میخائیل میخائیلویچ باختین (۱۸۹۵-۱۹۷۵)، فیلسوف و متخصّص روسی ادبیات بود که آثار مهمی در حوزه‌ی نقد و نظریه‌ی ادبی و بلاغی نوشته. آثار او، که به موضوعات متنوّعی می‌پردازند، الهام‌بخش بسیاری از نظریات پس از خودش از جمله ساختارگرایان، پساساختارگرایان و نشانه‌شناس‌ها و… بوده است.
مهم‌ترین کار او از نظر اکثر اندیشمندان «منطق مکالمه» است که شاید بتوان گفت واکنشی بود به فضای تک‌صدای شوروی در آن زمان. همچنین باید اضافه کرد که باختین به دلیل همین فضای بسته در دوران استالین، اکثرا در انزوا به فعالیت فکری می‌پرداخته و زندگی سختی را تحمل می‌کرده است.
بنیان‌های نظری باختین
در ابتدا برای بررسی بنیان‌های نظری باختین باید اشاره کنیم که یکی از مهم‌ترین نظریات عمومی باختین درباره‌ی گفتگوست و این مفهوم، محور اصلی تمام شرح‌هایی است که درباره‌ی او نوشته شده. نمی‌توان جایگاه برجسته‌ی باختین را در کشف کاربرد گفتگو انکار کرد. او تلاش می‌کرد تا رفتار انسان را از خلال کاربرد زبان تحلیل کند و به جنبه‌ی عملی زبان توجه داشت.
به چندین موضوع می‌توان اشاره کرد که بر آرای باختین تاثیرگذار بودند. یکی از آن‌ها نوکانتیسم است. شکاف بین ماده و روح به خصوص بعد از مرگ هگل و ناتوانی طرفدارانش در توجیه کشفیات جدید علمی زمینه را برای تغییر توجه‌ها از هگل به کانت فراهم ساخت.
نوکانتیسم موضعی فلسفی بود که تلاش می‌کرد در برابر اثبات‌گرایی و تجربه‌گرایی قرن ۱۹ و همچنین متافیزیک هگل و شلینگ، از فلسفه اعاده‌ی حیثیت کند. جذابیت این موضع برای کانت جایگاه ویژه‌ای بود که نوکانتیسم برای آگاهی قائل بود و آن را صرفا بازتاب محض جهان خارج می‌دانست. این مسئله یکی از دلایلی بود که باختین به عینی‌گراییِ محض فرمالیست‌ها درباره‌ی زبان انتقادهای جدی وارد کند که در ادامه به آن می‌پردازیم.
دیگر منبع الهام باختین مارکسیسم بود. البته با قرائتی متفاوت از قرائت استالین. تاکیدی که او بر ویژگی‌های اجتماعی و تاریخی ادبیات دارد از همان نوع تاکید مارکسیسم است.
دیگر موضوعی که بر باختین تاثیر گذاشت کتاب تاریخ و آگاهی طبقاتی لوکاچ بود. او در این کتاب تعبیری جدید از مارکس ارائه داد و باید گفت که آثار باختین هم خالی از جهت‌گیری‌های سیاسی نبوده و می‌توان تاثیر تفکرات لوکاچ را در آثار باختین مشاهده کرد.
باختین، سوسور و فرمالیسم
سوسور به تمایز خاصی بین زبان (لانگ) و گفتار (پارول) معتقد بود. او زبان را موضوع اصلی زبان‌شناسی می‌دانست و معتقد بود در گفتار ما شاهد جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و… هستیم که کار اصلی زبان‌شناسی نیست. اما این عمل سوسور نهایتاً به یک عینی‌گرایی محض در زبان ختم می‌شد که باختین آن را نقد می‌کرد. او با برگرداندن تاکید سوسور از لانگ بر پارول انتقادی جدی به سوسور و فرمالیسم -که به تبعیت از سوسور معتقد بودند زبان نظامی‌ست خودارجاع- وارد آورد.
ماهیت گفتگویی زبان تاکید زیادی بر زمینه -شرایط مکانی و زبانی- دارد. باختین نشان داد که نظریات سوسور از عدم توجه متن به زمینه رنج می‌برد و همین مسئله به فرمالیست‌ها نیز ضربه زد.
به اعتقاد باختین، فرمالیست‌ها دو خطای بزرگ داشتند، یکی تقلیل متن به رمزگان و دیگری تقلیل متن به حالات ذهنی پدیدآورنده. یعنی توجه زیاد به تجربه‌گرایی عینی و ذهنی. او معتقد بود بدون توجه به زمینه‌ی متن نمی‌توان به معنا رسید.
معرفی برخی آثار باختین
سودای مکالمه، خنده و آزادی
شاید بتوان گفت اولین ترجمه‌های موجود از باختین را محمدجعفر پوینده در ایران انجام داده است. این کتاب در سه بخش جمع‌آوری شده. بخش ابتدایی آن نگاهی به زندگی و اندیشه‌ی باختین است. همچنین نظرگاه‌های چندین اندیشمند بزرگ جهان درباره‌ی باختین آمده. مترجم این کتاب تلاش کرده تا این نظرگاه‌های جمع‌آوری‌شده، جنبه‌های مختلف تفکر باختین را پوشش دهد.
بخش دوم کتاب گزیده‌هایی از نوشته‌های باختین است. تلاش شده تا برگزیده‌ای از مهم‌ترین آثار باختین جمع‌آوری شود تا مخاطب بتواند هرچه بیشتر با دیدگاه‌های او آشنا شود. البته باید اشاره شود این کتاب بیشتر برای آشنایی اولیه با نظریات باختین و همچنین نشان دادن اهمیت این اندیشمند در قرن بیستم است.
پرسش‌های بوطیقای داستایفسکی
کتاب حاضر به پرسش‌های بوطیقای داستایفسکی اختصاص دارد و تنها از این دیدگاه به آثار او می‌پردازد.
اکثر نوشتارهایی که درباره‌ی داستایفسکی موجود است به ویژگی‌های اصلی بوطیقای او بی‌توجه بوده‌اند و بیشتر تلاش داشته‌اند تا بر پرسش‌های ایدئولوژیک آثار او توجه کنند. به طوری که بعضاً مسائل هنری و زیبایی‌شناسیک آثار او فراموش می‌شود. اما نوآوریِ موجود در این بوطیقا و همچنین یکپارچگیِ آن در تمام آثار داستایوفسکی باعث شده تا بتوان از این بوطیقا به عنوان یکی از پژوهش‌های مناسب در این باره یاد کرد.
پرسش‌های بوطیقای داستایفسکی تعمّداً بر چند پرسش متمرکز است: نقش قهرمان در رمان‌های داستایفسکی؛ شیوه‌ی ارائه‌ی ایده‌ها در رمان‌های او؛ کاربرد ویژه‌ی زبان و گفت‌وگو در رمان‌های او و مسائلی دیگر. در اشتباه خواهیم بود، اگر که این پرسش‌ها را پرسش‌هایی صرفا فرمالیستی بخوانیم.
تخيل مكالمه‌ای جستارهايی درباره رمان
باختین علاقه‌ی زیادی به گونه‌ی ادبی رمان داشت. شاید بتوان گفت دلیل این علاقه‌ی او در نگرش ویژه‌‌اش به جهان بود. مانند کارناوال‌گرایی، پولی‌فونیک، مکالمه‌گرایی و همچنین دوریِ او از مطلق‌اندیشی و جزم‌گرایی.
این کتاب در ابتدا شامل یادداشت‌هایی درباره‌ی بوطیقای تاریخی‌ست و به بررسی زبان، زمان و مکان و همچنین پیوستار زمانی-مکانی در برخی از رمان‌ها مثل رمان رابله و همچنین برخی از سلحشورنامه‌های یونان و مواردی دیگر می‌پردازد.
در بخش بعدی یعنی گفتمان در رمان به بررسی گفتمان در شعر و گفتمان در رمان، رمان و سبک‌شناسی مدرن، سیر تحول سبک‌شناسی در رمان اروپایی و مواردی دیگر در این رابطه می‌پردازد. در مجموع این کتاب دید مناسبی از نظریات باختین درباره‌ی رمان و در گام بعد چراییِ پرداختن او را به چنین موضوعی نشان می‌دهد.
دیدگاه