تعریف سرقت علمی - ادبی
سرقت علمی، دستبرد فکری، سرقت ادبی، سرقت هنری، ایدهدزدی و… نامهایی هستند که کمابیش به موضوع سرقت علمی دلالت دارند.
به سادهترین بیان، سرقت علمی - ادبی زمانی صورت میگیرد که یک شخص، خلاقیت علمی، هنری، ادبی یا پژوهشی شخص دیگر را به طور جزئی یا کلی مورد استفاده قرار بدهد، به گونهای که گویی خود او خالق آن محتوا بوده است.
مصادیق سرقت علمی - ادبی
الف) نقل قول
اگر عین جملهای را از کسی نقل میکنید باید حتماً در گیومه قرار دهید و مرجع هم به دنبال آن بیاید. ضمناً توجه کنید که آیا اجازه دارید جمله را نقل قول کنید یا خیر (برخی از نشریات شرایط خاصی برای نقلقول قائلند – نظیر نحوه ارجاع دادن یا حداکثر جملاتی یا کلماتی که میتوانید نقل قول کنید – که میبایست این شرایط را دقیقاً در نظر گرفت). ولی اصولاً نقل قول در حد یکی دو جمله مشکلی ندارد.
ب) استفاده از نتایج دیگران
استفاده از نتایج اشکال نمودارها (هر چند کوچک و جزیی) باید با ارجاع کامل باشد. اگر از نتیجه منحصر به فرد کسی یا گروهی استفاده میکنید حتماً باید ارجاع بدهید. مفاهیمی که بسیار جا افتادهاند (مثل قانون نیوتون) نیازی به مرجع ندارند.
پ) استفاده از جملههای دیگران
کپی کردن واژههای دیگران حتی با عوض کردن ساختار جمله، بدون رعایت اصول صحیح استنادی، باز هم دزدی علمی است. بدین معنی که مثلاً تغییر زمان فعل از معلوم به مجهول جمله را از آن شما نمیکند:
ت) سرقت علمی از خود
کپی کردن جملاتی از مقاله قبلی خودتان یا مقالهای که جای دیگری چاپ کردهاید همپوشانی بوده و جرم به حساب نمیآید ولی کار ناپسندی است. اگرچه این کار به اندازه سرقت علمی از دیگران مشکل ساز نیست اما به خصوص در نشر آثار علمی ممکن است مشکلاتی را برای نویسندگان ایجاد کند.
علاوه بر تکرار واژه به واژه متن، انتشار یک مقاله در دو مجله متفاوت نیز سرقت علمی به شمار میرود. به این نوع سرقت علمی انتشار دوگانه گفته میشود. همچنین باید به این نکته مهم توجه شود که با انتشار یک مقاله در یک مجله، در واقع حق تألیف مقاله به مجله واگذار میشود؛ بنابراین با کپی کردن مطالب آن مقاله در واقع نه از کار خود بلکه از کار آن مجله کپی انجام دادهاید.
ث) ارائه مقالات در کنفرانس و سمینارها
در ارائه مقالات: زیر هر شکل عکس و نموداری که کار مستقیم خود شما نیست باید مرجع بدهید. مراجع را میتوانید در پایین صفحه هم بنویسد؛ ولی باید دیده شود.
ج) دزدی علمی غیرعمدی
بعضی وقتها سرقت علمی واقعاً به صورت اتفاقی است. سرقت علمی اتفاقی هم جرم است (همان طور که اگر شما مستقلاً اختراعی را بکنید که قبلاً ثبت شده حق استفاده تجاری از آن را ندارید و استفاده تجاری اتفاقی از آن جرم است). بنابراین بهتر است با دقت بیشتری منابع را مطالعه کنید و نت بردارید.
چ) سایهنویسی
سایهنویسی یکی از مصادیق دستبرد فکری است. در سالهای اخیر و با افزایش تعداد فارغالتحصیلان از یک سو و افزایش تعداد دانشگاههایی که معیارهای ارزیابی آسانتری دارند باعث شده که شکل سازمانیافتهای از سایهنویسی در ایران شکل بگیرد. شاه قاسمی و اخوان (۲۰۱۵) با انجام پژوهشی نشان میدهند که این پدیده در ایران بسیار شایع است و تعداد زیادی از فارغالتحصیلان عملاً سایهنویسی را شغل خود میدانند.
رکن قانونی جرم سرقت علمی - ادبی
یافتن مجازات سرقت علمی و ادبی در حال حاضر از سه منبع قانونی قابل پیگیری است. اول رجوع به قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان و دوم بررسی ماده واحده قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی و سوم قانون مطبوعات.
قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان
مطابق با ماده 4 قانون حمایت حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان، حقوق معنوی هیچ محصول فکری، قابل انتقال به غیر نیست. ازاينرو هیچکس نمی تواند حتی با رضایت صاحب اثر و یا حتی با پرداخت پول به وی، نام او را از آن اثر حذف، و نام خود را بهعنوان پدیدآورنده و خالق اثر ذکر کند. چرا که این کار نیز، سرقت ادبی محسوب می شود.
هم چنین ماده 23 قانون حمایت حقوق مؤلفان بیان می داردکه هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدید آورنده بدون اجازه او یا عالماً عامداً به نام شخص دیگری غیر از خود پدید آورنده، نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. هم چنین چاپ و نشر ترجمه دیگری به نام خود نیز در ماده 24 همان قانون جرم انگاری شده است که بر اساس آن هر کس بدون اجازه ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری چاپ و پخش و نشر کند به حبس تادیبی از سه ماه تا یکسال محکوم می شود.
لازم به ذکر است در تمام موارد فوق شاکی می تواند از دادگاه درخواست کند که مفاد حکم در یکی از روزنامه ها به انتخاب و هزینه او آگهی شود.
ماده واحده قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی
اما برای تعیین مجازات سرقت علمی، به طور خاص ماده واحده قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی نیز احکامی را تصریح کرده است.
هدف از تدوین ماده واحده فوقالذکر تعیین مجازات سرقت علمی در آثار آکادمیک مانند رساله، پایاننامه، مقاله، کتاب و هر گونه اثر علمی، هنری و ادبی مکتوب، ضبط شده یا دیجیتال (الکترونیکی) است.
این ماده واحده، برای تعیین مجازات سرقت علمی بین چند فرض مختلف تفاوت قائل شده است. در ادامه به این فروض اشاره میکنیم.
سرقت علمی توسط شخص حقیقی
فرض اول حالتی است که سرقت علمی توسط شخص حقیقی (افراد عادی) انجام شده باشد که در این حالت جزای نقدی درجه سه و محرومیت از حقوق اجتماعی درجه شش در انتظار مرتکب سرقت علمی خواهد بود.
سرقت علمی توسط شخص حقوقی
فرض دوم زمانی است که یک شخصیت حقوقی مانند یک موسسه یا شرکت اقدام به سرقت علمی کرده باشد. در این حالت مرتکبان و مدیران و گردانندگان شخص حقوقی، به مجازات اشخاص حقیقی محکوم شده و همچنین شخصیت حقوقی به مجازاتهای اشخاص حقوقی مندرج در مواد ۲۰، ۲۱ و ۲۲ قانون مجازات اسلامی محکوم خواهد شد.
سرقت علمی توسط دانشگاهیان و طلاب
فرض سوم زمانی است که اعضای هیات علمی، دانشجویان، کارکنان اداری و یا طلاب حوزههای علمیه، از آثاری که در آن سرقت علمی صورت گرفته استفاده کنند و در واقع به نوعی سرقت علمی غیرمستقیم انجام دهند. مثلا این افراد نوشتن کتب و مقالات خود را به اشخاص یا بنگاههایی بسپارند که سرقت علمی کرده و به نام این اشخاص کتب و مقالات را چاپ میکنند و یا با استفاده از آثار دیگران، تولید محتوا کرده و در پی ارتقای رتبه علمی خود باشند.
در چنین موقعیتی، ابتدا تمام آثار مادی و معنوی ناشی از آن آثار برای این افراد لغو شده و هر نوع ارتقای رتبه و پایه علمی و مدرک تحصیلی این افراد باطل میشود. سپس برای هر دسته از این افراد مجازات جداگانهای تعیین میشود که در ادامه اشاره میشود.
مجازات اعضای هیئت علمی
اگر مرتکبان از اعضای هیات علمی باشند، به یکی از مجازاتهای بند ۷ تا ۱۱ ماده ۸ قانون مقررات انتظامی هیأت علمی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و تحقیقاتی کشور (انفصال موقت، بازخرید، اخراج یا انفصال دائم) محکوم میشوند.
مجازات دانشجویان
اگر مرتکبان دانشجو باشند، به یکی از مجازاتهای بند ب۱ تا ب۵ ماده آییننامه انضباطی دانشجویان جمهوری اسلامی ایران (منع موقت تحصیل، تغییر محل تحصیل، تغییر دوره تحصیل، اخراج، محرومیت از تحصیل تا ۵ سال) محکوم میشوند.
مجازات کارکنان اداری
اگر مرتکبان از کارکنان اداری باشند، به یکی از مجازاتهای بند د تا ح ماده ۹ قانون رسیدگی به تخلفات اداری (انفصال موقت، بازخرید، بازنشستگی، اخراج، انفصال دائم) محکوم میشوند.
مجازات طلاب
اگر مرتکبان سرقت علمی طلاب حوزههای علمیه باشند هم مجازات سرقت علمی بر اساس قوانین و مقررات دادسرا و دادگاه ویژه روحانیت تعیین میشود.
قانون مطبوعات
سرقت ادبی برطبق ماده 6 قانون مطبوعات، عبارتست از نسبت دادن عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار و نوشتههای دیگران به خود یا غیر ولو به صورتترجمه.
بر همین اساس فرد سارق مستوجب مجازاتهای مقرر در ماده (٦٩٨) قانون مجازات اسلامی یعنی دو ماه تا دو سال حبس و یا تا 74 ضربه شلاق است.
شکایت از سرقت علمی و ادبی
برای ارایهی شکواییه و دادخواست در خصوص سرقتهای ادبی، علمی و هنری میبایست به دادسرای فرهنگ و رسانه مراجعه کرد.
۱ دیدگاه