سقط جنین | میزان دیه جنین | سقط جنین جنایی | سقط جنین درمانی

سقط جنین از جمله مسائل پیچیده و بغرنج جوامع امروزی است. تقریباً همۀ جوامع بشری با توجه به تنوع گستردگی و میزان نفوذ باورهای دینی و اخلاقی میان طبقات مختلف جامعه، با این مسئله روبرو هستند. طبیعی است که نظام های حقوقی با داعیـۀ حفاظـت و حمایـت از ارزش ها و اعتقادات شهروندان جامعه، مواجهه ی جدی تر و عینی تری با این مسئله داشته باشند.

تعریف سقط جنین

در قوانین جزایی ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی تعریفی از سقط جنین ارائه نشده است. اما با توجه به مواد قانونی می‌توان آن را چنین تعریف کرد: «سقط جنین از نظر حقوقی به انجام هرگونه عمل مجرمانه‌ای که موجب وقفه در سیر طبیعی بارداری و از بین رفتن قابلیت حیات جنین در بیرون یا داخل رحم بشود، اطلاق می‌گردد.»

انواع سقط جنین

سقط جنین به سه شکل «جنایی»، «درمانی» و «خود به خودی» شناخته می شود، سقط جنین فقط در نوع جنایی آن مجازات دارد، در سقط خود به خودی، خاتمه بارداری بدون اراده مادر و یا فعل شخص ثالث است. در سقط درمانی به بارداری با رعایت قوانین و ضوابط خاتمه داده می شود.

1- سقط جنایی، همان نوع از سقط جنین است که به عنوان سقط غیرقانونی شناخته شده و معمولا در مراکز غیرمجاز و به صورت زیرزمینی انجام می‌شود.

2- سقط درمانی، نوعی از سقط جنین است که به موجب قانون و با رعایت شرایط و ضوابط مقرر از سوی قانونگذار، مجاز شناخته می‌شود.

3- سقط خودبه خودی نیز، معمولا ناشی از نوعی اختلال جسمی و نهایتا ناتوانی مادر برای نگهداری جنین در رحم خود است که در واقع بدون دخالت پزشک یا خود مادر یا به عبارت ساده‌تر، بدون هیچ اراده  و اختیاری رخ می‌دهد.

 سقط جنین در قوانین ایران

برای جرم سقط جنین در قانون مجازات اسلامی تعریفی ارائه نشده است و می توان گفت هر عمل مجرمانه ای که منجر به خاتمه دوران بارداری گردد، چه سلب حیات از جنین در رحم مادر و یا خارج کردن آن از رحم مادر قبل موعد طبیعی به نحوی که قادر به ادامه حیات نباشد، سقط جنین محسوب می شود.

سقط جنین در حقوق ایران، پیش از انقلاب ممنوع بود و انجام آن محدود به مواردی می شد که برای حفظ حیات مادر ضروری بود. برای هر شخصی که در ارتکاب این جرم دخالت داشت، خواه به نحو مباشرت و یا معاونت اعم از طبیب، ماما، داروفروش و حتی مادری که راضی به سقط باشد، مجازات پیش بینی شده بود.

در ماده 17 آیین نامه انتظامی نظام پزشکی مصوب 1348، سقط جنین جهت حفظ سلامت مادر پذیرفته شده و تشریفاتی را برای سقط جنین توسط پزشکان ذکر کرده بود. بنابراین پزشکان بدون دخالت مقام قضایی و بر اساس تشخیص خود با طی مراحلی می توانستند اقدام به سقط جنین کنند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، شورای نگهبان ماده 17 نظام پزشکی را خلاف شرع دانست و این ماده ملغی شد. در حال حاضر قوانین مربوط به جرم سقط جنین و یا موارد پذیرش آن در بسیاری از موارد از احکام شرعی فقه امامیه نشأت گرفته است. لیکن درباره این که سقط جنین قتل نفس محسوب می شود و مستلزم قصاص است، قانون مجازات اسلامی از فقه امامیه پیروی نکرده است. از منظر فقهی سقط جنین به دو مرحله تقسیم می شود: قبل از دمیده شدن روح و بعد از آن.

در مرحله اول؛ قبل از دمیده شدن روح، سقط جنین به دلیل این که دارای حیات نباتی است، قتل نفس محسوب نمی شود. و در مرحله دوم؛ به دلیل دمیده شدن روح، تفاوتی میان جنین و سایر انسان ها نیست و قتل آن حرام است.

لیکن از منظر قانون مجازات اسلامی سقط جنین بعد از دمیدن روح و یا قبل از آن همان مجازات سقط جنین را دارد و قتل نفس نیست.

سقط جنین جنایی

قانونگذار در ماده 306 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، اگرچه برای سقط جنین حتی پس از دمیده شدن روح در آن، قصاص را در نظر نگرفته اما دیه و مجازات تعزیری را پیش‌بینی و مقرر کرده است: «جنایت عمدی بر جنین، هرچند پس از حلول روح باشد، موجب قصاص نیست. در این صورت مرتکب علاوه بر پرداخت دیه به مجازات تعزیری محکوم می‌شود.»

ماده 306 قانون مجازات اسلامی - جنایت عمدی بر جنین، هرچند پس از حلول روح باشد، موجب قصاص نیست. در این صورت مرتکب علاوه بر پرداخت دیه به مجازات تعزیری مقرر در کتاب پنجم«تعزیرات» محکوم می شود.

تبصره- اگر جنینی زنده متولد شود و دارای قابلیت ادامه حیات باشد و جنایت قبل از تولد، منجر به نقص یا مرگ او پس از تولد شود و یا نقص او بعد از تولد باقی بماند قصاص ثابت است.

همچنین در ماده 556 این قانون، قانونگذار جنین دارای روح را در زمینه دیه مقرر در ماه‌های حرام، مانند انسان زاده‌شده و حتی بالغ فرض کرده و آورده است «سقط جنین پس از پیدایش روح، مشمول حکم تغلیظ است.»

ماده 556 قانون مجازات اسلامی - در حکم تغلیظ دیه فرقی میان بالغ و غیربالغ، زن و مرد و مسلمان و غیرمسلمان نیست. سقط جنین نیز پس از پیدایش روح، مشمول حکم تغلیظ است. تغلیظ دیه، در مواردی که عاقله یا بیتالمال پرداخت کننده دیه باشد نیز جاری است. در قتل عمدی که به علت عدم امکان قصاص یا عدم جواز آن دیه پرداخت می‌شود نیز این حکم جاری است.

مهمترین حمایت‌های قانونگذار از جنین، مربوط به فصل هفتم قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 است که در آن به صورت جزیی و دقیق، دیه مقرر برای سقط جنین در هر مرحله از تکامل را مقرر کرده است.

سقط جنین توسط مادر

براساس ماده ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی هرگاه زنی جنین خود را در هر مرحله‌ای که باشد به عمد، شبه عمد، یا خطا از بین ببرد محکوم به پرداخت دیه خواهد بود. همان طور که از این ماده برمی‌آید قانونگذار در هیچ حالتی برای مادر مجازات حبس، جریمه و ... پیش بینی نکرده است و در هر حال مادر حتی اگر به عمد و شخصاً جنین خود را سقط نماید فقط به پرد اخت دیه به پدر محکوم خواهد شد.

معاونت در جرم سقط جنین  

کسانی که د‌‌ر ارتکاب این جرم مساعد‌‌ت یا مشارکت می‌کنند‌‌ حال پزشک، ماما یا اشخاص عاد‌‌ی فرقی ند‌‌ارد‌ قانونگذار آن‌ها را معاون جرم سقط جنین می‌د‌‌اند‌‌ و آن‌ها را مستوجب مجازات می‌د‌‌اند‌‌. به عبارت د‌‌یگر افراد‌‌ی که به هر طریقی  سقط جنین را تسهیل کنند‌‌ چه با آموزش د‌‌اد‌‌ن،  چه با د‌‌ارو د‌‌اد‌‌ن و چه با اقد‌‌امی که باعث شود‌‌ که ماد‌‌ر یا شخص د‌‌یگری جنین را سقط کند‌‌ د‌‌ر همه این موارد‌‌ آن افراد‌‌، به عنوان معاون جرم قابل‌ مجازات هستند‌‌.

اما در این خصوص باید‌‌ افراد‌‌ را به د‌‌و د‌‌سته تقسیم کرد‌‌: د‌‌سته اول افراد‌‌ عاد‌‌ی و د‌‌سته د‌‌وم شاغلین به مشاغل پزشکی و مامایی و مشاغل مشابه.

در قوانین ما برای دسته دوم مجازات سنگین‌تری پیش‌بینی شده است، چرا که این دسته به واسطه شغل‌شان مسئولیت بیشتری داشته‌اند لذا بنابر قانون مجازات اسلامی، اگر کسی که زن حامله را به سقط جنین دلالت می‌کند، فرد معمولی باشد علاوه بر پرداخت دیه، به سه ماه تا ۶ ماه حبس محکوم می‌شود.

باید توجه شود که در این حالت مرتکب عملاً در سقط جنین مباشرت نداشته و صرفاً با دلالت مادر به خوردن دارو یا به کار بردن سایر وسایل سقط جنین، وی را در ارتکاب جرم مساعدت می‌کند.  

حال اگر همین فرد عملاً در سقط مباشرت داشته باشد به طور مثال به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگری موجب سقط جنین زن شود به مجازات حبس از ۶ ماه تا یک سال و پرداخت دیه محکوم می‌شود.
 
اما اگر فاعل، پزشک، ماما یا فروشند‌‌ه د‌‌ارو یا مشاغل مشابه باشد‌‌، علاوه بر پرد‌‌اخت د‌‌یه، به حبس از د‌‌و تا پنج سال محکوم خواهد‌‌ شد‌‌ این یعنی اینکه حد‌‌اقل مجازات برای د‌‌سته د‌‌وم د‌‌و سال است.  

همچنین کسانی که از کاد‌‌ر د‌‌رمانی رسمی کشور نبود‌‌ه اما خود‌‌ را پزشک یا ماما معرفی کرد‌‌ه و با این عناوین اقد‌‌ام به سقط جنین کنند‌‌، مجازات د‌‌سته د‌‌وم د‌‌ر مورد‌‌ آنها اعمال می شود‌‌.

سقط جنین به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله

به موجب ماده ۶۲۲ قانون مجازات اسلامی هرکس عالماً و عامداً به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله موجب سقط جنین وی گردد علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص، حسب مورد به حبس از ۱ تا ۳ سال محکوم خواهد شد.

به موجب ماده مذکور هرگاه ایراد ضرب یا اذیت و آزار منتهی به مرگ مادر شود علاوه بر کیفر قصاص نفس برای مرگ مادر دیه جنین نیز اخذ می‌گردد و هرگاه قصاص نفس صورت نگیرد علاوه بر دیه مادر دیه جنین نیز قابل مطالبه خواهد بود؛ بنابراین در این ماده قصاص مجازات آسیبی است که به مادر وارد شده است و در خصوص جنین کماکان همان دیه مستقر است.

مجازات‌ سقط جنین جنایی

به‌محض آن‌که بر اثر ورود اسپرم مرد به رحم زن، نطفه‌ی یک انسان جدید بسته می‌شود، جنین مورد حمایت قانون قرار می‌گیرد و هرچه بر عمر او افزوده می‌شود، حمایت‌های قانون‌گذار هم به‌تدریج افزایش می‌یابد.

هرگاه بر اثر ورود جنایت بر مادر آبستن، فرزند درون شکم او از بین برود، شخص بزه‌کار قصاص نمی‌شود، اما مکلف است دیه یا ارش صدمات واردشده به مادر و نیز دیه‌ی جنین را (بسته به این‌که در چه مرحله‌ای از رشد باشد) پرداخت کند و علاوه بر آن، به مجازات تعزیری نیز محکوم می‌گردد.

دیه‌ی جنین سقط‌شده بر اساس مدت عمر جنین به ترتیب زیر است: (ماده‌ی ۷۱۶ ق.م.ا.)

۱- دیه‌ی نطفه‌كه در رحم مستقر شده است، دوصدم دیه‌ی كامل است.
۲- دیه‌ی علقه یعنی جنینی که به‌صورت خون بسته درآمده، چهارصدم دیه‌ی كامل است.
۳- دیه‌ی مضغه یعنی جنینی که به‌صورت توده‌ی گوشتی درآمده، شش‌صدم دیه‌ی كامل است.
۴- دیه‌ی عظام یعنی جنینی که به‌صورت استخوان درآمده، لكن هنوز گوشت بر آن روییده نشده، هشت‌صدم دیه‌ی كامل است.
۵- دیه‌ی جنینی كه گوشت و استخوان‌بندی آن تمام شده، ولی روح در آن دمیده نشده است، یك‌دهم دیه‌ی كامل است.
۶- جنین پس از حلول روح، مانند انسان زاده‌شده است. بنابراین دیه‌ی جنینی كه روح در آن دمیده شده است، اگر پسر باشد، دیه‌ی كامل و اگر دختر باشد، نصف آن است و اگر جنسیت آن معلوم نباشد، سه‌چهارم دیه‌ی كامل است. دمیده شدن روح در جنین معمولاً در چهار و نیم ماهگی یا پنج ماهگی که مادر حرکات جنین را در شکم خود حس می‌کند، رخ می‌دهد. اگر قتل چنین جنینی در یکی از ماه‌های حرام (یعنی محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) واقع شود، مرتکب باید علاوه بر دیه‌ی کامل، یک‌سوم دیه‌ی کامل را نیز به‌عنوان تغلیظ دیه پرداخت کند.

برای سقط جنین جنایی، علاوه بر دیه، پاره‌ای مجازات‌های تعزیری نیز ّ شده که بسته به نحوه‌ی اسقاط جنین متفاوت است. این مجازات‌ها به‌شرح زیر است:

۱. اگر خود مادر عمداً موجب سقط جنین شود، به پرداخت دیه‌ی جنین محکوم می‌شود.
۲. هر کس عالماً و عامداً به‌واسطه‌ی ضرب یا اذیت و آزار زن حامله، موجب سقط جنین وی شود، علاوه بر پرداخت دیه، به تحمل یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد. (ماده‌ی ۶۲۲ ق.م.ا.)
۳. اگر پزشک یا ماما یا داروفروش (یا اشخاصی كه به‌عنوان‌ مشاغل مذکور اقدام می‌كنند) وسایل ‌سقط جنین را فراهم سازند یا خود اقدام به اسقاط جنین نمایند، به‌ تحمل دو تا پنج سال حبس محكوم خواهند شد. (ماده‌ی ۶۲۴ ق.م.ا.)
۴. سایر اشخاصی که با دادن دارو یا وسایل دیگر موجب ‌سقط جنین شوند، به تحمل شش ماه تا یك سال حبس محكوم می‌شوند و هر کس که زن حامله‌ای را به استعمال دارو یا وسایل دیگر سقط جنین راهنمایی کند، به حبس از سه ماه تا شش‌ ماه محكوم خواهد شد. (ماده‌ی ۶۲۳ ق.م.ا.)
در هیچ‌یک از سه مورد اخیر، رضایت یا عدم رضایت مادر تأثیری در تحقق جرم ندارد و در نتیجه، رضایت مادر موجب معافیت ساقط‌کننده‌ی جنین از مجازات قانونی نمی‌شود. همچنین هیچ فرقی بین اسقاط جنینِ ناشی از رابطه‌ی جنسی مشروع و نامشروع وجود ندارد و سقط جنین در هر دو حالت، ممنوع و مستوجب کیفر است.
۵. هرگاه جنین بر اثر حادثه‌ی رانندگی سقط شود، راننده‌ی مقصر علاوه بر پرداخت دیه، به دو ماه تا یك سال حبس محکوم می‌شود. (ماده‌ی ۶۲۳ ق.م.ا.)

تعیین میزان ديه جنين

تعیین مقدار دیه بر حسب مراحل رشد جنین تعیین می‌شود و این مقدار قبل از دمیدن روح یا بعد از دمیدن روح و در مراحل مختلف رشد، متفاوت است که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌شود:

الف: اگر جنين چهار ماه تمام داشته باشد يعنى زمانى كه روح در آن دميده مى‌شود، در حكم مسلمان آزاد است و ديه او به مقدار يك انسان كامل (هزار مثقال) است، ديه جنين دختر نصف ديه جنين پسر (پانصد مثقال) مى باشد.

ب: اما اگر در مراحل قبل از پايان چهارماهگى و دميدن روح به جنين باشد:

۱- نطفه: که تا مدت چهل روز، نطفه است و دیه آن بیست مثقال مى باشد.

۲- عَلَقه- خون بسته: که در چهل روز دوم تشکیل مى شود و دیه آن چهل مثقال مى باشد.

۳- مضغه- پاره گوشت: که در چهل روز سوم تشکیل مى شود و دیه آن شصت مثقال است.

۴- استخوان: که دیه آن هشتاد مثقال است.

۵- روییده شدن گوشت: هنگامى که روى استخوان گوشت مى روید و دیه آن یکصد مثقال است.
در كليه مراحل فوق، تا قبل از دميده شدن روح به جنين، بين پسر بودن و دختر بودن آن در مقدار ديه تفاوتى نيست.

دیه سقط جنین به چه کسی باید پرداخت شود؟

اگر مادر متصدی سقط جنین شده دیه آن را باید به پدر یا در صورت فقدان پدر به سایر ورثه بپردازد و اگر پدر متصدی آن شده باید دیه را به مادر بدهد و اگر شخصی دیگر متصدی آن شده، باید دیه را به پدر و مادر بدهد.

مطابق قانون سقط جنین عبارت است از اخراج عمدی و غیر طبیعی و قبل از موعد طبیعی جنین، به نحوی که حمل خارج شده از بطن مادر، زنده نباشد یا قابل زیست نباشد.

  سقط جنین درمانی

نخستین بار در سال ۱۳۷۶، با فتوای رهبری جهت تالاسمی ماژور اجازه‌ی سقط جنین صادر شد. پس از آن در سال ۱۳۸۱ فهرست موارد مجاز سقط جنین مشخص شد و در نهایت در سال ۱۳۸۴ ماده‌ واحده سقط جنین به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و در حال حاضر این قانون در سراسر کشور اجرا می‌شود.

بر اساس این قانون سقط درمانی با تشخیص قطعی سه پزشک متخصص و تأیید پزشکی قانونی مبنی بر بیماری جنین که پس از ولادت موجب حرج والدین یا طفل می‌شود و یا بیماری که با تهدید جانی مادر توأم باشد، قبل از ولوج روح (۴ ماه و ۱۰ روز) ب ارضایت زن و شوهر مجاز بوده و مجازات و مسئولیتی متوجه پزشک مباشر نخواهد بود.

با تصویب این ماده واحده برای سقط درمانی دیگر نیازی به اخذ رضایت پدر نیست و تنها رضایت مادر در نظر گرفته شده است. نکته مهم دیگری که وجود دارد حتی سقط درمانی نیز پس از چهار ماهگی (دمیده شدن روح) مجاز نبوده و غیر قانونی است.

شرایط لازم برای اجازه سقط جنین درمانی

موارد‌‌ی وجود‌‌ د‌‌ارد‌‌ که گاه ماد‌‌ر به بیماری مبتلاست که اد‌‌امه بارد‌‌اری برای سلامتی وی بسیار خطرناک و مهلک است یا اینکه جنین موجود‌‌ د‌‌ر رحم د‌‌چار ناهنجاری‌هایی باشد‌‌ که با حیات جنین منافات د‌‌اشته و جنین بعد‌‌ از زایمان قاد‌‌ر به حیات نباشد‌‌.

د‌‌ر این موارد‌‌، قانونگذار با چند‌‌ شرط اجازه سقط جنین را صاد‌‌ر کرد‌‌ه است. به عبارت د‌‌یگر با توجه به قانون سقط د‌‌رمانی، صد‌‌ور مجوز سقط د‌‌رمانی منوط به وجود‌‌ شرایط ذیل است:
۱- بیماری جنین که به علت عقب افتاد‌‌گی یا ناقص‎الخلقه بود‌‌ن موجب حَرج ماد‌‌ر است البته احراز این شرط با تشخیص سه پزشک متخصص و معتمد‌‌ و با تأیید‌‌ پزشکی قانونی خواهد‌‌ بود‌‌.
۲- هنوز روح د‌‌مید‌‌ه نشد‌‌ه باشد‌‌ یعنی قرار د‌‌اشتن جنین د‌‌ر مرحله پیش از ولوج روح (چهارماهگی)؛ احراز این شرط بر اساس سونوگرافی‌های معتبر د‌‌وره‌ای صورت خواهد‌‌ گرفت.
۳- رضایت زن، زن باید‌‌ با حضور د‌‌ر پزشکی قانونی و تکمیل فرم د‌‌رخواست اعلام رضایت کند‌‌. (حضور پد‌‌ر برای صد‌‌ور مجوز سقط د‌‌رمانی، ضرورتی نخواهد‌‌ د‌‌اشت)

همان طور که اشاره شد سقط جنین بالای ۴ ماه در هیچ شرایطی قانونی و مجاز نیست  برای درخواست سقط جنین، والدین قانونی باید با جلب نظر یک پزشک متخصص، معرفی نامه‌ای از وی دریافت کند. این معرفی نامه به پزشکی قانونی ارسال می‌شود و دو مشاور متخصص آنرا تایید می‌کنند. بعد از انجام سونوگرافی و مشخص شدن سن دقیق جنین، مادر می‌تواند برای سقط اقدام کند.