سازش در دعاوی بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی

سازش در دعاوی بر اساس قانون آیین دادرسی مدنی

یکی از اساسی ترین و سریعترین راه ها برای حل اختلاف بین طرفین صلح و سازش بین آنان است.

سازش در لغت‌ به معنی حسن ‌سلوک، خوش رفتاری، صلح و آشتی، حصول توافق بین دو تن و سازگاری و هماهنگی است و نیز به معنای رفع کدورت و اختلاف و ایجاد توافق بین طرفین است.

سازش در اصطلاح حقوقی و قانون آیین دادرسی مدنی به معنی موافقت و هماهنگی بین دو طرف دعواست که به صورت داوطلبانه در داخل یا خارج از دادگاه و به منظور پایان ‌دادن به شکایت و دعوای موجود بین طرفین صورت می‌پذیرد.

بهترین و سریع ترین راه برای حل هر اختلافی سازش و توافق بین طرفین است که در بسیاری از مواقع افراد دعوی را اقامه می کنند ولی در ادامه روند دادرسی تصمیم به صلح و سازش می گیرند، از این رو قانونگذار در قانون آیین دادرسی مدنی مبحثی را به سازش اختصاص داده است و طرفین دعوی در هر مرحله ای از دادرسی می توانند از طریق صلح و سازش دعوی خود را خاتمه دهند.

سازش یکی از طرق حل اختلاف است که در مواد 178 الی 193 قانون ایین دادرس مدنی بیان شده است، طرفین می توانند در هر مرحله ای از دادرسی سازش نمایند و صورتی که در دادرسی خواهان یا خوانده، چند نفر هم باشند هر کدام از آنان می توانند جدا از سایرین با طرف خود سازش کنند. درخواست سازش هم می تواند قبل از اقامه دعوا و هم بعد از اقامه دعوا باشد.

نحوه درخواست سازش

ماده ۱۸۶ قانون مقرر می دارد: «هر کس می تواند در مورد هر ادعایی از دادگاه نخستین به طور کتبی درخواست نماید که طرف او را برای سازش دعوت کند» درخواست سازش می تواند توسط هر شخص اعم از حقیقی و حقوقی و حتی به دلالت اصل ۱۳۹ قانون اساسی توسط اشخاص حقوقی موضوع حقوق عمومی هم مطرح شود.

درخواست سازش باید کتبی باشد؛ چون پیش از اقامه دعوای اصلی بوده و باید توسط مقام ارجاع کننده به شعبه ای ارجاع شود بر روی برگ دادخواست نوشته شده و در دفتر ثبت دادخواست های دفتر کل ثبت شود. درخواست به دلالت ماده ۱۸۷ در دو نسخه تنظیم شود تا نسخه ای از آن به طرف ابلاغ شود. هزینه دادرسی سازش برابر هزینه دعاوی غیر مالی است.

سازش همچنین می تواند در دفترخانه اسناد رسمی نیز واقع شود. در صورتی که درخواست سازش از دفترخانه اسناد رسمی انجام گردد، اجرای آن نیز مانند اجرای مفاد اسناد رسمی خواهد بود. ولی سازش محقق در دادگاه ها به مانند احکام به موقع اجرا گذاشته می شوند.

نحوه انجام سازش

بعد از حضور طرفین، دادگاه، اظهارات آنان را استماع نموده تکلیف به سازش و سعی در انجام آن می نماید. در صورت عدم موفقیت به سازش تحقیقات و عدم موفقیت را در صورت مجلس نوشته به امضا طرفین می رساند. هر گاه یکی از طرفین یا هر دو طرف نخواهند امضا کنند، دادگاه مراتب را در صورت مجلس قید می کند .(ماده ۱۸۸) هرگاه بعد از ابلاغ دعوت نامه، طرف حاضر نشد یا به طور کتبی پاسخ دهد که حاضر به سازش نیست، دادگاه مراتب را در صورت مجلس قید کرده و به درخواست کننده سازش برای اقدام قانونی اعلام می نماید، بعد از تشکیل جلسه سازش، در صورتی که دادگاه احراز نماید طرفین حاضر به سازش نیستند آنان را برای طرح دعوا راهنمایی خواهد کرد.

دادگاه بعد از سازش طرفین، بر اساس صورت مذاکرات و نتایجی که به دست آمده است، اقدام به تنظیم گزارش اصلاحی میکند. دادگاه حین سازش طرفین در مقام «عاقد» عمل می نماید و هیچ قضاوتی را انجام نمی دهد. گزارش اصلاحی تنظیم شده نیز حکم یا قرار محسوب نمی شود و حتی گفته می شود از اعتبار امر قضاوت شده برخوردار نیست بلکه سند رسمی است که مانند سایر اسناد رسمی میتواند موضوع دعوای جعل قرار بگیرد و حتی با استناد به ماده ۱ قانون اجرای مفاد اسناد رسمی، میتوان نسبت به مدلول آن اجراییه صادر نمود. خود سازشی که طرفین انجام میدهد در واقع عقد صلح موضوع قانون مدنی است. و طرفین باید تمامی شرایط اساسی معاملات اعم از قصد و رضا، معلوم و معین بودن موضوع سازش، جهات مشروع و قدرت بر تسلیم موضوع سازش را داشته باشند.

گذشت هایی که در مذاکرات سازش انجام شده در صورت عدم تحقق نهایی سازش، فاقد اثر است، مگر آنکه شخص اقرار قاطعی انجام داده باشد. زیرا اقرار قاطع دعوا هیچگاه اعتبار خود را از دست نخواهد داد. برای مثال اگر در مذاکرات سازش یکی از طرفین از طرف دیگر انتقال مالی را بخواهد و سازش محقق نشود دیگر نمی تواند ادعای مالکیت بر آن مال را داشته باشد. حتی اگر اماره های قانونی موافق ادعای وی باشند. در حقیقت عقلانی نیست که کسی درخواست تحصیل حاصل را بکند.”

اگر دادگاه وارد رسیدگی ماهوی شده و حکم قطعی صادر کرده باشد. و رای به مرحله اجرا فرستاد شود، قبل از اجرا هم می توان سازش نمود در این صورت مأمور اجرا سازش را صادر می کند. سازش در شورای حل اختلاف هم ممکن است.

وقوع سازش در دادگاه یا دفاتر اسناد رسمی

باید این موضوع را در نظر گرفت که سازش بین طرفین دعوی، در دفاتر اسناد رسمی واقع می‌شود یا در دادگاه همچنین امکان حصول سازش در خارج از دادگاه نیز وجود دارد که این موضوع در ماده 180 قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی تصریح شده است.همچنین بر اساس ماده 181 این قانون، هر گاه سازش در دفاتر اسناد رسمی واقع شود، دادگاه ختم موضوع (دعوی) را به موجب سازش‌نامه در پرونده مربوطه قید می‌کند و اجرای آن تابع مقررات راجع به اجرای مفاد اسناد لازم‌الاجرا خواهد بود. (مفاد سازش‌نامه اجرا خواهد شد.)چنانچه سازش در دادگاه واقع شود، موضوع سازش و شرایط آن به ترتیبی که واقع شده است، در صورت‌جلسه دادگاه منعکس می‌شود و به امضای دادرس و طرفین پرونده خواهد رسید.

این موضوع نیز در ماده 182 این قانون مورد توجه قرار گرفته است. هرگاه سازش در خارج از دادگاه به عمل آید و سازش‌نامه غیررسمی باشد (چنانچه سازش در خارج از دادگاه به عمل آید، این سازش‌نامه غیررسمی است) طرفین باید در دادگاه حاضر شده و به صحت آن اقرار کنند.اقرار طرفین در صورت‌جلسه دادگاه نوشته می‌شود و به امضای دادرس و طرفین خواهد رسید. در صورتی که طرفین پرونده بدون وجود علت و عذر موجه در دادگاه حاضر نشوند، دادگاه بدون توجه به مندرجات سازش‌نامه، دادرسی را ادامه خواهد داد و به عبارت دیگر سازش‌نامه مورد توجه دادگاه قرار نخواهد گرفت. (ماده 183 قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی)
بنابراین باید اختلاف‌های موجود میان 3 حالت ذیل را برای انجام سازش بین طرفین پرونده به دقت مورد توجه قرار داد و با توجه به اینکه هر یک، شرایط مخصوص به خود را دارد، باید بر اساس شرایط همان قسمت عمل کرد:

1- سازش در دفاتر اسناد رسمی.
2- سازش در دادگاه.
3- سازش در خارج از دادگاه.
بر اساس ماده 184 این قانون، پس از ایجاد صلح و سازش بین طرفین دعوی به شرح هر یک از موارد ذکرشده، دادگاه رسیدگی را ختم کرده و به جای صدور رأی، مبادرت به صدور گزارش اصلاحی می‌کند.

 انواع سازش

در خصوص سازش دو مرحله قابل تصور است:

سازش قبل از اقامه‌ ‌دعوا و منظور زمانی است که دعوا هنوز در دادگاه مطرح نشده است:

سازش قبل از اقامه‌ دعوا

سازش قبل از اقامه‌ دعوا در مورد ادعایی صورت می‌پذیرد که ممکن است یکی از طرفین نسبت به دیگری داشته باشد.

منظور از ادعا دعاوی حقوقی است. در مورد دعاوی کیفری نیز اگر رضایت یا گذشتی نسبت به شکایت‌های کیفری صورت پذیرد در دادگاه کیفری قابل استناد است.

به منظور حل مشکل بین طرفین، یکی از آنها از دادگاه می‌خواهد که نقش واسطه را داشته باشد و مشکل و اختلاف بین طرفین با وساطت دادگاه فیصله یابد و طرفین به توافق برسند.

بنابراین این نوع درخواست سازش، مرحله‌ای قبل از اقامه‌ دعواست. به این صورت که طرفین به دادگاه دعوت می‌شوند و در دعوت‌‎نامه‌ دادگاه باید قید شود که خوانده برای سازش دعوت می‌شود.

مرجع درخواست سازش دادگاه نخستین است، درخواست باید کتبی باشد و در دفتر ثبت دادخواست‌ها‌ی دفتر کل ثبت شود.

این درخواست در دو نسخه تنظیم شده و نسخه‌ای از آن به خوانده ابلاغ می‌شود. هزینه‌ این درخواست برابر دعاوی غیرمالی است.

طرف احضارشده برای سازش می‌تواند از حضور در دادگاه استنکاف کرده یا کتباً اعلام کند که حاضر به سازش نیست و چنین دعوایی را نپذیرد یا اینکه در دادگاه حاضر شود اما از سازش خودداری کند.

در صورتی که طرفین حاضر به سازش نباشند، دادگاه آنها را به اقامه‌ دعوا راهنمایی می‌کند.

با توجه به توضیحات مطرح‎شده، شرط مداخله‌ دادگاه حضور و رضایت طرفین نسبت به سازش است.

در صورت وقوع صلح و سازش بین طرفین دعوا، قرارداد سازش عقدی لازم تلقی می‌شود.

به این معنا که طرفین ملزم به رعایت آن هستند و هیچ یک از طرفین نمی‎تواند چنین سازشی را فسخ کند. مگر در مواردی که قانون مشخص کرده است.

 سازش پس از اقامه‌ دعوا

منظور از سازش پس از اقامه‌ دعوا، زمانی است که دعوا در دادگاه اقامه شده است اما طرفین مایل هستند که اختلاف خود را با سازش و توافق پایان دهند.

اما سازش پس از اقامه‌ دعوا در واقع نسبت به دعوایی صورت می‌پذیرد که در جریان رسیدگی است.

در تمام مراحل دادرسی امکان ختم دعوا به سازش وجود دارد. بنابراین اگر دعوا در مرحله‌ نخستین، تجدیدنظر یا فرجام‏خواهی باشد، می‌توان با سازش به آن خاتمه داد.  تنها تفاوتی که بین این مراحل وجود دارد، این است که اگر دعوا در جریان رسیدگی بدوی یا تجدیدنظر باشد، با وقوع سازش رسیدگی فوراً قطع می‌شود. اما اگر رسیدگی در مرحله‌ فرجام باشد، رسیدگی ادامه می‌یابد و حکم از دیوان عالی کشور صادر می‌شود اما در حق طرفین سازش موثر نخواهد بود و صرفاً به منظور محافظت از قانون است.

 سازش‌نامه

سازش‎نامه سندی است که مانند احکام دادگاه‌ها لازم‎الاجرا است و علاوه بر طرفین بین وراث و قائم‎مقام قانونی آنها معتبر است و دادگاه می‌تواند به در خواست متعهدله برای اجرای مفاد آن اجراییه صادر کند.

 اشکال مختلف تنظیم سازش‎نامه

سازشی که بین طرفین واقع می‌شود ممکن است در دادگاه یا خارج از دادگاه باشد. بنابراین سازش‎نامه به اعتبار محل تنظیم آن به دو دسته تقسیم می‌شود:

 سازش‎نامه تنظیم‎شده در دادگاه

سازشی که در دادگاه واقع می‎شود، به این ترتیب است که موضوع سازش و شرایط آن در صورت‎مجلس منعکس می‌شود و دادرس و طرفین آن را امضا می‌کنند و به آن گزارش اصلاحی گویند. گزارش اصلاحی یک سند رسمی و لازم‎الاجراست.

 سازش‎نامه تنظیم‎شده خارج از دادگاه

اما سازش خارج از دادگاه ممکن است نزد ماموران رسمی صورت پذیرد که از جمله آنها می‎توان به سازش در حین اجرای قرار مانند قرار تحقیق محلی، معاینه‌ محل و... اشاره کرد.

در این صورت هرگاه سازش‎نامه توسط «قاضی مجری قرار» تنظیم شود، در حکم سازش به عمل‎آمده در دادگاه است.

همچنین سازش در دفتر اسناد رسمی نمونه‌ دیگری است که طرفین دعوا می‌توانند در دفتر اسناد رسمی حاضر شوند و به واسطه‌ سردفتر دعوای خود را به سازش خاتمه دهند.

بنابراین سازش‎نامه به اعتبار نوع تنظیم آن توسط مامور رسمی، به عنوان یک سند رسمی تلقی می‌شود.

خصوصیت اسناد رسمی این است که لازم‎الاجرا هستند و برای اجرای آنها اصولاً مراجعه به دادگاه لازم نیست.

سازش خارج از دادگاه ممکن است بدون حضور مامور رسمی و به موجب سند عادی یا توسط داور به انجام برسد.

به این ترتیب است که طرفین خارج از دادگاه به توافق می‌رسند و سازش‎نامه تنظیم می‌کنند و باید پس از آن در دادگاه حاضر شوند و به صحت سازش اقرار کنند.

اقرار طرفین در صورت‎مجلس نوشته می‌شود و طرفین دعوا و دادرس آن را امضا می‌کنند.

دادگاه یک گزارش اصلاحی که مفاد سازش‎نامه در آن درج شده است، تنظیم کرده و در پایان ختم دادرسی به سازش را اعلام می‎کند.

عدم حضور طرفین بدون عذر موجه در دادگاه و خودداری از اقرار به صحت سازش، موجب می‌شود که دادرسی ادامه یابد.

اگر خوانده هنگام تنظیم صورت‎مجلس حاضر به سازش نباشد، مانند موردی است که از ابتدا با انجام سازش موافق نبوده است.

این در حالی است که اگر پس از امضای صورت‎مجلس بخواهد از سازش عدول کند، این امر امکان‎پذیر نیست.

زیرا با امضای صورت‎مجلس، آثار حقوقی بر سازش مترتب خواهد شد.

سازش به وسیله‌ داور نیز در موردی قابل پذیرش است که اختیار حل و فصل دعوا به شیوه‌ صلح و سازش به داور اعطا شده باشد.

اگر داور خارج از حدود اختیار خود، دعوا را به سازش ختم کند، رای او باطل است و قابلیت اجرایی ندارد.

چنین سازش‎نامه‌ای یک سند عادی محسوب می‌شود و حضور طرفین در دادگاه و اقرار به صحت آن شرط اعتبار این سازش‎نامه و امکان استناد به آن مانند یک سند رسمی است.

سازش میان طرفین به منزله‌ یک عقد خصوصی است و در صورتی اجرا می‌شود که مخالف صریح قانون یا اخلاق حسنه نباشد.

مواد قانونی سازش و درخواست آن در قانون آیین دادرسی مدنی

ماده ۱۷۸ ـ درهرمرحله از دادرسی مدنی طرفین می توانند دعوای خود را به طریق سازش خاتمه دهند .

ماده ۱۷۹ ـ درصورتی كه در دادرسی خواهان یا خوانده متعدد باشند ، هركدام از آنان می تواندجدا از سایرین با طرف خود سازش نماید .

ماده ۱۸۰ ـ سازش بین طرفین یا در دفتر اسناد رسمی واقع می شود یا در دادگاه و نیز ممكن است در خارج از دادگاه واقع شده و سازشنامه غیررسمی باشد .

ماده ۱۸۱ ـ هرگاه سازش در دفتر اسناد رسمی واقع شده باشد ، دادگاه ختم موضوع رابه موجب سازشنامه در پرونده مربوط قید می نماید و اجرای آن تابع مقررات راجع به اجرای مفاداسناد لازم الاجرا خواهد بود .

ماده ۱۸۲ - هرگاه سازش در دادگاه واقع شود ، موضوع سازش و شرایط آن به ترتیبی كه واقع شده در صورتمجلس منعكس و به امضای دادرس و یا دادرسان و طرفین می رسد .
تبصره - چنانچه سازش در حین اجرای قرار واقع شود ، سازشنامه تنظیمی توسط قاضی مجری قرار در حكم سازش به عمل آمده در دادگاه است .

ماده ۱۸۳ - هرگاه سازش خارج از دادگاه واقع شده و سازشنامه غیر رسمی باشد طرفین باید دردادگاه حاضر شده و به صحت آن اقرار نمایند . اقرار طرفین در صورتمجلس نوشته شده و به امضای دادرس دادگاه و طرفین می رسد در صورت عدم حضور طرفین در دادگاه بدون عذر موجه دادگاه بدون توجه به مندرجات سازش نامه دادرسی را ادامه خواهد داد .

ماده ۱۸۴ - دادگاه پس از حصول سازش بین طرفین به شرح فوق رسیدگی را ختم و مبادرت به صدور گزارش اصلاحی می نماید مفاد سازش نامه كه طبق مواد فوق تنظیم می شود نسبت به طرفین ووراث و قائم مقام قانونی آنها نافذ و معتبر است و مانند احكام دادگاهها به موقع اجرا گذاشته می شود ، چه اینكه مورد سازش مخصوص به دعوای مطروحه بوده یا شامل دعاوی یا امور دیگری باشد .

ماده ۱۸۵ ـ هرگاه سازش محقق نشود ، تعهدات و گذشتهایی كه طرفین هنگام تراضی به سازش به عمل آورده اند لازم الرعایه نیست .

مبحث دوم ـ درخواست سازش

ماده ۱۸۶ ـ هركس می تواند در مورد هر ادعایی از دادگاه نخستین به طور كتبی درخواست نماید كه طرف او را برای سازش دعوت كند .

ماده ۱۸۷ ـ ترتیب دعوت برای سازش همان است كه برای احضار خوانده مقرر است ولی دردعوتنامه باید قید گردد كه طرف برای سازش به دادگاه دعوت می شود .

ماده ۱۸۸ ـ بعد از حضور طرفین ، دادگاه اظهارات آنان را استماع نموده تكلیف به سازش وسعی در انجام آن می نماید . درصورت عدم موفقیت به سازش تحقیقات و عدم موفقیت را درصورتمجلس نوشته به امضای طرفین می رساند . هرگاه یكی از طرفین یا هر دو طرف نخواهند امضاكنند ، دادگاه مراتب را در صورتمجلس قید می كند .

ماده ۱۸۹ ـ درصورتی كه دادگاه احراز نماید طرفین حاضر به سازش نیستند آنان را برای طرح دعوا ارشاد خواهد كرد .

ماده ۱۹۰ ـ هرگاه بعد از ابلاغ دعوتنامه طرف حاضر نشد یا به طوركتبی پاسخ دهد كه حاضر به سازش نیست ، دادگاه مراتب را در صورتمجلس قید كرده و به درخواست كننده سازش برای اقدام قانونی اعلام می نماید .

ماده ۱۹۱ ـ هرگاه طرف بعد از ابلاغ دعوتنامه حاضر شده و پس از آن استنكاف از سازش نماید ، برابر ماده بالا عمل خواهد شد .

ماده ۱۹۲ ـ استنكاف طرف از حضور در دادگاه یا عدم قبول سازش بعد از حضور در هرحال مانع نمی شود كه طرفین بار دیگر از همین دادگاه یا دادگاه دیگر خواستار سازش شوند .

ماده ۱۹۳ ـ درصورت حصول سازش بین طرفین برابر مقررات مربوط به سازش در دادگاه عمل خواهد شد .
تبصره - درخواست سازش با پرداخت هزینه دادرسی دعاوی غیرمالی و بدون تشریفات مطرح و مورد بررسی قرار خواهد گرفت .