آیین زار؛ آیین شفا دادن به بیماران در جنوب ایران

آیین زار چیست؟

از زمان‌های گذشته تا به امروز بسیاری به نیروهای ماوراء الطبیعی، جن و ارواح پلید و تاثیر آن‌ها در زندگی مردم اعتقاد دارند. در جنوب ایران مخصوصا در هرمزگان و قشم این ارواح پلید را باد می‌نامند. هر وقت فردی بیمار می‌شود و علائم عجیبی پیدا می‌کند که پس از مراجعه به پزشک بهبودی حاصل نمی‌شود، وی را برای انجام آیین زار آماده می‌کنند تا از این طریق جن را از بدنش خارج نمایند.

مراسم زار مراسمی آیینی با فلسفه ی درمان است که اصل و ریشه ی آن از مهاجرت سیاهپوستان آفریقایی به جنوب ایران نشات می ‌گیرد. چگونگی اجرای این مراسم با توجه به گستردگی آن در مناطق مختلف جنوبی که با عناوین و نام‌ های دیگر برگزار می ‌شود، همواره با تفاوت ‌هایی جزیی در نحوه و ترتيب اجرا همراه است.

زار نوعی بیماری است که در سواحل جنوبی ایران شیوع دارد. در باور و اعتقادات بومیان این منطقه «زار» یک باد است و بادها موجوداتی فراطبیعی و غيرمادی (جن و دیگر موجودات فراواقعی ) هستند که سوار بر موج دريا و بادهای موسمی به سواحل ايران می ‌رسند.

بادها با تسخير فرد، به صورت ‌های مختلفی در بدن آدمی رسوخ کرده و او را دچار درد و بيماری می ‌کنند. در این صورت فرد بيمار گمان می كند كه شخصی در وجود او است که به او دستوراتی داده و رفتارهايی از او سر می ‌زند كه تحت کنترلش نيست. چنان‌چه این بادها از بدن بیمار خارج نشوند گاه منجر به از بین رفتن فرد می شوند.

زار چيست؟

برخی از مردم مناطق سواحل جنوبی ایران اعتقاد دارند نوعی باد یا همان جن و ارواح پلید وارد بدن انسان می‌شود. فردی که باد وارد بدنش شده را هوایی یا باد ‌زده می‌نامند. بادها یا ارواح پلید جسم فرد را تسخیر می‌کنند و پس از آن وی از بیماری‌های روحی و جسمی از جمله سر درد، سوزش چشم، دل درد، بی تحرکی، افسردگی و ... رنج می‌برد. طبق اعتقاد آنها افراد بالای 10 سال در هر سنی ممکن است دچار زار شوند ولی این مسئله بیشتر در زنان دیده می‌شود. در میان فرهنگ و آداب و رسوم مردم قشم نیز مراسم زار وجود دارد.

تاریخچه برگزاری آیین زار

قدمت برگزاری این مراسم در ایران به زمان آمدن بومیان آفریقایی به مناطق جنوبی برمی‌گردد. این مراسم مختص قبایل ابتدایی شرق آفریقا و شبه قاره هند بوده است. در حال حاضر برگزاری این آیین در جنوب ایران با آفریقایی‌ها تفاوت دارد ولی تا حدودی همچنان رنگ و بوی آفریقایی خود را حفظ کرده و تاثیر موسیقی آن‌ها هنوز قابل مشاهده است.

در حال حاضر آیین زار بیشتر در قشم برگزار می‌شود و طبق دستور بابا زار در چهارشنبه شب‌ها، فردی چوب به دست دور محله‌ها می‌گردد و به زاری‌ها اطلاع می‌دهد تا آماده انجام مراسم شوند. همچنین افرادی که متوجه شوند یکی از اعضای خانوده‌شان هوایی شده، نزد بابا زار یا ماما زار می‌روند.

بابا زار یا ماما زار افرادی هستند که افراد هوایی را نزد آن‌ها می‌برند و اگر تشخیص دهند فرد تسخیر شده است، با توجه به نوع باد شروع به برگزاری مراسم زار و درمان باد زده می‌کنند. معمولا بابا زار یا ماما زار از افراد می‌خواهند فرد بیمار را نزد پزشک ببرند، اگر بیماری وی رفع نشد حتما باد زده شده و باید درمان گردد.

بادهای معروف در آیین زار

باد زار: بادهای زار 72 نوع‌اند که بیشتر آن‌ها کافر هستند.  
باد مشایخ: تعداد کمی از این بادها خطرناک و باقی آن‌ها بی خطرند.
باد جن: این بادهای زمینی یا زیرزمینی همگی بسیار خطرناک و مضرند.
باد پري:  نوع کافر آن بسیار خطرناک است.
باد نوبان: این باد شخص را بی تحرک و افسرده حال می‌کند.
باد لیوا: آزار زیادی ندارد و مجلس برگزاری آن شاد است.
باد دیو: این باد بسیار قد بلند است و اگر در جزایر و بیابان با انسان رو در رو شود، وی را خشک و بی‌حرکت می‌کند.

در این میان بادهای زار، مشایخ و نوبان بیشتر مشاهده می‌شوند و افراد مبتلا به این بادها حتما نیاز به مراقبت دارند.

چگونگی برگزاری مراسم زار

اگر فردی حس کند یکی از اعضای خانواده‌اش به زار مبتلاست وی را نزد بابا زار می‌برد. آن‌ها معتقدند افرادی که دچار این بیماری شده‌اند فقط از طریق مراسم زار بهبود پیدا می‌کنند و اگر باد از بدن او خارج نشود بعد از مدتی فرد از بین می‌رود. روز قبل از اجرای مراسم فردی که به اصطلاح به او خیز رانی می‌گویند، به خانه‌های اهل هوا می‌رود و آن‌ها را از اجرای مجلس مطلع می‌کند.

اهل هوا افرادی هستند که خود در گذشته مبتلا به زار گشته و درمان شده اند. پیش از شروع مراسم سفره‌ای از گیاهان، میوه‌های جنوبی و گوشت پهن می‌کنند. بابا زار با یک دهل در ابتدای مجلس قرار می‌گیرد و در این مراسم وی تشخیص می‌دهد که فرد بیمار واقعا به زار مبتلاست یا خیر. اگر تشخیص دهد که باد در بدن فرد بیمار نرفته مراسم تمام می‌شود ولی اگر بفهمد که وی دچار زار گردیده برای درمان وی اقدام می‌کند.

فرد بیمار را به مدت 7 روز از چشم مردم دور نگه می‌دارند و در این مدت از طریق دارو و موسیقی به درمان وی می‌پردازند. معجونی از گیاهان دارویی (گشته،‌ زعفران، هل، جوز، زبان جوجه، كندرک و ریحان) تهیه می‌نمایند و هر شب و روز بر روی بدن هوا زده می‌مالند. موسیقی، یکی از عناصر مهم آیین زار است که اعتقاد دارند موسیقی جن‌ها را نرم می‌کند و زودتر از بدن بیمار بیرون می‌آیند.

همان‌طور که نوازندگان در حال نواختن هستند، موسیقی چنان بر باد زده تاثیر می‌گذارد که بدون هیج اراده‌ای سر و بدنش را تکان می‌دهد و فریاد می‌زند. بابا زار درمی‌یابد جن در حال خارج شدن از بدن اوست و با چوبی به وی ضربه وارد کرده و جن را تهدید می‌کند. در آخر جن با درد فراوان از بدن تسخیر شده خارج می‌گردد.

موسیقی زار و گیاه مناسب زار

نوع بادی که فرد گرفتارش شده، تعیین کننده‌ی گیاه، شعر و آلات موسیقی هستند که برای درمان او استفاده می‌شوند. مثلا باد زار عاشق صدای دف و گیاه کند است، باد نوبان نسبت به بوی گیاه گشت و صدای سازهای تمبیره ‌و ‌منچور عکس العمل نشان می‌دهد و ابزار موسیقی مورد توجه باد شیخ دف است. بدین ترتیب بابا زار با توجه به شرایط بیماری و بادی که وارد جسم او شده، مشخص می‌کند که چه سازی باید نواخته شود و چه گیاهی را در مجلس و جلوی بینی بیمار باید بسوزانند. در ضمن هر کسی اجازه نواختن ساز را ندارد، تنها بابا زار یا فردی که وی او را تایید کند می‌نوازند.