کسوف یا خورشید گرفتگی
گرفتگی کامل خورشید را باید یکی از منظرههای زیبا و در عین حال ترسناک طبیعت دانست. تنها موقعی میتوان این پدیده را دید که عوامل زیادی با هم انطباق پیدا کنند. خورشید کره فروزان بسیار بزرگی است با قطری در حدود 109 برابر قطر زمین که در فاصله 150 میلیون کیلومتری زمین واقع شده است. ماه فقط یک چهارم اندازه زمین را دارد. ولی 400 بار نزدیکتر از خورشید به زمین است. البته بدیهی است که اجسام را از فاصلههای دورتر کوچکتر میبینیم. اختلاف فاصلههای ماه و خورشید نیز سبب میشود تا اندازههایشان با هم برابری کنند. از این رو، آن دو در آسمان تقریبا به یک اندازه دیده میشوند.
در طول تاریخ، این پدیده همواره مورد توجه اقوام و ملل مختلف بوده است. اغلب تمدنهای کهن خورشید گرفتگی را پدیدهای شوم میپنداشتند و درباره آن اعتقادات خرافی داشتند. چینیها عقیده داشتند که هنگام خورشید گرفتگی اژدهایی خورشید را میبلعد. در بسیاری از فرهنگها خورشید گرفتگی بلایی آسمانی پنداشته میشده است. مردم هند در خلال گرفتگی خود را تا گردن در آب فرو میکردند و اعتقاد داشتند که با این کار به خورشید و ماه کمک میکنند تا در برابر اژدها از خود دفاع کنند.
علت خورشید گرفتگی یا کسوف
گرفتگی در اجرام نجومی وقتی اتفاق میافتد که یک جسم در فضا جلوی جسم دیگر قرار گیرد. به عنوان مثال هنگام خورشید گرفتگی یا کسوف، ماه بین زمین و خورشید قرار میگیرد. بدین ترتیب ماه برای مدتی مسیر رسیدن نور خورشید به زمین را مسدود میکند و مردم روی زمین نمیتوانند خورشید را ببینند.
در دوران باستان خورشید گرفتگی باعث ترس و تعجب زیادی میشد و مردم نمیفهمیدند که چرا آسمان گاهی در میانه روز تاریک می شود. امروزه دانشمندان دلیل وقوع گرفتگی را میدانند و میتوانند زمان رخ دادن آن را تعیین کنند.
گرفتگی به دلیل حرکت اجسام و سیارات در فضا رخ میدهد. به عنوان مثال زمین در مسیری به نام مدار به دور خورشید میچرخد، به طور همزمان با حرکت زمین به دور خورشید، ماه نیز در مدار خود به دور زمین میچرخد. گرفتگی زمانی اتفاق میافتد که سه جسم فضایی به طور موقت در یک ردیف و در یک راستا قرار میگیرند.
انواع خورشید گرفتگی
کسوف کامل
در این حالت ماه در نزدیک ترین فاصله خود به زمین قرار دارد و در یک خط راست نیز قرار دارند. در این حالت کل قرص خورشید در پشت ماه پنهان میشود. سایه ماه فقط چند کیلومتر از سطح زمین را در بر میگیرد و به موازات حرکت ماه در مدار خود، یک مسیر طولانی منحنی شکل در روی زمین میپیماید. تنها کسانی میتوانند گرفتگی خورشید را ببینند که در جایی از این مسیر باریک و طولانی واقع باشند.
در هر نقطه، مدت گرفتگی کامل، بیشتر از دو تا پنج دقیقه طول نمیکشد. هر چه گرفتگی کامل نزدیکتر میشود، آسمان تاریکتر میشود. و ستارگان بیشتری پدیدار میشوند. هنگامی که قرص خورشید کاملا پوشانده میشود. هاله سفید رنگ درخشانی در اطراف ماه میدرخشد. این همان تاج است که به صورت هالهای از گازهای رقیق و داغ از خورشید جریان دارند. در کنار قرص سیاه ماه، حلقه باریک و سرخرنگی از گازهای خورشید به چشم میخورد که فام سپهر نام دارد.
کسوف جزئی
ساعتی پیش از آغاز گرفتگی کامل، ماه شروع به پوشاندن بخشی از خورشید میکند. در این مرحله گرفتگی صرفا حالت جزئی دارد. در نواحی وسیعی در هر دو سوی مسیر گرفتگی، تنها گرفتگی جزئی قابل روئیت است. در بر خی گرفتگیها فقط نیم سایه با زمین در تماس است و تمام سایه از افراز قطبین می گذرد. طبعا این نوع خورشید گرفتگی در قطبین صورت میگیرد.
کسوف حلقهای
فاصله خورشید تا زمین و نیز فاصله تا ماه ثابت نیست. این فاصلهها اندکی تغییر میکنند. هنگامی که زمین از حالت عادی خورشید نزدیکتر و از ماه دورتر است. اندازه ظاهری ماه کوچکتر از اندازه ظاهری خورشید میشود. اگر در این مواقع گرفتگی رخ دهد، ماه نمیتواند قرص خورشید را به طور کامل بپوشاند. در نتیجه حلقه درخشانی از نور خورشید دور تا دور ماه را فرا میگیرد. این حالت را گرفت حلقهای مینامند. در گرفت حلقهای، آسمان همچنان روشن است و تاج خورشیدی نیز دیده نمیشود. به این دلیل، ارزش علمی گرفت حلقهای کم است.
تاثیر خورشید گرفتگی روی جنین
هیچ مدرک علمی در حمایت از این باور وجود ندارد اما آن چنان محکم در فرهنگهای مختلف جای گرفته است که میتواند باعث نگرانی شما یا سایر اعضای خانواده برای امنیت کودکتان در هنگام کسوف یا خورشید گرفتگی شود.
در بسیاری از فرهنگها از جمله در هند، خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی را برای زن باردار بد یمن و مضر میدانند. اعتقاد بر این است که کسوف باعث ایجاد ناهنجاریهای فیزیکی، شکاف لب یا نشانههای زایمان بر جنین میشود.
عدهای دیگر معتقدند که اثرات مضر گرفتگی بر زنان بارداری تأثیر می گذارد که در طول خسوف یا کسوف در معرض تابش مستقیم خورشید یا ماه هستند. به همین دلیل ممکن است بسیار این توصیه را بشنوید که اگر باردار هستید صرفاً در مدت زمان کسوف در خانه بمانید. اگر این موضوع واقعاً ذهن شما یا خانوادهتان را درگیر کرده است میتوانید در زمان کسوف چند ساعتی در خانه بمانید ولی واقعیت این است که جنین در رحم مادر قرار گرفته و تابشهای خورشید در زمان کسوف که قویتر از زمانهای دیگر است نمیتواند به او آسیب برساند.
به همین دلیل اگر باردار هستید و در زمان کسوف در خارج از خانه به سر میبرید برای شما هیچ اتفاق یا محافظت غیرعادی وجود ندارد، تنها مانند دیگران بدون عینک محافظ به خورشید نگاه نکنید زیرا ممکن است به بینایی شما آسیب وارد شود.
با این حال اگر باردار هستید و کسوفی در حال رویداد است ممکن است نکات دیگری را در زمان کسوف بشنوید و از شما بخواهند آنها را رعایت کنید که شامل موارد زیر است:
• در زمان کسوف از اشیای نوک تیز مانند چاقو، قیچی و سوزن استفاده نکنید.
• در زمان کسوف چیزی نخورید.
• در زمان کسوف تا میتوانید استراحت کنید.
• در زمان کسوف شیشهها را با روزنامه و پارچه ضخیم بپوشانید تا هیچ نوری وارد خانه نشود.
• تمام غذاهای طبخ شده قبل از کسوف را بعد از کسوف دور بریزید.
• بعد از کسوف حتماً دوش بگیرید.
این باورها در مورد کسوف برای زنان باردار در جامعه عامه رواج دارد ولی همان طور که بیان شد کسوف تنها به دلیل نوع قرار گرفتن خورشید، ماه و زمین اتفاق میافتد و هیچ مورد احتیاطی از نظر علمی در زمان کسوف غیر از استفاده از عینک محافظ آن هم برای زمانی که میخواهید در زمان کسوف مستقیماً به خورشید نگاه کنید وجود ندارد.
عینک مناسب برای خورشید گرفتگی
وقتی صحبت از عینک خورشید گرفتگی میشود اطمینان از ایمن بودن و موثر بودن محصول مورد استفاده در جلوگیری از تشعشعات مضر خورشید مهم است. فقط به این دلیل که ظاهر یک عینک محافظ در برابر آسیب در برابر تشعشعات خورشید است به این معنی نیست که استفاده از آن ایمنی لازم را ایجاد میکند.
با این حال اگر محصولی تحت عنوان عینک کسوف تبلیغ میشود لازم است که روی آن برچسب ISO که مخفف سازمان بین المللی استاندارد است درج شده باشد. ISO یک سازمان مستقل است که بر اساس اجماع جامعه علمی استانداردهای ایمنی و کیفیت را برای انواع محصولات از جمله عینک، ملزومات بهداشتی، مواد غذایی و موارد دیگر تائید یا رد میکند. اگر عینکهای خورشید گرفتگی که برچسب ISO ندارند را تهیه میکنید دقت داشته باشید که این عینک از ویژگیهای زیر برخوردار باشد:
• بیش از 0.00032 درصد نور خورشید از طریق فیلترها منتقل نشوند.
• فیلترها باید عاری از هرگونه نقص مانند خراش، حباب و فرورفتگی باشند.
• فریم عینک باید به اندازه کافی بزرگ باشد تا بتوانند هر دو چشم را بپوشانند.
• بر چسبهای موجود بر محصول باید شامل نام شرکت سازنده محصول، دستورالعملهای استفاده ایمن و هشدارهای مربوط به خطرات استفاده نادرست باشد.
حقایقی جالب در مورد کسوف
در ادامه برخی حقایق جالب در مورد خورشید گرفتگی را بررسی میکنیم:
• بیشترین مدت برای خورشید گرفتگی 7.5 دقیقه است.
• تا زمانی که بیش از 90% خورشید توسط ماه پوشیده نشود خورشید گرفتگی یا کسوف قابل توجه نیست. همچنین زمانی که 99% خورشید توسط ماه پوشیده شود، روشنایی روز شبیه حالت گرگ و میش در زمان طلوع است.
• سایههای گرفتگی با سرعت 1100 مایل در ساعت در خط استوا و تا 5000 مایل در ساعت در نزدیکی قطبها حرکت میکنند.
• حداکثر عرض کلی مسیر که خورشید گرفتگی یا کسوف پوشش میدهد 167 مایل است.
• حداکثر تعداد خورشید گرفتگی یا کسوف (جزئی، حلقوی یا کل) 5 عدد در سال است.
• سالانه حداقل 2 خورشید گرفتگی یا کسوف در زمین رخ میدهد.
• فقط میتوان خورشید گرفتگی یا کسوف جزئی را از قطب شمال و جنوب مشاهده کرد.
• خورشید گرفتگی کامل تقریباً هر 1.5 سال یکبار اتفاق میافتد.
• کسوفهای تقریباً یکسان (کلی، حلقوی یا جزئی) پس از گذشت 18 سال و 11 روز یا هر 6،585،32 روز (چرخه ساروس) رخ میدهد.
• هر یک از گرفتهای متوالی در چرخه Saros در 13 از کل مسیر زمین رخ میدهد و پس از سه چرخه Saros یعنی در حدود 54 سال و 33 روز، خورشید گرفتگی مجدداً در همان موقعیت جغرافیایی اتفاق میافتد.
• از سری دوازدهتایی ساروس بزرگ که در حال رخ دادن است کسوفهای سالهای 1937، 1955، 1973، 1991 و 2009 رخ دادهاند که هر یک دارای مدت زمانی نزدیک به 7.5 دقیقه هستند.
• هر کسوف در برخی از نقاط مسیر خود با طلوع آفتاب آغاز میشود و تقریباً در نیمه راه خود از نقطه شروع در غروب خورشید به پایان میرسد.
• خورشید گرفتگی جزئی را میتوان تا 3000 مایل از محل کلی خورشید گرفتگی یا کسوف مشاهده کرد.
• قبل از ظهور ساعتهای اتمی مدرن، مطالعات مربوط به سوابق خورشید گرفتگی به منجمان نشان میداد که سرعت چرخش زمین در هر قرن 0.001 ثانیه کاهش مییابد.
• خورشید گرفتگی یا کسوف کامل زمانی اتفاق میافتد که خورشید در نزدیکی یکی از گرههای مدار ماه است و ماه در این گره در همان زمان در حضیض و کمترین فاصله با زمین است.
• خورشید گرفتگی یا کسوف حلقوی به این دلیل اتفاق میافتد که خورشید در نزدیکی یکی از گرههای مدار ماه است و ماه در این گره همزمان در بیشترین فاصله از زمین است.
• نوارهای سایه اغلب با نزدیک شدن به کسوف کامل روی زمین دیده میشوند.
• فیلتر شدن نور ورودی به زمین روی برگ درختان با نزدیک شدن به یک خورشید گرفتگی کامل ایجاد میشود.
• در هنگام خورشید گرفتگی کامل حیوانات و پرندگان محلی معمولاً خود را برای خواب آماده میکنند یا در طول این پدیده رفتارهای گیج کنندهای دارند.
• دمای محلی معمولاً 20 درجه یا بیشتر در هنگام کسوف کامل کاهش مییابد.
• در طول کسوف کامل افق در یک نوار باریک نوری روشن است زیرا یک ناظر مکانهای دوری را میبیند که مستقیم زیر سایه ماه قرار ندارند.
دیدگاه