پرتودرمانی یا رادیوتراپی | عوارض پرتودرمانی که باید بدانید

پرتودرمانی یا رادیوتراپی چیست؟

انواع سرطان‌ها بسته به نوع و گسترش آن شیوه‌های مختلفی برای درمان وجود دارد که عبارتند از دارو درمانی، پرتو درمانی، شیمی درمانی و جراحی که هر کدام از این شیوه‌ها به تنهایی یا به شکل ترکیبی برای درمان سرطان به کار گرفته می‌شوند.

 پرتو درمانی استفاده از انرژی اشعه ایکس قوی یا پرتوهای یون ساز (مثل الکترون‌ها) برای بمباران سلول‌های سرطانی به منظور تخریب مواد ژنتیکی درون تومور و جلوگیری از رشد و گسترش بافت‌های سرطانی است.

پرتودرمانی یا رادیوتراپی با تخریب ماده ژنتیک داخل سلول ‏های سرطانی و در نتیجه جلوگیری از تکثیر این سلول‏ ها آنها را تخریب می‏ کند و در نتیجه این سلول‏ ها محکوم به مرگ هستند.

در پرتو درمانی کنترل درستی دوز وارده به حجم هدف، حیاتی‌ترین برنامه در کنترل کیفی واحد پرتو درمانی است یعنی دوز تابشی به شکلی باید کنترل شود که با کمترین آسیب به بافت‌های سالم، بتواند بیشترین تخریب را در سلول‌های سرطانی داشته باشد.

پرتودرمانی درد ندارد و در جلسات اول هیچ گونه عارضه ای ندارد .

رادیوتراپی روش درمانی بسیار مناسب و راحتی است که با استفاده از آن می ‏توان:

• از بروز سرطان جلوگیری کرد (مثل ضایعات پیش سرطانی در پستان) یا سرطان را درمان کرد و یا از عود سرطان جلوگیری کرد.
• رادیوتراپی می ‏تواند با کاهش درد در مواردی که درمان بیماری امکان‏پذیر نیست کیفیت زندگی بیمار را بهتر و یا با کاهش حجم تومور علائم بیماری را کمتر کرد.
• اندازه بعضی از تومورها را می‏توان با رادیوتراپی قبل از عمل کوچکتر کرد تا جراح بتواند آن را راحت‏تر خارج کند.
• با استفاده از رادیوتراپی پس از عمل جراحی می‏توان سلول‏های کوچکی که با چشم جراح قابل دیدن نبوده ‏اند تا برداشته شوند را تخریب کرد.
• از رادیوتراپی می‏توان برای کاهش درد ناشی از سرطان استفاده کرد.
• در بعضی از بیماران، شیمی‏ درمانی و رادیوتراپی همزمان انجام می شود. در این شرایط سلول ‏های سرطانی به تابش اشعه حساس ‏تر شده و به ‏راحتی تخریب می‏ شوند.

انواع پرتو درمانی

دو نوع اصلی پرتو درمانی عبارتند از: پرتودهی خارجی و پرتودهی داخلی.

نوع پرتو درمانی ممکن است به عوامل زیادی بستگی داشته باشد. از جمله این عوامل، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نوع سرطان
• اندازه تومور
• محل تومور در بدن
• میزان نزدیکی تومور به بافتهای طبیعی و سالم حساس به اشعه
• سلامت عمومی و سابقه پزشکی بیمار
• استفاده از انواع دیگر درمان سرطان (مثل شیمی درمانی)
• عوامل دیگر مانند سن و سایر شرایط پزشکی بیمار

زمان بروز عوارض پرتودرمانی

بروز عوارض پرتودرمانی به نحوه درمان، منطقه درمانی و میزان تحمل بدن بیمار و مقادیر پرتو (دوز رادیوتراپی) بستگی دارد که این عوارض خطرناک نبوده و با گذشت زمان از بین می روند.

دو نوع عوارض جانبی وجود دارد: عوارض اولیه و عوارض ثانویه. بروز عوارض جانبی اولیه مانند حالت تهوع و خستگی معمولا زیاد طول نمی کشد. این عوارض در طول درمان یا پس از آن آغاز می شوند و چند هفته بعد از آن به پایان می رسند، اما پس از یک دوره کوتاه بهبود می یابند.

عوارض جانبی ثانویه، مانند مشکلات ریه و قلب، ممکن است سال ها طول بکشد تا بروز کنند و در صورت بروز، اغلب دائمی و ماندگارند.از جمله شایع ترین عوارض جانبی اولیه می توان خستگی و مشکلات پوستی را نام برد. ممکن است تعدادی از بیماران، ریزش مو و حالت تهوع را هم تجربه کنند؛ البته این بستگی به ناحیه ای دارد که تحت پرتودرمانی قرار گرفته است.

تهوع و استفراغ

• سعی کنید غذا را به مقدار کم و دفعات بیشتر از سه وعده غذایی معمول استفاده کنید.
• مصرف مایعات، نیم ساعت قبل یا بعد از غذا می تواند کمک کننده باشد ولی در حین غذا ترجیحاً مایعات ننوشید.
• از مصرف غذاهای محرک، پر ادویه، سرخ شده، چرب و دیرهضم بپرهیزید. غذاهای داغ یا پر عطر و بو می تواند این حالت شما را تشدید کند.
• در این حالت میتوانید پس از کمی سرد شدن غذایتان را میل کنید و چاشنی های پر عطر و بو، به غذایتان اضافه نکنید. بهتر است قبل از پرتو درمانی شکم، حداقل به مدت یک ساعت معده خالی باشد.
• درصورتی که مشکل شما تهوع صبحگاهی است سعی کنید یک ساعت پس از برخاستن از رختخواب، اولین وعده غذایی را میل کنید.
• خوردن غذاهایی که دوست دارید و بودن در جمع عزیزان و دوستان می تواند این حالت را بهبود دهد
• آبنبات های خوش طعم یا قرص نعنایی در صورت تمایل می تواند کمک کننده باشد.

انواع عوارض پرتو درمانی

عوارض ناشی از پرتو درمانی هم می توانند به فاصله  کوتاهی بعد از شروع درمان یا حتی حین آن بروز کنند و یا در موارد اندکی برای مدت طولانی پس از اتمام درمان در فرد باقی مانده و دائما مشاهده شوند. از رایج ترین علائم دیده شده در بیماران تحت درمان می توان حالاتی چون بی حالی، کسالت، تهوع و اختلالات پوستی را نام برد که می توانند در مدت کمی ظاهر شده و برای فرد آزار دهنده باشند اما با طی شدن دوره  کوتاهی تخفیف یابند.

دسته  دیگری از عوارض ممکن است اندام هایی مثل قلب، ریه ها و دستگاه گوارش را تحت تاثیر قرار داده و برای مدت قابل توجهی پایدار بمانند.

خستگی

بر خلاف تصور شما از خستگی، به گفته  افرادی که تحت درمان با رادیوتراپی بوده اند، احساس کسالت و سنگینی که به دنبال درمان ایجاد می شود بطور کلی با احساس خستگی روزانه که همه  ما ممکن است بارها تجربه اش کرده باشیم تفاوت دارد. به گونه ای که مهم نیست این بیماران چند ساعت در شبانه روز را به خوابیدن و استراحت اختصاص می دهند، آنها حتی بعد از ساعت ها استراحت و انجام ندادن کار خاصی، باز هم احساس رخوت و سستی می کنند از این رو اغلب از شرکت در فعالیت ها و کارهای روزانه  خود سر باز زده و از انجام بخش کثیری از امور روتین خود امتناع می کنند.

از توصیه هایی که می توان به این بیماران کرد این است که بعد از مشورت با پزشک خود، از مواد غذایی سالم انرژی زا که برایشان مشکلی ایجاد نمی کند استفاده کرده و از مصرف غذاهای مضر که سوخت و ساز بدن را هر چه بیشتر بالا برده و تحلیل بیشتر انرژی فرد را در پی دارد خودداری کنند.

رژیم غذایی باید متعادل، سرشار از مواد مغذی و معدنی، سالم و ارگانیک، متنوع و دربرگیرنده  تمام گروه های غذایی شامل انواع گوشت، لبنیات، سبزیجات و میوه جات، غلات، چربی ها، دانه های مغذی، حبوبات به اندازه ای متعادل و در وعده های کم حجم اما متعدد گنجانده شود.

سعی کنید در طول روز از انرژی خود به طور حساب شده استفاده کنید. کارهایی را که دیگران و اطرافیانتان می توانند متقبل شوند را به آنان بسپارید و خودتان تمرکز و انرژی تان را روی کارهایی که از اهمیت و ضرورت بالاتری برخوردارند بگذارید اما در این میان حتما به فواصل زمانی مرتب برای خود زمان استراحت و فراغت از کارهایتان را قرار دهید تا برنامه تان را متعادل سازید.

همچنین می توانید در جلسات و کارگاه های درمانی که با افرادی که در حال تجربه  شرایطی همانند شما هستند یا کسانی که قبلا به این عارضه مبتلا بوده و هم اکنون سالم از آن بیرون آمده اند برگزار می شود، شرکت کرده و از تجارب و راهنمایی هایشان برای مقابله با عوارض درمان سرطان استفاده کنید.

با حضور در چندین جلسه مشاوره مطمئن باشید که به احساس بهتری نسبت به شرایط حال حاضر خود دست خواهید یافت. لازم به ذکر است که این حالت تنها به مدت کوتاهی بعد از درمان باقی مانده و پس از گذشت چند هفته قادر خواهید بود به شکل سابق به فعالیت های روزمره تان بازگردید.

اختلالات پوستی

پوست منطقه  تحت درمان ممکن است به رنگ قرمز یا تیره در آید، مشابه حالتی که با قرار گرفتن در معرض تابش مستقیم آفتاب ایجاد می شود بنابراین باید از قرار دادن پوست آن منطقه در معرض نور خورشید جلوگیری شود.

به یاد داشته باشید که حتما منطقه  اشعه دیده را با علامت گذاری اطراف آن مشخص کنید تا مراقبت و بررسی مداوم ناحیه، راحت تر انجام گیرد. حتی الامکان از اصطکاک سطح پوست و مالش آن خودداری کرده و در هنگام استحمام تنها آنرا با آب ولرم مرطوب کرده و سپس به کمک حوله ای نرم که به پوست آسیب نرساند با حرکات ملایم آن را خشک نمایید.

به هیچ عنوان قبل از مشورت با پزشک خود و مطلع کردن او، از مواد آرایشی، شیمیایی، کرم ها، انواع پودر و سایر اقلام بر روی ناحیه مورد نظر استفاده نکرده و از خاراندن آن پرهیز کنید. برای پوشاندن محل مربوطه از لباس های سبک و نرم استفاده کنید و از تحت فشار قرار دادن آن با البسه ی تنگ  خودداری کنید.

پوست شما بعد از اتمام درمان ممکن است ملتهب، خشک، شکننده و آسیب پذیر شود. گفتنی است این علائم، همچون خستگی، برای مدت کوتاهی بعد از درمان ادامه داشته و پوست شما کم کم رو به بهبودی خواهد رفت.

ریزش مو

این عارضه تنها در کسانی که منطقه  سر و جمجمه  آنها تحت تابش اشعه قرار گرفته مشاهده می شود و در صورت درمان دیگر نقاط بدن به این روش، ریزش مو در سایر اندام ها مشاهده نخواهد شد. پس از اتمام دوره  درمان، رشد موها از سر گرفته می شود اما ممکن است حالت و ضخامت قبلی را نداشته باشد.

اگر ناحیه مورد درمان ما در قسمت سر قرار داشته باشد، پس از اولین جلسه  درمانی اگر بیمار موهای بلندی داشته باشد موها به شکل فراوان و تکه ای از سر کنده خواهند شد بنابراین توصیه ما به خانم هایی با موهای بلند این است که پیش از آغاز جلسات رادیوتراپی، موهای خود را کوتاه کنند تا موجب وحشت و استرس آن ها حین درمان نشود. همچنین پس از ریزش موها، برای بهم نخوردن تصویر ذهنی شان از خود، می توانند از کلاه برای پوشاندن سر یا کلاه گیس استفاده کنند.

بی اشتهایی

در طی پروسه پرتودرمانی، معمولا بیماران دچار کاهش اشتها و میل به غذا می شوند. بسته به نوع و میزان اشعه  تابانده شده به بدن و محل آن، این کاهش اشتها می تواند شدید یا خفیف باشد.

این اشعه با تحت تاثیر قرار دادن سلول های بدن، ممکن است سیستم گوارشی بیمار را با مشکلاتی همچون تهوع، نداشتن رغبت به خوردن غذا، اودنوفاژی (احساس درد در بلع)، عدم درک درست مزه  غذاها و عدم تحمل غذا روبرو کند.

در این حالت باید به بیمار گوشزد کرد که با محروم کردن بدن  از دریافت مواد غذایی مورد نیاز آن، فرایند بهبود و ترمیم سلول های آسیب دیده  اعضا را به تاخیر انداخته و طول دوره درمان و بازتوانی خود را طولانی تر خواهد کرد.می توان به خانواده بیماران توصیه کرد که غذاهای مورد علاقه  آنها با ظاهری جذاب و اشتها آور برای بیمارانشان تهیه کرده و با دعوت از نزدیکان صمیمی و دوستان بیمار در کنارش به هنگام صرف غذا، انگیزه ای در خوردن غذا برای وی ایجاد کنند.

غذاها باید در وعده های سبک و کم حجم اما به دفعات بیشتر مورد استفاده قرار گیرند و به بیمار گفته شود که هر زمان احساس گرسنگی به او دست داد صرف نظر از اینکه چه زمانی از شبانه روز باشد غذای خود را میل کنند. اگر میلی به خوردن غذاهای جامد نشان ندادند به سراغ پوره ها، سوپ های صاف شده، لبنیات مثل ماست و غذاهای پر کالری مثل عسل بروند و از مصرف صحیح وعده های غذایی خود غافل نشوند.

اسهال

چند هفته پس از شروع پرتودرمانی در ناحیه شکم و نقاط اطراف آن، ممکن است در بیمار عارضه  اسهال بروز کند. در چنین حالتی به بیمار توصیه می شود که رژیم مایعات را در اولویت قرار داده و از مصرف غذاهای محرک و پر ادویه خودداری کند.

به این دلیل که بیمار بطور مداوم در حال از دست دادن مایعات طبیعی بدن است، باید مواد معدنی مورد نیاز آن مانند پتاسیم جبران شود. بنابراین باید او را به خوردن میوه هایی چون موز و هویج که منبع بسیار خوبی از پتاسیم هستند یا در صورت صلاحدید پزشک، استفاده از مکمل های پتاسیم تشویق کنیم.

اختلالات جنسی

با توجه به دوز اشعه  بکار برده شده و طول دوره  درمان، رادیوتراپی لگن می تواند با عوارض خاصی در خانم ها و آقایان همراه باشد.

در خانم ها پرتودرمانی باعث توقف خونریزی های ماهیانه، تغییراتی از قبیل سوزش و خشکی و زخم در واژن و همچنین ایجاد یک سری از علائم یائسگی می شود. پرتودرمانی لگن در آقایان هم می تواند با تاثیر بر بیضه ها باعث تغییر تولید اسپرم ها شده و باروری را مختل کند.

البته مردانی که قصد فرزند آوری در آینده را دارند می توانند با در جریان گذاشتن پزشک خود و استفاده از راهنمایی های وی، اقدام به ذخیره اسپرم های خود در بانک اسپرم نمایند.از جمله سایر مشکلاتی که روش پرتودرمانی ممکن است به همراه داشته باشد می توان به اختلال در مقادیر عناصر موجود در خون، آمیزش دردناک، کاهش میل جنسی، تغییر در کیفیت و میزان بزاق دهان، ایجاد زخم هایی در حفره  دهان، مشکل در جویدن، کاهش شنوایی و در برخی موارد سرطان ثانویه نیز اشاره کرد.