچی را به نیت فرزند پسر برای عروس، جلوی وی می‌آورند و داماد با یکی از وابستگانش به چوپان هدیه یا وجه نقدی را تقدیم می‌کنند.

ورود به چادر یا خانه داماد | گِرزَنون

برای بردن عروس به خانه بخت، جلوی عروس، تیرانداری می‌کنند، حرکات نمایشی با اسب به اجرا در می‌آورند و با نواختن و خواندن نواهای شادی او را به منزل همسرش می‌رسانند.

عروس به خانه داماد می‌رسد؛ اما از رفتن به داخل خانه خودداری می‌کند. در این مرحله خانواده داماد باید هدیه‌ای را که معمولا گوسفند یا بره است به عروس پیشکش کند تا وی وارد منزل داماد شود.

گوسفندی را جلوی پای عروس قربانی می‌کنند و باید برای شگون و خیر و برکت خون حیوان کفش عروس را رنگین کند. به این مراسم گِرزَنون می‌گویند.

ورود به حجله

حجله یا چادری سفید را به نیت سفیدبختی برای عروس تدارک می‌بینند و آتشی در کنار چادر است که عروس باید گرد آن بچرخد و داماد که کنار آتش دیگری ایستاده و در دستمالی هفت تخم مرغ گذاشته و آن را بر سر عروس و همراهانش می‌ریزد و بعد با همسرش وارد حجله می‌شود. اینجا ساقدوش داماد، پدرش است و در حجله دست عروس و داماد را در دست هم می‌گذارد.

ری‌گُشون

بعد از پذیرایی و صرف ناهار یا شام، نوبت مراسمی ست که طی آن عروس برای اولین بار صورت خود را به میهمانان نشان می‌دهد و به همین علت به آن «ری گشون» یا «روگشون» می‌گویند. پس از آن میهمانان با توجه به استطاعت خود هدیه‌ای را به عروس تقدیم می‌کنند و عروس نیز در جواب این محبت هدیه‌ای را به آنها می‌دهد. اگر هدیه را مردی تقدیم کند، وی از عروس یک جفت جوراب و یک دستمال مردانه می‌گیرد و اگر بانو باشد، عروس به او جوراب و روسری هدیه می‌کند.

آداب و رسوم پس از عروسی بختیاری ها

آش دم بردگونی

فردای شب عروسی خانواده دختر، غذایی را تهیه می‌کند و آن را در خانه داماد به او تقدیم می‌کنند تا در همان جا صرف شود. این کار راآش بردگونی می‌گویند.

پاگشون

اقوام عروس و داماد پس از گذشت چند شب از عروسی، آنها را برای صرف شام یا ناهار دعوت کرده و هدیه‌ای را بنا بر وسع مالی خود به آنها می‌دهند. این کار در همه شهرها و در میان همه اقوام رواج دارد. پس از این دعوت‌ها زندگی زوج جدید، شکل رسمی‌تری به خود می‌گیرد.