شیوه خراسانی یا سبک خراسانی اولین سبک معماری ایرانی پس از ورود اسلام به ایران می باشد.
سبک معماری خراسانی
با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است.این سبک در قرون اولین ( ۱ تا ۴ هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا احداث شده اند.
اولین نمونه های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت. شیوه خراسانی در قرن اول هجری و از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان شروع شد و تا زمان آل بویه و دیلمیان (قرن چهارم هجری ) ادامه داشت.
گروهی آن را ادامه شیوه پارتی دانسته و در مورد مساجد به نام سبک شبستانی می شناسند. باید توجه داشت که الگو و طرح مساجد اولیه اسلام تقلیدی از مسجد نبی اکرم ص) در مدینه است. برای ساختن این مسجد، رسول گرامی (ص) دستور می دهند سنگ‌های لاشه را از نزدیک‌ترین کوه تهیه کرده و آنها را به صورت خشکه چین (بدون ملات ) بر روی هم بچینند. ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب در حالی که دست‌هایش را بلند کرده باشد، تعیین می شود.
پوشش سقف شبستان آن از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان بوده که در ضمن، سایبانی در برابر نور شدید آفتاب بوده است. از نخل‌های خشک و درختان بی بار به عنوان ستون و تیر استفاده می شده است. مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد مدینه (مدینه النبی ) در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمد و سقف تنها شبستان آنها نیز برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شد.
ویژگی سبک معماری خراسانی
- پلان مستطیل شکل
- فضای شبستانی یا چهل ستونی
- ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات)
- مصالح اولیه خشت خام و آجر
- فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاهگل
- استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
- قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری
- در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.
- مردم واری بناها
- دور شدن از تزیینات چه در داخل و چه در خارج
- اندک تزیینات موجود هم ادامه ساسانی است اما بسیار کم رنگ‌تر
- استفاده از گنبد ( به خاطر ارتفاع زیاد کم تر مصرف می شده است )
- بوم آورد بودن مصالح
نکات مهم معماری خراسانی
1. مساجد شیوه خراسانی غالبا قالب شبستانی دارند.
2. از نظر نیارشی، معماری شیوه خراسانی مشابه شیوه پارتی بود.
3. طاق ها غالبا طاق آهنگ با چفدهای مازه دار بود و هنوز از طاق چهار بخش یا کلنبو استفاده نمیشد.
4. پلان ها و نماهای این دوره بسیار ساده بودند (مهم ترین خصلت شیوه خراسانی، سادگی در تزیینات، سازه و کالبد معماری هست)
5. بهره گیری بسیار زیاد از چوب در سازه
6. گوشه سازی با ترمبه فیلپوش
7. ساختمایه این دوره از مصالح ساده شامل دیوار چینه ایی، خشت، آجر، اندود سیم گل ، گل ریگ و کاه گل بوده است.
مهم ترین بناها با سبک معماری خراسانی
- مسجد جامع فهرج از نیمه اول قرن اول هجری
- اصل مسجد جامع اردستان
- مسجد تاریخانه دامغان: تاری به ترکی یعنی خدا (خدای خانه)
- در خرانق در نزدیکی یزد نیز آثار مختلفی از شیوه خراسانی به جای مانده است.
- اصل مسجد جامع اصفهان (مسجد اولیه)
- مسجدجامع ابر قو
- مسجد جامع نایین
- مسجد جامع نیریز
- مسجد جامع میبد
- مسجد جامع عتیق شیراز
مسجد جامع فهرج سبک معماری خراسانی
این مسجد در ۲۲ کیلومتری یزد در قریه ای به نام فهرج ، سر راه قدیم یزد به کرمان است و تک مناره گلی آن از فاصله دور دیده می شود.
بنای این مسجد مربوط به قرن اول هجری و مانند مساجد صدر اسلام و دارای طراحی بسیار ساده و بی پیرایه و جزء نادر مساجدی است که تا کنون در ایران شناخته شده است.
سبک و شیوه معماری آن را به شیوه پارتی و شیوه خراسانی می دانند . بنا تماماً از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارها کاه گل است. آن را اولین بنایی می دانند که به قصد مسجد ساخته شده است، زیرا تا این زمان مساجد اکثراً بناهای تغییر کاربری یافته بوده اند، مانند آتشکده های زمان ساسانی که با ورود اسلام به ایران، با تغییراتی چند در ساختارشان به مسجد تبدیل شده اند.
اما ظاهراً مسجد فهرج خود بدین منظور شاخته شده است.
یکی دیگر از خصوصیات جالب این مسجد ‚ نقش درگاه های ساسانی است که با گچ بر روی دیوار شرقی اجرا شده است . در انتهای شمال راهروی غربی و نیز درگاه های حجره ها ‚ کنگره های تزیینی اجرا شده است.
خلاصه ای از ویژگی مسجد فهرج :
- پوشش طاق آهنگ
- در قسمت های شمالی پوشش نیم گنبد
- منار در دوره سلجوقی اضافه شد
- نما از سیم گل(ماسه+خاک رس سرند شده+خاک کاه تمیز)
- چفدهای دالبری و شکنجی
- ارتفاع نسبت به طول و عرض کمی بیشتر است( بر عکس صدر اسلام که ارتفاع زیاد نیست)
- چفدهای هلالی و مازه دار
- تک مناره گلی – قرن اول هجری – ساده و بی پیرایه – پارتی و خراسانی – تماماً خشت خام
- پوشش کاه گل
مسجد جامع اردستان
این مسجد در زمان ساسانیان یک آتشکده یا معبد بوده که بعدها به مسجد شبستانی تبدیل شده است که این بنا دارای یک صحن در مرکز، شبستان‌های ستون‌دار در چهار طرف حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است. ولی هلاکوی مغول در جریان قتل و غارت قرن هفتم هجری قمری اردستان، بنا را به صورت نیمه ویران درآورد.
مسجد جامع اردستان به شیوه مسجد جامع اصفهان احداث شده که اولین مسجد با دو طبقه در تاریخ اسلام و دومین مسجد با چهار ایوان در جهان اسلام است.
این مسجد دارای چند در ورودی است که عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجد هستند: ورودی اصلی یک راهروی طولانی است که از یک طرف به محله فهره و از طرف دیگر به دشت محال راه دارد، این ورودی در گوشه جنوب غربی مسجد قرار دارد. نمای ورودی شامل یک قوس، دولچکی، دو قاب تزیینی، دو طاق نمای محرابی شکل، ٰدونیم ستون آجری و دو سکوی آجری است.
قسمت شمالی مسجد دارای دو ورودی است که یکی به مدرسه علمیه راه دارد و دیگری (با فاصله کمی) گذر شمالی را به داخل مسجد وصل می‌کند. مسجد دارای صحن مستطیل شکل است که به وسیله ایوان‌ها احاطه شده است.
مسجد جامع اردستان از چهار ایوان شمالی، جنوبی، شرقی و غربی تشکیل شده که هر کدام به یک اسمی مشهور است.
ایوان جنوبی به ایوان صاحب‌الزمان معروف است. این ایوان از قدیمیترین بخش‌های مسجد است و شامل ایوان و گنبدخانه است.
ایوان شمالی این ایوان در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی و توسط استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی (از معماران ماهر قرن دهم هجری) کامل شده که به صفحه صفا معروف است.
ایوان شرقی به صفه امام حسین و یا صفه امیر جمله مشهور است که در قرن یازدهم هجری قمری با سعی و تلاش میر محمد سعید ملقب به «امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان» بنا شده است و روی دری که یک لنگه از آن وجود دارد این شعر زیبا نوشته شده است: ساخت رکن این مسجد به صفا… جمله الملک آن سعید لقا
ایوان غربی به ایوان امام حسن مجتبی یا حکیم‌الملک معروف است. سقف این ایوان دارای نقاشی‌ها وآیات قرآنی است ودر بالای آن مناره‌ای قرار دارد. در این ایوان کتیبه‌ای وجود دارد که با خط نستعلیق نوشته شده است. اکنون بخش‌هایی از این کتیبه خراب شده است.
تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:
- دوره نخست: قرن سوم هجری قمری، مسجد به صورت گنبدی ساخته شد.
- دوره دوم: در قرن سوم وچهارم هجری قمری از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد.
- دوره سوم: در قرن ششم هجری قمری در عهد سلجوقیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده‌است.
مسجد تاریخانه دامغان
در سال اول قرن ۴ ه. ق مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه‌های مساجد نخستین در ایران و قدیمیترین بناهای پس از اسلام است در وجه تسمیه این بنا گفته‌اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. عده‌ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناری‌خانه خوانده‌اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون‌دار است که بعدها در آن تغییراتی داده اند.
بخشی از این مسجد چندین بار، دوباره‌سازی شد. یک صحن بزرگ تقریباً چهارگوش دارد که در اطراف آن رواق‌هایی با طاق ضربی روی پایه‌های مدور قرار دارد. نقشه کلی مسجد ساده و مردم‌وار است وشبیه یک حیاط اندرونی است. طرح کلی ساختمان و مصالح آن و نوع آجرچینی و ابعاد آجرهای قرمز رنگ و ستون‌ها شبیه طرح بناهای ساسانی است. در رواق‌های اطراف حیاط دهانه وسط، نسبت به دهانه‌های دیگر ارتفاع بیشتری دارد. قوس‌های آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده اند و قوس‌های جناقی (تیزه دار) را بعدها زده‌اند.
مسجد جامع اصفهان به سبک خراسانی
این مسجد یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است. اما آنچه که شکوه و عظمت و زیبایی مسجد را سبب می شود از دوران سلجوقیان است. اتاقکهای گنبد مسجد جامع اصفهان، نه تنها در معماری ایران، بلکه در معماری سراسر جهان جزو قشنگترین آثار شناخته شده است.
مهمترین ویژگی های مسجد جامع اصفهان:
- سنگ بنا در شیوه خراسانی و بعد از ۷۰ سال کاملا تغییر می کند.
- یک پایه ستون از دوره ساسانی در این مکان پیدا شده است.
- بنای اولیه خشتی بوده است.
با کاوش‌هایی که اخیراً انجام شده، ثابت کرده‌اند که طرح اصلی و ابتدایی مسجد جامع اصفهان، شبستانی (بومسلمی یا شبستان ستون‌دار) است. این مسجد بزرگ، تاریخی کهن دارد و در دوره‌های مختلف، تغییرات کلی در آن داده شده است و تقریباً از تمامی پادشاهان سلسله‌های ایرانی بعد از اسلام در آن اثر و کتیبه‌ای دیده می‌شود.
مسجد جامع ابرقو
مسجد جامع ابرقو مشتمل بر حياطى مستطيل شکل است که چهار ايوان در چهار سوى آن قرار دارد و شامل دهليزها، شبستان‌ها و متعلقات ديگر است. قديمى‌ترين قسمت‌هاى آن شبستانى است که در ميان ايوان‌هاى جنوبى و شرقى آن قرار گرفته و ظاهراً به دورهٔ سلجوقى تعلق دارد.
در ايوان شرقى مسجد، محراب گچبرى بسيار عالى به تاريخ ۷۳۸ هـ.ق وجود دارد.
محراب اصلى مسجد که از مرمر است، در سال ۱۳۱۶ به موزهٔ ايران باستان منتقل شد و اينک در غرفه‌‌هاى پيش از عهد صفوى موزه نگهدارى مى‌شود.
مسجد جامع نائین
یکی از بناهای شیوه خراسانی (شبستانی) است. قدیمی ترین قسمت مسجد مربوط به شبستان جنوبی است. تغییرات زیادی در دوره های بعد از جمله در زمان آل بویه در آن دیده شده، لذا مسجد ترکیبی است از شیوه خراسانی و رازی را نشان می دهد.
مسجد جامع نیریز
این مسجد در اصل، شیوه خراسانی داشته و بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است. طرح اولیه مسجد، شبستانی در جنوب و ایوانی در مقابل شبستان داشته که یک ایوان بوده‌است. به این ایوان‌های تکی گیری می‌گفتند. گروهی از کارشناسان بر این عقیده‌اند که این مکان قبلا آتشکده بوده‌است.
مسجد جامع کبیر نیریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دورهٔ اسلامی به مسجد تبدیل شده است. ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوهٔ معماری دورهٔ ساسانیان ساخته شده است.
این مسجد یکی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است که در سده های نخستین اسلامی بنا شده است . برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می آوردند. در اینکه در نی ریز آتشکده بوده تردیدی نیست اما اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا شده جای تردید است.
مسجد جامع عتیق شیراز
اصل مسجد مربوط به صدر اسلام می باشد و مسجد کنونی متعلق به قرن سوم هجری(۲۸۱هجری قمری_صفاریان) است. خدایخانه ی مسجد مربوط به قرن هشتم (۷۵۲ هجری قمری) که به دستورابواسحاق الجایتو به مسجد افزوده شد. بر بالای این بنا کتیبه هایی به خط ثلث نوشته شده است.
این مسجد دارای ۶ ورودی در اضلاع مختلف می باشد.در شمالی به دروازه امام معروف هست که با کاشی مقرنس کاری شده است و دارای یک ایوان و یک شبستان است.
مسجد جامع میبد
مسجد جامع شهرستان میبد، مجموعه عماراتی است متشکل از تعدادی مسجد که با معماری صورت گرفته در هر بخش از آن، می‌توان با فضاهایی متنوع روبرو شد. با توجه به مستندات تاریخی، می‌توان این بنای کهن را که با شماره‌ی ۱۳۴۷ به ثبت ملی رسیده است، به عنوان یکی از قدیمیترین مساجد تمدن اسلامی در نظر گرفت که سازندگان این اثر تاریخی، پیکر و پایه‌های نخستین آن را در قرن دوم هجری بنا نهادند.
مسجد جامع میبد یزد از چندین مسجد تشکیل شده است که هر بیننده و گردشگری را با فضای معماری متنوع و گوناگون رو به رو می‌سازد.
این عمارت از جمله مسجدهای ایوان‌دار استان یزد بوده که نقشه و طرح اجرا شده‌ی اینگونه بناها در این استان بسیار رایج و مرسوم است و در بسیاری از مساجد دیگر استان یزد مشاهده می‌شود.
این مجموعه‌ی عظیم و باشکوه تاریخی، از مساحتی حدود ۳ هزار متر مربع و بخش‌هایی همچون گنبدخانه، چند شبستان از جمله شبستان زمستانه (گرمخانه) و شبستان تابستانه، ایوان، چندین ورودی، هشتی، مسجد حسنعلی، مسجد امام حسن (ع) و بخش‌های دیگری تشکیل شده است. در سطح میانی که درواقع حیاط بنا به شمار می‌آید، می‌توان در بدنه‌های آن طرح طاق‌نما را که به دفعات تکرار شده است، مشاهده کرد.
معماری در عصر سامانیان
سبک و یا شیوه معماری در مقطع خاصی پایان نمی‌گیرد و پذیرش آن نیز ناگهانی نبوده و شروع معینی ندارد. منطقه خراسان صاحب سبک خراسانی است. اما همین شیوه به‌تدریج گرایش به شیوه بعدی یعنی سبک رازی پیدا کرد. لذا بسیاری از آثار از نیمه دوم قرن سوم هجری دارای دو شیوه خراسانی و رازی با هم بودند. این موضوع در شیوه‌های بعدی نیز تکرار می‌شود. معماری در عصر سامانیان نیز چنین وضعی داشت. بناها تلفیقی از شیوه خراسانی و رازی بودند. به مرور زمان سبک رازی جایگزین سبک خراسانی شد.
آرامگاه امیراسماعیل سامانی
در دوره سامانیان، تنها یک بنای تاریخی باقی ماند که از زیباترین بناهای ایرانی است. آرامگاه امیراسماعیل سامانی که مدتی قبل از مرگ او در اوایل قرن چهارم در بخارا ساخته شد. بنایی است با قدرت و اصالتی مؤثر. این بنا سبک خراسانی و رازی دارد.
آرامگاه امیراسماعیل سامانی از نظر پیشرفت در طرح و نقشه و به کارگیری مصالح تزیینی مناسب، در معماری ایران سهم به‌سزایی دارد. ساختمان آن مکعبی شکل است که هر ضلعش تقریباً ۱۰ متر است. با گنبد نیمکره‌ای که در چهار گوشه آن چهار گنبد کوچک تخم مرغی به سبک بناهای ساسانی است. چهار گوشه دیوارها اندکی به داخل شیب دارد. این دیوارها با ستون‌های عظیم سه ربعی تقویت شده است.
بنا، مناسب یک بنای یادبود است. سادگی و گیرایی اندازه‌ها و نسبت‌های هماهنگ با آرایش قوی و ابتکاری، آن را از سایر بناهای اسلامی متمایز ساخته است. در این بنا، آجر با مهارتی استادانه به‌کار رفته و برتری آجرچینی‌های ایرانی را به خوبی نشان می‌دهد. بافت سایه‌دار دیوارها یادآور سبد بافته است که از تابش نور شدید خورشید جلوگیری می‌کند. این شیوه معماری بعدها، در سرزمین توران (ترکمنستان کنونی) سرمشق بسیاری از بناها قرار گرفت.
دیدگاه