تاریخچه پیدایش بورس در جهان
تاریخچه پیدایش واژه بورس به قرن پانزدهم میلادی بازمیگردد. در آن زمان، بازرگانان و کسبه شهری در شمال غربی بلژیک، در مقابل خانه بزرگزادهای به نام «واندِر بورس» جمع میشدند و به خریدوفروش کالاهای خود براساس حراج میپرداختند.
فلسفه کلیدی شکلگیری بازار بورس در جهان، تجمیع سرمایه و تأمین مالی شرکتها و پروژههای آنها در قالب یک سامانه بازار منسجم، قانونمند، پیوسته و شفاف است. مبنای اساسی تشکیل این بازارها همان مفهوم اولیه و ساده شراکت، تقسیم سود و زیان احتمالی میان شرکا است. بورس با تجمیع سرمایههای جزئی و پراکنده، سرمایهگذاریهای مهم و کلان را میسر میسازد و تأثیرات بسزایی بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی جامعه و پیشرفت صنایع و آبادانی کشور میگذارد و درعینحال سود و منافع برای سهامداران ایجاد میکند.
پیشینه تاریخی واژه بورس
به اعتقاد اغلب کارشناسان، تاریخچه پیدایش واژه بورس هم به قرن پانزدهم میلادی بازمیگردد. در آن زمان، بازرگانان و کسبه شهری به نام بورُوژ (Bruges) در شمال غربی بلژیک، در میدانی به نام تِربورس (TerBeurze) در مقابل خانه بزرگزادهای به نام «واندِر بورس» جمع میشدند و به خریدوفروش کالاهای خود بر اساس حراج میپرداختند. از آن تاریخ به بعد مکانهایی که مردم در آنجا به حراج کالا مبادرت میکردند و بهتدریج شکل توسعهیافتهتر و مسقف به خود گرفت، به بورس میگفتند.
در آن زمان، این مکانها از نظم و انضباط خاصی برخوردار نبود و هر کسی میتوانست در آنجا به فعالیت بپردازد، اما بهمرورزمان و رفتهرفته، نظم و انضباط خاصی در این مکانها حاکم شد؛ بهنحویکه پس از مدتی، فقط بازرگانان، صرافان و دلالان بودند که اجازه داشتند در این مکانها خریدوفروش کنند. درگذر زمان، تالارهای مسقف بورس شکل گرفت و بازرگانان که تا پیش از آن، در هوای آزاد خریدوفروش میکردند، برای خریدوفروش به این تالارها میرفتند. در بسیاری از منابع علمی و تاریخی، زمان آغاز به کار تالارهای مسقف بورس را بهعنوان تاریخ رسمی تأسیس بورس در دنیا معرفی میکنند، اگرچه همانطور که گفتیم، پیشینه آن به قبل از آن تاریخ و به قرن پانزدهم میلادی در بلژیک برمیگردد.
اولینهای فروش سهام در بورس
در زمانهای گذشته، بازرگانان همواره به دنبال آن بودند تا ضرر و زیانهای احتمالی ناشی از تجارت خود را کاهش دهند. شراکت، راهی بود که میتوانست ریسک کسبوکار آنها را کاهش دهد؛ چون با شریک شدن چندین فرد در یک کسبوکار، سود و زیانهای احتمالی آن کسبوکار بین شرکا تقسیم میشد. این تجربه، بهتدریج به تشکیل شرکتهای سهامی منجر شد.
در این شرکتها، هر یک از شرکا به نسبت سهمی که در شرکت داشت، در منافع یا ضررهای احتمالی شرکت سهیم میشد. اولین شرکت سهامی با نام ماسکوِی (Muscovy) در سال ۱۵۵۳ میلادی، با مشارکت عدهای از تجار در روسیه ایجاد شد. گسترش مبادلات تجاری در جهان، نیاز به سرمایههای بیشتر و شرکای بیشتری را آشکار کرد. پیدا کردن شرکای متعدد برای سرمایهگذاری در یک کسبوکار، به مراکزی نیاز داشت که بتواند در واقعبین دارندگان سرمایه و متقاضیان سرمایه، ارتباط برقرار کند. این مراکز، به نام «بورس» معروف شدند. شرکتها با فروش سهام خود در بورس، در واقع سرمایهگذاران و شرکای بیشتری را برای مشارکت در کسبوکار خود، پیدا میکردند.
اولین بورس جهان در آمستردام
اولین بورس اوراق بهادار جهان در اوایل قرن هفدهم میلادی در شهر «آمستردام» هلند تشکیل شد و کمپانی هند شرقی، اولین شرکتی بود که سهام خود را در آن عرضه کرد. فعالیتهای مرتبط با بورس در شهر لندن از اوایل قرن هجدهم میلادی و در قهوهخانهها شروع شد. این فعالیتها در سال ۱۷۷۳ میلادی و با خرید ساختمان مستقل توسط معاملهگران وارد فصل جدیدی شد. درنهایت در سوم مارس سال ۱۸۰۱ میلادی، بورس لندن فعالیت رسمی خود را آغاز کرد.
اما بورس نیویورک بهعنوان سومین بورس بزرگ در گستره تاریخ، فعالیت خود را در ۱۷ می ۱۷۹۲ آغاز کرد و ۲۴ کارگزار بازار سهام در خیابان والاستریت نیویورک و زیر درخت نارون بزرگی دورهم جمع شدند و توافقنامهای را امضا کردند. آنها در هشت مارس ۱۸۱۷ با تنظیم اساسنامه شروع به کار بورس نیویورک را رسمیت بخشیدند.
در حال حاضر بازار بورس نیویورک، بزرگترین بازار بورس، از نظر میزان معاملات و ارزش بازار سرمایه در جهان است. با شروع فعالیت بورسهای بزرگ جهان، بهتدریج سایر کشورها نیز دارای بورس شدند تا آنجا که امروز کمتر کشوری را میتوان یافت که بورس نداشته باشد.
تاریخچه بورس در ایران
تشکیل بورس در ایران
ایده ی اولیه ی ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران به سال ۱۳۱۵ بازمیگردد که به درخواست دولت ایران، شخصی بلژیکی به نام “وان لوترفلد” درباره تشکیل بورس اوراق بهادار در ایران بررسیهایی انجام داد و طرح قانونی تأسیس و اساسنامه آن را نیز تهیه کرد.
هر چند که در همان زمان بانک ملی ایران نیز به عنوان سازمان متولی امور پولی کشور، مطالعاتی در این زمینه انجام داد، اما به علت نامساعد بودن شرایط برای ایجاد بورس اوراق بهادار، و وقوع جنگ جهانی دوم تمام کارهای انجام شده متوقف شد و 25 سال به تأخیر افتاد. بهدنبال تحولات اقتصادی و اجتماعی دهه۱۳۴۰ و با توجه به ارتباط گسترده سیاسی و اقتصادی ایران آن دوره با غرب، بالاخره در سال 1341، كميسيوني در وزارت بازرگاني و با حضور نمايندگان وزارت دارايي، وزارت بازرگاني و بانك توسعهي صنعتي و معدني ايران تشكيل و موافقتنامه اوليه تأسيس بورس سهام در اين كميسيون، تنظيم شد.
در اواخر همان سال ، هيأتـی از بورس بروكسل به سرپرستي دبيركل اين بورس برای مشاركت در راهاندازي بورس ايران، به كشورمان دعوت شدند و نحوه تأسیس و اداره بورس، تشکیلات و سازمان آن، و کیفیت تصدی دولت، کم و بیش مشخص شد و چهار سال بعد یعنی در اردیبهشت سال ۱۳۴۵ لایحه قانون بورس اوراق بهادار در مجلس شورای ملی به تصویب رسید. به دنبال آن، قانون تأسیس بورس اوراق بهادار از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ و از آن درخواست شد که نسبت به اجرای مفاد قانون مزبور اقدام کند، اما در عمل به دلیل آماده نبودن بخش صنعتی و بازرگانی، اجرای این قانون تا بهمن ۱۳۴۶ به تعویق افتاد.
بورس اوراق بهادار تهران از پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، فعالیت خود را بهطور رسمی با پذیرش سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران به عنوان بزرگترین مجتمع واحدهای تولیدی و اقتصادی آن زمان و سپس سهام شرکت نفت پارس، اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه عباسآباد آغاز کرد. در آن زمان برقراری معافیتهای مالیاتی برای شرکتها و مؤسسات پذیرفته شده در بورس، عامل مهمی در جهت تشویق شرکتها به عرضه سهام خود در بورس اوراق بهادار تهران بود.
حجم معاملات در بورس اوراق بهادار تهران تا سال ۱۳۵۷ به دلیل تبعیت از افزایش آهنگ رشد محصول ناخالص داخلی و ارزش افزوده حاصل در بخش صنعت و همچنین به دلیل پذیرش و دادوستد اوراق قرضه، از ۸۳ میلیارد ریال به ۱۵۰ میلیارد ریال افزایش یافت. طی پانزده سال فعالیت آغازین بورس، در مجموع سهام ۱۰۵ شرکت در بورس پذیرفته شد.
تحولات بورس پس از پیروزی انقلاب اسلامی
در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تحولات پیش آمده از جمله:
۱) تصویب لایحه قانون اداره امور بانک ها
۲) ملی شدن شرکت های بیمه
۳) تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع
۴) تملک بسیاری از بنگاه های اقتصادی توسط دولت که همه آنها نشأت گرفته از روحیه مخالفت با نظام سرمایه داری بود که بعدها اقتصاد ما را به اقتصاد سوسیالیستی نزدیک ساخت و همچنین
۵) جنگ هشت ساله، تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس از ۱۰۵ شرکت در سال ۱۳۵۷ ، به ۵۶ شرکت تقلیل یافت. دوره رکود بورس که از سال مزبور آغاز گردیده بود تا سال ۱۳۶۷ ادامه یافت.
از سال ۱۳۶۸ و در چهارچوب برنامه پنج سال اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تجدید فعالیت بورس به عنوان پیش زمینه اجرای خصوصی سازی، جذب و گردآوری پس اندازها و هدایت آن در جهت سرمایه گذاری آغاز گردید. طی سالهای پس از تجدید حیات بورس تاکنون، فعالیت بورس فراز و نشیب های متعددی از جمله رکود سالهای ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۳ و ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸ و افت و خیزهای مقطعی ناشی از بحران های سیاسی مربوط به جنگ افغانستان و عراق را تجربه نموده است.
از ابتدای سال ۱۳۷۶ ، بورس اوراق بهادار تهران دور تازهای از فعالیت را به خود دیده است. اقدام های انجام شده در راستای بازسازی ساختار سازمانی و مدیریتی، بکارگیری نوآوری های فنی و تخصصی، اصلاح رویه های مقرراتی و نظارتی، فراهم آوردن زمینه ارتقای کارآیی و اصلاح کارکرد بازار و کوشش برای هماهنگ سازی سیاست گذاری ها با نیازهای واقعی بازار سرمایه، در مرکز توجه ها و برنامه های اصلاح ساختاری سازمان بورس اوراق بهادار قرار داشته است. البته برخی از این اصلاحات به دلیل نبود ظرف قانونی مناسب، متوقف مانده بود.
گام بلند اصلاح قانون بورس اوراق بهادار پس از چهل سال یعنی در آذر ماه سال ۱۳۸۴ با تصویب قانون جدید بازار اوراق بهادار توسط مجلس شورای اسلامی، برداشته شد. قانون جدید بازار اوراق بهادار نسبت به قانون قبلی دارای نقاط قوت زیادی است، از جمله: تفکیک مقام عملیات از نظارت، ساماندهی بازار اولیه، ایجاد تنوع در ابزارهای مالی و نظارت قانونمند بر ارکان و نهادهای فعال در بازار سرمایه.
براساس اين قانون، بخش نظارتی بورس از بخش های عملياتی آن تفكيك شد، به اين معنا كه در سال 1385 سازمانی به عنوان سازمان بورس و اوراق بهادار، به عنوان نهاد نظارتی بورس تشكيل گردید. سازمان بورس كه خود تحت نظارت شورايي به اسم شورای عالی بورس فعاليت می كند، وظايف متعددی دارد كه يكی از مهمترين وظايف آن، تأسيس و نظارت بر عملكرد بورسهای مختلف است.
دیدگاه