عبدالقادر مراغی
عبدالقادر بن غیبی الحافظ المراغی به احتمال زیاد در سال 768 هجری شمسی در شهر مراغه از شهرهای قدیمی، مهم و آباد آذربایجان شرقی به دنیا آمد.
عبدالقادر مراغی از مشاهیر ایرانی ثبت شده در یونسكو در سالهای 2014 و 2015 میلادی، است.که هنری جرج فارمر، موسیقیدان معاصر جهان ـ عبدالقادر مراغی را اعجوبه خوانده و در نهایت از مفاخر تاریخ هنر ایران در نیمه هشتم و نهم هجری و آخرین نظریهپرداز موسیقی كلاسیك ایران یاد میكند كه تنها بعد از این موسیقیدان اطلاعات دقیق و قابل اطمینان درباره مطالب موسیقی میتوان یافت.
عبدالقادر مراغی نام خود را در کتاب‌های مقاصدالالحان و جامع‌الاحان «عبدالقادر بن غیبی الحافظ المراغی» ذکر کرده است، اما نام و لقب او در منابع گوناگون به صورت‌ها مختلفی ذکر شده است. از جمله از وی با نام‌های «نظام الدین»، «کمال الدین»، «ابن غیبی» و «عبدالقادر گوینده» نیز یاد برده شده است.
لقب حافظ، به معنی حافظ قرآن کریم بوده است. چنان که از گفته‌های خود عبدالقادر مشخص است هم پدرش و هم او حافظ قرآن بوده‌اند و هر دو دارای این لقب.
پدر عبدالقادر مراغی
عبدالقادر مراغی پسر غیبی حافظ مراغی، ملقب به گوینده و نظام‌الدین ستاره فروزان موسیقی ایران زمین است. عبدالقادر از پدرش با عنوان «ابن غیبی» یا «غیاث الدین غیبی» یاد می‌کند و اطلاعات بسیار کمی درباره وی به ما می‌دهد.
خواندمیر در حبیب‌السیر نام پدر عبدالقادر را «صفی‌الدین» ذکر می‌کند و او را مردی کاردان و مرتبط با اشراف و دربار معرفی می‌کند.در عین حال عبدالقادر در هیچ‌یک از آثارش نام پدر خود را «صفی‌ایدین» ذکر نکرده است.همچنین مندرجات روایت نقل شده توسط خواندمیر از لحاظ تاریخی با تاریخ حیات و وفات پدر عبدالقادر مطابقت ندارد.
مراغی پدر خود را یگانه استاد خویش در موسیقی می‌داند و درباره فراگیری موسیقی از پدرش می‌نویسد: «که چون قرآن را حفظ کرده بودم خواستند که معرفت کماینبغی این بنده را حاصل شود تا چون به تلاوت قرآن مشغول شوم به نغمات طیبه بدان ترنم کنم.»
زندگینامه عبدالقادر مراغی
عبدالقادر مراغی در همان ایام كودكی به مكتب رفت و حافظ قرآن شد و موسیقی را از پدرش آموخت و در نوجوانی به چنان توانمندی دست یافت كه با استادان زمان خود، از جمله رضوان شاه، موسیقیدان بزرگ، به رقابت پرداخت.
مقاصدالالحان و جامع‌الالحان مهم‌ترین آثار به یادگار مانده از این موسیقیدان و هنرمند چیرهدست است كه در كتاب جامع‌الالحان با دقت بسیار به آرا و افكار موسیقی‌دانان بزرگی مانند جوهری و فارابی پرداخته و به لزوم استفاده از حساب هندسه در موسیقی، نقش موسیقی در خدمت به قرآن و علم پزشكی اشاره كرده كه این نشان از هنر این موسیقیدان در خدمت به ادیان الهی است.
سلطان احمد جلایر پسر شیخ اولیس، چهارمین فرمانروای سلسله جلایریان در عراق و آذربایجان، پادشاه شعرشناس و موسیقی دوست، عبدالقادر مراغهای را مفتخر به القابی مانند سلطان الحفاظ، ذوفنون عصر و فیلسوف جهان كرد و هنرهایش را حفظ كلامالله، حُسن خط و علم موسیقی برشمرد و از مهارت وی در نوازندگی به خصوص عود و تكمیل آلات ذوات‌النّفخ تعریف كرده است.
حکومت وقت و زندگی عبدالقادر مراغی
عبدالقادر مراغی در دورانی می‌زیست که آل جلایر یا جلایران بر قسمت‌هایی از ایران و عراق حکومت می‌کردند. این سلسله پس از فروپاشیِ سلسله ایلخانان به قدرت رسید و نزیدک یک صد سال حکومت کرد.
سلطان حسین به دست برادرش، سلطان احمد الجلایران به قتل رسید. سلطان احمد بر برخی از دشمنان خویش از جمله ترکمانان قراقویونلو غلبه کرد. از طرف دیگر وی با سرکشی برادرانش شیخ علی و بایزید مواجه شد.
کشمکش‌های سیاسی و تقسیم قلمرو حکومتی بین برادران آل جلایر مدت‌ها طول کشید و سرنوشت مراغی نیز چنان بود که در بسیاری از مواقع برای نتایج این ماجراها آهنگسازی می‌کرد.
برای مثال در جنگ اوجان که میان شیخ علی و احمد صورت گرفت، احمد شکست را پذیرفت و شیخ علی آن روز را روز «فتح» اعلام کرد. وی از مراغی خواست که به مناسبت این فتح، دور ایقاعی برای شاه بسازد. مراغی نیز دور 49 نفره‌ای به نام درور فتح می‌سازد.
با حمله تیمور به مناطق غرب ایران، سلسله آل جلایر به انقراض کامل می‌انجامد. تیمور در سال 787 ه ق، به آذربایجان لشکرکشی کرد.
عبدالقادر به همراه سلطان احمد از تبریز به بغداد می‌گریزد. در سال 796 ه ق، بغداد به دست تیمور فتح می‌شود. سلطان احمد به مصر می‌گریزد، اما مراغی و بسیاری دیگر از هنرمندان به چنگ تیموریان می‌افتند.
بعد از این ماجرا، تیمور مراغی را دوباره به سمرقند می‌فرستد. از این زمان تا زمان مرگ تیمور و به قدرت رسیدن شاهرخ اطلاع چندانی از روزگار مراغی در دست نیست.
با روی کار آمدن شاهرخ، وضعیت هنر و هنرمندان بسیار مورد توجه قرار گرفت و مراغی نیز استثنا نبود. بنا به گفته دولتشاه سمرقندی چهار هنرمند در پایتخت شاهرخ، هرات، حضور داشتند که هر یک از آنها در هنر خویش سرآمد و یگانه عصر بودند.
ظاهراً 30 سال پایان زندگی عبدالقادر مراغی در هرات و در دربار شاهرخ گذشته است. بررسی آثار مراغی و توجه خاص شاهرخ نسبت به هنرمندان در این دوره گواه آن است که ظاهراً مراغی در این دوران زندگی آرام و بی‌تلاطمی را داشته است.
مراغی آثار چندی را به شاهرخ تقدیم کرده است که مهم‌ترین آنها «جامع‌الالحان» است.
نوشنه ی مختصری از عبدالقادر مراغی
در کتاب جامع‌الالحان باب ثانی عشر، مراغی از ماجرای ساختن سی نوبت در 30 روز ماه رمضان یاد می‌کند.
این ماجرا در زمان سلطنت پسر سلطان اویس، سلطان حسین و در دربار او به سال 778ق، در تبریز اتفاق می‌افتد.
مطابق متن جامع‌الالحان بسیاری از بزرگان علم و هنر و شخص شاه در این مجلس حضور داشتند و مراغی ادعا می‌کند که می‌تواند روزی یک نوبت مرتب که سخت‌ترین فرم آهنگسازی در آن زمان بوده است را بسازد.
در این میان برخی از استادن موسیقی از جمله خواجه رضوانشاه می‌گویند که چنین چیزی محال است و شاید مراغی از قبل این آهنگ‌ها را ساخته باشد.
مراغی پیشنهاد می‌کند که موسیقی‌دانان و حضار هر روز ابیات، دور یا مقام و دور ایقاعی نوبتی که قرار است ساخته شود را به وی بگویند و مراغی در همان روز یک نوبت مطابق خواسته آنها می‌سازد.
در نهایت این اتفاق می‌افتد و مراغی شرط‌بندی را می‌برد و مورد لطف و عنایت و پاداش‌های شخص سلطان قرار می‌گیرد.
شخصیت هنری عبدالقادر مراغی
شخصیت هنری عبدالقادر تركیبی از موسیقی، شعر، خط و نقاشی یا نمونهای از تربیتهای قدیم بود به طوری كه فارمر می‌گوید: عبدالقادر مراغی در موسیقی پیرویكننده صفی‌الدین ارموی، استاد بزرگ موسیقی بین سالهای 613 تا 693 قمری، بوده كه در نواختن عود (بربت) چیرهدست و در ساختن تصنیف استاد بود.
با نگاهی به آثار عبدالقادرمراغی میتوان گفت كه وی علوم متداول زمان خود را دارا بوده وهمان طور که در بالا اشاره کردیم موسیقی را هم که از پدر خود آموخته بود و با آنكه اهل آذربایجان (مراغه) و به تركی مسلّط بود، كتابهای خود را به زبان فارسی نوشته و از این راه خدمتی بس بزرگ به زبان، ادب و هنر فارسی انجام داده است.
عبدالقادر مراغی علاوه بر خوشنویسی، نقاشی و نوازندگی عود، شعر نیز میسرود كه نمونه اشعار فارسی و تركی او در مقاصدالألحان و بعضی كتابهای وی آمده كه در آنها به 'عبدالقادر' تخلص كرده است.
بیشك عبدالقادر مراغی از بزرگترین موسیقی دانان و موسیقی پژوهان تاریخ هنر ایران محسوب می‌شود؛ به قول دولتشاه سمرقندی، مراغی یكی از چهار هنرمند پایتخت شاهرخ، فرزند و جانشین تیمور لنگ و بزرگترین پادشاه تیموری، بوده كه در ربع مسكون به روزگار خود نظیر نداشتهاند.
تسلط عبدالقادر در نوازندگی بربت (عود) مورد تحسین قرار گرفته و آهنگهایش گرچه هنوز به طور كامل به دست نیامده، ولی اندكی از آنها تا حد موجود توسط بعضی از موسیقیدانها اجرا شده است.
بعضی از تصنیفهای خواجه با ذكر ضروب و نقرات در كتاب 'نزهةالأرواح من تطریب الأشباح' یعقوب و رساله منظوم و منثور امیرخان محفوظ و ثبت شده است.
تم موسیقی سریال امام علی (ع) نیز بر اساس آثار عبدالقادر ساخته شده و افتخار فرهاد فخرالدینی هم در ساختن این موسیقی مجموعه به گفته خود وی در این است كه توانسته با وجود تلاشهای ناموفق فروانی كه در ایران، تركیه و اروپا برای استنباط یكی از یافتههای موسیقی عبدالقادر انجام شده، عاقبت آن را به طور كامل به اجرا درآورد.
مهارت وی در آهنگسازی تا حدی بود كه در مقاصدالألحان می گوید:... در خجند در حضور خیل سلطان مشغول آوازخوانی بودم، ناگاه صدای قمری شنیده شد به امر سلطان مشارالیه نسخهیی مانند نوای آن مرغ ساختم كه به شكل تنن ـ تننن، هشت نَقره اعتبار شده است'.
مطالعهی عمیق در آثار گذشتگان، نقد و بررسی آرای بزرگانی مانند فارابی، ابوعلی سینا، صفی‌الدین ارموی، قطبالدین شیرازی نشان می‌دهد كه تسلط مراغی به موسیقی و خوانندگی از ویژگیهای وی به شمار میرود؛ زیرا كه او تنها اطلاع داشتن از قواعد نظری یا عملی در موسیقی را كافی نمیداند، بلكه از دیدگاه او هنرمند باید در عمل به موسیقی نیز توانا باشد.
فرزندان عبدالقادر مراغی
عبدالقادر مراغی دارای سه پسر به نام‌های نورالدین عبدالرحمان، نظام‌الدین عبدالرحیم و عبدالغزیز بود. بنا به گفته عبدالقادر عبدالرحمان و عبدالرحیم در زمان نگارش جامع‌الالحان دوازده و هفت ساله بوده‌اند.
وی هنچنین تأکید می‌کند که در پرورش آنان به خصوص تعلیم موسیقی بسیار زحمت کشیده است و سعی کرده که تمامی دانسته‌های خود را به آنان انتقال دهد.
عبدالعزیز کوچک‌ترین فرزند مراغی ظاهراً بیش از دو برادر دیگر در موسیقی دارای استعداد بوده و آثاری از خود به جای گذاشته است. وی کتابی به نام نقاوةالادوار تألیف کرده و آن را به سلطان محمود دوم عثمانی تقدیم کرده است.
پسر عبدالعزیز، محمد، نیز موسیقیدان بوده است. وی نیز کتاب به نام مقاصدالادوار تألیف و آن را به سلطان بایزید دوم عثمانی تقدیم کرده است.
آثار مهم عبدالقادر مراغی
آثار مهم عبدالقادر مراغی شامل:
• كنزالألحان
مقاصدالالحان
• جامع الألحان
• شرح الأدوار صفی‌الدین (زبده الادوار)
• فوائد عشره و لحینه و آثار موسیقیایی صحبت نامه استادالمصفنین مرافی و رساله كوكبی است.
مرگ عبدالقادر مراغی
سرانجام پس از دغدغههای پرشور كه گذشت عمر گرد پیری بر تارك آن پاشیده بود، زندگی عبدالقادر بعد از 70 سال به پایان رسید و در شهر هرات، به دلیل ابتلا به طاعون آهنگ سفر آخرت كرد و در همان جا مدفون شد.
پس از عبدالقادر، موسیقیدان بزرگی كه قادر به ادامه كارهای وی باشد، متولد نشد، هرچند كسانی مانند بنای‌هروی و محمد امین بخاری سعی در گردآوری آثار فرهنگی و هنری گذشتگان در آثار خود كردند، اما موفق به خلق شاهكارهایی مانند كتابهای عبدالقادر نشدند.
گذشت روزگار و درگرفتن جنگهای متعدد موجب شد نام عبدالقادر مراغی، این بزرگمرد فرهنگ و هنر ایران بعد از مرگش به فراموشی سپرده شود و گویی خودش امروزِ خود را دیده بود كه در پایان كتاب خود در جامعالألحان می‌گوید: 'این نوشتم تا برآید روزگار، من نمانم این بماند یادگار، من شوم با درد و غم بر زیرخاك، كس نداند حال من جز كردگار.'
دیدگاه