تعزیر | تعریف تعزیر | حبس تعزیری | انواع تعزیر | ویژگی های مجازات تعزیری

حبس تعزیری برای تخلفات شرعی و اعمال حرام در نظر گرفته شده است. در واقع این نوع حبس برای ان دسته از جرایمی‌ است که برایشان در شرع مجازات دقیق تعیین نشده است.

معنی تعزیر

«تعزیر» در لغت به معنى «تأدیب» و گاه به معنى «بزرگداشت» و «یارى کردن» و «منع نمودن» آمده است، و در اصطلاح شرعى و فقهى به معنى مجازات یا اهانتى است که اندازه معینى در شرع براى آن ذکر نشده و بسته به راى قاضى است; که با در نظر گرفتن میزان جرم و مقدار تحمل مجرم درباره او اجرا مى شود.

تعزیر در اسلام و انواع آن

اسلام نیز همچون دیگر شرایع الهی براي پاك کردن جامعه از ظلم و فساد ، افزون بر تشریع حدود در مورد جرایمی خاص، مرتکبان دیگر جرایم را نیز مستحق مجازات دانسته است.

مشروعیت تعزیر در اسلام با توجه به آیات

از مفهوم آیه: «والَّذینَ یؤذونَ المؤمنینَ والمؤمنـت بِغَیرِ ما اکتَسبوا فَقَد احتَملوا بهتـنـًا و
 اثمـًا مبینـا «می توان مشروعیت تعزیر را در شریعت اسلام استفاده کرد، زیرا این آیه کسانی کسانی را مذمت می کند که مسلمانان را بدون ارتکاب هیچگونه جرمی بیازارند، بنابراین مفهوم آن دلالت دارد که اذیت کردن دیگران، مانند اجراي حد و تعزیر، در صورتی که شخص مرتکب جرمی شده باشد مجاز است.

در آیه 19 سوره نور اشاعه دهندگان کارهاي زشت در مورد مؤمنان ، مستحق مجازات دردناك شناخته شده اند:«انَّ الَّذینَ یحبونَ اَن تَشیع الفـحشَۀُ فی الَّذینَ ءامنوا لَهم عذاب اَلیم اَلیم».

واژه «فاحشه »در این آیه را گوناگون تفسیر کردهاند؛ مانند زنا، سخن یا کار زشت و چیزی که سبب خواری مؤمن و سقوط شخصیت او نزد دیگران می شود.مقصود از تعبیر «یحبون اَن تَشیع» به نظر برخی اقدام عملی برای ترویج این کارها و مراد از «عذاب اَلیم» به نظر برخی حد و به نظر عده ای دیگر تعزیر است .

جواز تعزیر از آیات دیگری که به برخی مجازات های موقتی مجرمان اشاره دارند نیز قابل استفاده است.

مصادیق تعزیر در روایات

در برخی احادیث شیعه و اهل سنت تنها تازیانه زدن به عنوان تعزیر ذکر شده است. نظر برخی از فقها نیز همین است. در برابر، احادیثی دیگر، مصادیق دیگری را برای تعزیر ذکر کرده اند. بسیاری از فقها با استناد به این دسته از احادیث و برخی آیات قرآن، علاوه بر جلْد، مجازات های دیگري را نیز
مصداق تعزیر دانسته اند؛ مانند توبیخ ، زندانی کردن، سختگیری در خوراك، تبعید، تراشیدن موی سر، گرداندن در شهر، سیاه کردن صورت، محروم کردن از اشتغال به شغل ها و مناصب خاص و گرفتن اموال.

انواع تعزیر

تعزیرات بر دو گونه اند :تعزیر شرعی و تعزیر حکومتی.

تعزیر شرعی

منظور از تعزیرات شرعی مجازات هایی است که براي خاطیان و متخلفان از قوانین شرعی مانند ترك واجبات و ارتکاب محرمات به اجرا در می آیند. چنان که حضرت امام علیه السلام می فرماید:هر کس یکی از محرّمات را- غیر از آنهایی که شارع در آن حد معین کرده- با علم به حرام بودنش انجام دهد، تعزیر می شود؛ خواه آن محرمات از گناهان کبیره باشد یا صغیره. برخی از کارها موجبات تعزیر شرعی می باشد که از جمله آنها جرایم بر ضد عفت و اخلاق عمومی، هتک حرمت اشخاص و...می باشد که در ذیل به آنها اشاره می گردد.

جرایم بر ضد عفت و اخلاق عمومی : هرگاه مرد و زنی که بین آنها علقه زوجیت نباشد، مرتکب عمل منافی عفت غیر از زنا ، از قبیل بوسیدن ، زیر یک لحاف خوابیدن، معانقه کردن و کامجویی هایی از این قبیل شوند، با شلاق تا نود و نه ضربه تعزیر خواهند شد و اگر عمل با عنف و اکراه باشد فقط اکراه کننده تعزیر می شود.

هتک حرمت اشخاص: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک مانند «ای فاسق» ، «ای فاجر »، «ای شرابخوار» و غیر اینها از الفاظی که موجب استخفاف دیگری است، درحالی که طرف، مستحق آن نباشد موجب مجازات تعزیري تا سی ضربه شلاق خواهد بود و اگر مخاطب مستحق آن الفاظ باشد، موجب چیزی نمی شود.

دشنام دادن: هر دشنامی که باعث اذیت شنونده شود و قذف نباشد، مانند اینکه کسی به زنش بگوید: «تو باکره نبودی»، یا کسی به دیگری بگوید: «ای دیوث»، « تو حرامزاده ای»، «ای حرامزاده»، « ای فرزند حیض » و... موجب محکومیت گوینده به شلاق تا هفتاد و چهار ضربه می شود.

قذف بچه ممیز: هرگاه بچه ممیز کسی را قذف کند به نظر حاکم تأدیب می شود.

نسبت های ناروا غیر از زنا: هر گاه کسی امري غیر از زنا یا لواط ، مانند مساحقه و سایر کارهای حرام را به شخصی نسبت دهد به شلاق تا هفتاد و چهار ضربه محکوم خواهد شد.

سرقت اطفال: اگر بچه غیر بالغ چیزی را بدزدد طبق نظر حاکم تأدیب می شود، اگر چه چندین بار دزدی کرده باشد.

سرقت های فاقد شرایط اجرای حد: سرقتی که فاقد شرایط اجراي حد باشد و موجب اخلال در نظم یا خوف شده یا بیم تجرّي مرتکب با دیگران باشد، اگر چه شاکی نداشته یا

شرعی: تعزیرات شرعی با دو بار اقرار (به احتیاط واجب )و شهادت دو مرد عادل اثبات می شود. از این رو، در تمام تخلّفات شرعی هنگامی که وقوع جرم پیش حاکم شرع ثابت شود، او دستور اجراي تعزیر را صادر می کند .

تعزیر حکومتی

منظور از تعزیرات حکومتی مجازات هایی است که از طرف حکومت به منظور حفظ نظم و مراعات مصلحت اجتماع، در قبال تخلف از مقررات و نظامات حکومتی تعیین می گردد.

مجازات های بازدارنده

این نوع کیفرها در تعبیرات امام خمینی قدس سره «مجازات های بازدارنده» نامیده شده است. به استفتای زیر در این باره توجه نمایید .

استفتا: برای اداره امور کشور قوانینی در مجلس تصویب می شود مانند قانون قاچاق، گمرکات و تخلّفات رانندگی، قوانین شهرداری و بهطور کلی احکام سلطانیه، و برای اینکه مردم به این قوانین عمل کنند، برای متخلّفین مجازات هایی در قانون تعیین می کنند. آیا این مجازات ها از باب تعزیر شرعی است و احکام شرعی تعزیرات از نظر کم و کیف بر آنها بار است، یا قسم دیگر است و از تعزیرات جدا هستند و اگر موجب خلاف شرع نباشد باید به آنها عمل کرد؟

جواب- در احکام سلطانیه که خارج از تعزیرات شرعیه در حکم اولی است متخلّفین را به مجازات های بازدارنده به امر حاکم یا وکیل او می توانند مجازات کنند.
مجازات های بازدارنده در تعبیر حضرت امام قدس سره اموری از قبیل حبس ، جزای نقدی، تعطیل محل کسب ، لغو پروانه و محرومیت از حقوق اجتماعی و اقامت در نقطه یا نقاط معین و منع از اقامت در نقطه یا نقاط معین و مانند آن را در بر می گیرد

کارهایی که تعزیر حکومتی دارد

برخی از کارها هستند که موجب تعزیر حکومتی می شود که از جمله می شود به گران فروشی، کم فروشی و تقلب،احتکار و ... اشاره نمود که در ذیل به این موارد پرداخته می شود .

گرانفروشی

گرانفروشی عبارت است از عرضه کالا یا خدمات به بهای بیش از نرخ های تعیین شده توسط مراجع رسمی به طور علی الحساب، یا قطعی و عدم اجرای مقررات و ضوابط قیمت گذاری و انجام هر نوع اقدامات دیگر که منجر به افزایش بهای کالا یا خدمات برای خریدار گردد .
گران فروشی تا مبلغ بیست هزار ریال در مرتبه اول موجب جریمه از پنج هزار ریال تا پنج برابر میزان گران فروشی میگردد و پروانه واحد نیز مهر «تخلف اول» می خورد. مرتبه دوم موجب جریمه از ده هزار ریال تا ده برابر میزان گران فروشی، قطع تمام یا برخی خدمات دولتی از یک تا شش ماه میگردد و پروانه واحد نیز مهر «تخلّف دوم» می خورد .

مرتبه سوم علاوه بر اخذ جریمه، موجب تعطیل موقت از یک تا شش ماه و نصب پارچه به عنوان گرانفروش است و در مرتبه چهارم موجب تعطیل و لغو پروانه واحد می گردد.
برای گران فروشی از مبلغ بیش از بیست هزار ریال تا مبلغ دویست هزار ریال و نیز از مبلغ دویست هزار ریال تا یک میلیون ریال و نیز گران فروشی بیش از مبلغ یک میلیون ریال جریمه های تعزیری مختلفی مقرر شده است که می توانید به کتاب «مجموعه مصوبات مجمع تشخیص مصلحت نظام ص 82 -83 مراجعه کنید ».

کم فروشی و تقلب

کم فروشی و تقلب عبارت است از عرضه کالا یا خدمات کمتر از میزان و مقادیر خریداري شده از نظر کمی یا کیفی که مبنای تعیین نرخ مراجع رسمی قرار گرفته است. تعزیرات کم فروشی و تقلب با توجه به میزان و مراتب آن عیناً مطابق تعزیرات گران فروشی می باشد .

احتکار

احتکار عبارت است از نگهداری کالا به صورت عمده با تشخیص مرجع ذیصلاح و امتناع از عرضه آن به قصد گرانفروشی یا اضرار به جامعه پس از اعلام ضرورت عرضه توسط دولت .

تعزیرات احتکار :در مرتبه اول موجب الزام به فروش کالا و اخذ جریمه معادل ده درصد ارزش کالا، مرتبه دوم موجب فروش کالا توسط دولت و اخذ جریمه از بیست تا صد در صد ارزش کالا، مرتبه سوم موجب فروش کالا توسط دولت، اخذ جریمه از یک تا سه برابر ارزش کالا، قطع تمام یا قسمتی از سهمیه و خدمات دولتی تا شش ماه و نصب پارچه در محل واحد به عنوان محتکر و در مرتبه چهارم علاوه بر مجازات مرتبه سوم، موجب لغو پروانه واحد و معرفی از طریق رسانه های گروهی به عنوان محتکر می گردد.

تعزیر کودك و برده

براى ادب کردن کودك و برده ، تعزیر به بیش از ده تازیانه مکروه است.

جرم موجب تعزیر از دو راه ثابت مى شود :اقرار مجرم ، یا گواهى دو نفر عادل. در کفایت یک مرتبه اقرار یا لزوم دو مرتبه، اختلاف است. اگر تعزیر شونده هنگام تحمل تعزیر بمیرد، بنابر مشهور دیه ندارد .

در اغلب کتاب های فقهی کیفرهای تعزیری در شکل تازیانه منعکس گردیده است که از نظر حداقل، مقدار معین ندارد و حداکثر آن باید کمتر از مقدار حد باشد. در تعزیرات شرعی، مجازات از طریق تازیانه زدن- با در نظر گرفتن کمیت و کیفیت جرم و حال مجرم -امری مجاز است. ولی آیا در اینگونه تعزیرات می توان مجرم را با انواع دیگر مجازات ها از قبیل زندانی کردن، تبعید و جریمه مالی و مانند آن به کیفر رساند یا خیر؟

در تعزیرات حکومتی چطور؟ به استفتایی که در این باره از حضرت امام قدس سره شده توجه نمایید .

استفتا: حبس ، نفی بلد ، تعطیل محل کسب، منع از ادامه خدمت در ادارات دولتی، جریمه مالی و بهطور کلی هر تنبیهی که بهنظر میرسد موجب تنبه و خودداری از ارتکاب جرائم می گردد، جایز است به عنوان تعزیر تعیین شود یا در تعزیرات به مجازات های منصوص باید اکتفا کرد؟

جواب- در تعزیرات شرعیه احتیاط آن است که به مجازاتهاي منصوصه اکتفا شود، مگر آنکه جنبه عمومی داشته باشد، مثل احتکار و گرانفروشی که با مقررات حکومتی داخل در مسأله دوم (منظور از مسأله دوم همان استفتا درباره «مجازاتهاى بازدارنده» است که توضیح آن در همین فصل ذکر شده است)،می باشد.

حبس تعزیری

حبس تعزیری برای تخلفات شرعی و اعمال حرام در نظر گرفته شده است. در واقع این نوع حبس برای ان دسته از جرایمی‌ است که برایشان در شرع مجازات دقیق تعیین نشده است.

حبس تعزیری به حبسی گفته می‌شود که در برابر حبس ابدی(حدود الله) قرار گرفته باشد. این نوع مجازات که به نوعی تادیب محسوب می‌شود، بر طبق شرع و ماده ۱۶ موجود در قانون مجازات اسلامی‌ایران در اختیار حاکم قرار گرفته است.

پیش از هرچیزی لازم است بدانیم که تعزیر در قانون مجازات اسلامی‌کشورمان به تادیب و عقوبتی گفته می‌شود که در برابر تخلفی برای مجرم در نظر گرفته می‌شود. در مورد نوع و مقدار مجازات تعزیری چیزی در قانون مجازات اسلامی‌آورده نشده است، به همین علت آن را به نظر حاکم واگذار کرده اند. برای تادیب در این دست از مجازات، حبس، جزای نقدی و شلاق کمتر از حد برای مجرمان در نظر گرفته می‌شود. لذا این نتیجه حاصل می‌شود که مجازات تعزیری حدود، دیات و قصاص که در شرع به آن پرداخته شده است را در بر نمی گیرد.

به طور کلی جرایم موجود در حقوق جزای کشور به ۴ دسته مجزا تفکیک می‌شوند:

دسته اول گناهانی هستند که موجب حدود شوند. زنا، قذف، شرابخواری، ارتداد، دزدی، محاربه و… در این دسته جای دارند.

دسته دوم گناهانی اند که با توجه به آن برای مجرم حکم قصاص در نظر گرفته می‌شود. ضرب و جرح، قتل عمدی و نقص عضو در این بخش قرار داده شده اند.

در جرایمی‌که شامل قتل شبه عمد، قتل خطای محض، آسیب وارد کردن بر اندام‌‌های بدن(سر، صورت، لب، پا، بینی، گوش، زبان و…) و همچنین آسیب رساندن به حواس پنجگانه باشد، مجرم محکوم به پرداخت دیه خواهد شد و این سومین دسته از تخلفاتی است که برای آن جزای دیات در نظر گرفته شده است.

دسته آخر به اعمال، رفتار و گناهانی مربوط می‌شود که موجب تعزیر می‌شوند و در شرع برای آن جزایی در نظر گرفته نشده است و قضاوت آن به حاکم واگذار شده است.

تعریف تعزیر در قانون مجازات اسلامی

در ماده 16 قانون مجازات اسلامی درباره تعریف تعزیر چنین آمده:«تعزیر، تأدیب و یا عقوبتی است که نوع و مقدار آن در شرع تعیین نشده و به نظر حاکم واگذار شده است از قبیل حبس و جزاي نقدی و شلاق که میزان شلاق بایستی از مقدار حد کمتر باشد».

معروف و مشهور میان فقها ثبوت تعزیر در مطلق ارتکاب حرام و ترك واجب است. برخى نیز آن را به مواردى اختصاص داده اند که شارع امر به تأدیب و تعزیر کرده است.

مرتکب گناه کبیره از روى عمد و عل ، تعزیر مى شود، مانند کسى که به حرمت شراب علم دارد و آن را حلال نمى داند، اگر آن را بفروشد، تعزیر مى شود و در صورت آگاهى نداشتن از حرمت آن، تعزیر نمى شود.

مقدار تعزیر بستگى به نظر حاکم شرع دارد که به اقتضاى زمان و مکان ، نوع گناه و مرتکب شونده آن، تفاوت مىکند، ولى همواره از بالاترین حد شرعى (صد تازیانه) کمتر است.

برخی گفته اند تعزیر از پایین ترین مرتبه حد شرعی (75 تازیانه) نیز باید کمتر باشد. برخی دیگر قائلند تعزیر در جرایمی که با جرایم دارای حد شرعی مانند زنا و قذف، تناسب دارد، باید کمتر از حد آن باشد، مانند بوسیدن یا عملی بجز آمیزش با زن اجنبی که با زنا تناسب دارد یا ناسزاگویی که با قذف تناسب دارد.

ویژگی های مجازات تعزیری

1- جرائم تعزیری به موجب قانون مشخص شده است و مجازات آن نیز به موجب قانون است.

2- میزان مجازات طبق قانون، بین حداقل و حداکثر در اختیار قاضی صادرکننده حکم می باشد.

3- قابل تخفیف، تعلیل و آزادی مشروط می باشد.

منبع: بررسی انواع و شیوه های تعزیر و مجازات های تعزیری | لیلا حقیقی | اولین کنفرانس علمی و پژوهشی راهکارهای توسعه و ترویج آموزش علوم در ایران | بهمن 1394