قـاچاق دارو پس از مواد مخدر و اسحله در دنیا، وحـشتناک‌ترین نوع قاچاق است. زیـرا جـان مردم را با تهدید جدی مـواجه مـی‌نماید. سهم داروهای تقلبی هر روز بیش از پیش، در قاچاق کالا افزایش یافته و بدنبال آن، نگرانی جـوامع بـشری نیز افزایش یافته است. انـگیزه ایـن تـقلب، چندان پیچیده نـیست.
امـروزه ساخت داروهای تقلبی، تـجارت بـزرگی است که قویاً به سرعت در حال گسترش است. گرچه مشکل داروهای تقلبی بیشتر در کـشورهای در حـال توسعه دیده می‌شود (مانند ایران) ولی اطـمینان مـردم کشورهای صـنعتی از سـلامت داروهـا، آنان را نیز در معرض خـطر قرار داده است. یکی از طرق مقابله با جرائم، مجازات مرتکبین آنها است لیکن این روش تـنها راه‌حل مسأله نمی‌باشد. یکی از مهمترین راهـ‌های مـقابله بـا جـرایم مـنجمله قاچاق داروهای تـقلبی؛ پیـشگیری از وقوع آنها به اشکال متفاوت است.
می‌توان این روش‌ها را به شکل زیر دسته‌بندی نمود:
1- پیشگیری‌های کـیفری کـه در ایـن نوع پیشگیری از جرم، صرفاً با سرکوبی و اجـرای مـجازات مـی‌باشد و بـه آن پیـشگیری واکـنشی نیز می‌گویند.
2- پیشگیری‌های غیرکیفــری که شامل پیشگیری‌های اجتماعی (اقداماتی که بر کلیه محیط‌هــای موثــر در جامعه‌پذیری فرد و نیز محیط‌های دارای کارکرد اجتماعی، تأثیرگذارند) و پیشگیری‌های وضعی می‌باشد.
در نتیجه می‌توان گـفت؛ جرم قاچاق به دلیل قدمت زیاد و عواید بسیار زیاد ناشی از آن، در اعماق جوامع ریشه دوانیده و بیش از آنکه مجازات‌ها راه درمان آن باشد، برای ریشه‌‌کن کردن این جرم نیاز به برنامه‌های قـوی، حـساب شده و هدفمند برای پیشگیری می‌باشد.
قاچاق
قاچاق فرآيندی است كه در پاسخ به يك نياز جواب داده نشده از مجرای قانونی، در قالب غيرقانونی شكل می گيرد. اين فرآيند ممكـن اسـت در جهـت جبران يك كمبود يا در مسير ايجاد يك سود سرشار صـورت پـذيرد. گـاهی اوقـات نيـز ممكن است علت پيدايش آن، عكس العملی به قوانين محدودكننده واردات كالا باشد كه عدم تبادل اطلاعاتی، بين سازمان های مختلف سبب افزايش آن می شود.
قاچاق، به معنای ربودن و عملی پنهـانی و همچنـين گريـزان بـودن اسـت و در اصطلاح گمركی، مشتمل بر حمل و نقل متقلبانه كالا در قلمرو گمركـی بـه هـر نحـو و شيوه ممكن به منظور فرار از نظارت گمركی.
بكاريـا قاچـاق را جرمی می داند كه هم ساحت هيئت حاكمه و هم ملـت را جريحـه دار مـی كنـد. قاچـاق بستری را براي سستی بنيادهای اقتصادی، سياسی، فرهنگـی و اجتمـاعی جوامـع فـراهم می كند.
قاچاق دارو
صنعت دارو بـه عنوان يكی از صنايع راهبردی همواره مورد توجه بوده است. عواملی به طـور مسـتقيم يـا غيرمستقيم در برقراری امنيت اقتصادی دخالت دارند. قاچاق دارو هم بعد از مواد مخدر و اسلحه، پديده ای است كه علاوه بر زيان اقتصادی، سلامت و جان انسـان هـا را بـه خطـر می اندازد و عوارض ناشی از سوءمصرف آن نيز خيلی زود دامن گير فرد و اجتماع می شود.
قاچاق دارو، از وحشتناک‌ترین نوع قاچاق محسوب مـی‌گردد، چـراکه زیان آن تنها شامل زیان‌های اقتصادی نیست. بلکه سلامتی و جان انسان‌ها را به خطر می‌اندازد. شاید بتوان گفت که اهمیت دارو و مـصرف صـحیح آن در هـر جامعه‌ای از اهمیت تغذیه صحیح نیز بیشتر است.
فقر و نارسایی غـذایی یا رژیم تغذیه نادرست، اثرات مزمن و منفی درازمدت بر سلامتی جامعه دارد اما دارو، نیازی است که به فوریت لازم مـی‌شود، بـه فـوریت تأثیر می‌گذارد و به همین ترتیب عوارض ناشی از سوء مصرف آن نیز خـیلی زود دامـنگیر فرد و اجتماع می‌گردد، از این روست که اهمیت آن را بیش از تغذیه صحیح می‌دانند.
تأثیر دارو بر جان انسان‌ها و شمول آن در کـالاهای ضـروری زنـدگی همه انسان‌ها انکارناپذیر است.
دارو یکـــی از مهمترین کالاهایی است که در سالیان اخیـر مـوردنظر قـاچاقچیان یـا به اصطلاح مافیای آن بوده است. هر روز عده‌ای از مردم نقاط گوناگون دنیا، از پکن تـا نـیویورک بـا مرگی خاموش از پا در می‌آیند. هر روز جان بیماران در مزارع آفریقا یا ویلاهای مجلل آمریکای جنوبی تـهدید مـی‌شود.
علت این مرگ خاموش، داروهای تقلبی است. برخلاف کیف یا ساعت تقلبی، داروهـای تـقلبی داوطـلب خریدی در بازار ندارد. هیچکس فقیر یا غنی، چینی یا آفریقایی و آمریکایی داوطلب خرید آن نـیست. خـریداران این کالا همواره بر این باورند که جنس اصل خریده‌اند.
قاچاق دارو در ایران
پروسه صدور مجوز واردات دارو فرآيندی سختگيرانه است و تمام قوانينی كه در اين خصوص در كشور وجود دارد، مطابق با استانداردهای فارماكوپـه دارويـی دنياسـت و می بايست به طور كامل رعايت شود؛ زيرا دارويـی كـه مجـوز وزارت بهداشـت (برچسب اصالت کالا) را ندارد، قاچاق محسوب می شود.
نكته متفاوت در قاچاق دارو نسبت به اغلب كالاها، قاچاق دوطرفه آن است. چالش های فراوان سياسی، فرهنگی و اقتصادی جهان معاصر و بسياری از مسائل ديگر زمينه بروز و توسعة اين جرائم، درگستره محلی، ملی، منطقه ای و فرامنطقه ای را دامن می زنـد.
از آنجا كه كنترلی روی داروهای قاچـاق انجـام نمـی شـود، كيفيـت آنهـا هـم قابل شناسايی نبوده كه همين موضوع سلامت بيماران را به مخاطره خواهد انداخت. عدم دسترسی مردم به داروهای اساسی و ممنوعيت قانوی يا شرعی، مهمترين عوامل قاچـاق دارو می باشند. همچنين، تبليغات، ناآگاهی پزشكان و القاء نادرست از سوی آنها، مسائل فرهنگی و باور مصرف كنندگان به بهتر بودن كالای خارجی می تواند بـه افـزايش قاچـاق دارو دامن بزند.
داروها به دو گروه مجاز و ممنوع تقسيم می شوند كه داروهای مجاز توليد داخلی دارند و تشخيص اين داروها از بعد قاچاق كاری بس دشوار است و داروهای ممنوع كه توليد داخلی نداشته و در هر حال غيرقانونی تلقی می شوند.
داروهايی چون مواد نيرو زا، سقط جنين، محرك كنندة جنسـي، مواد مخـدر و داروهـايي كـه محـدوديت واردات دارند، معمولاً بيشتر مورد توجه قاچاقچيان است.
داروهـای قاچـاق از طريق مرزهای گسترده و مبادی غيررسمی به داخل كشور وارد می شوند. تمامی مراحـل توزيع دارو بايد از طريق شركت های پخش مجاز صورت بگيرد؛ در حالی كـه توزيـع دارو توسط شركت های غيرقانونی و فاقد مجوز يا توزيع توليدات غيرقانونی توسط شركت های قانونی صورت می گيرد. توزيع دارو خارج از شبكه رسمی ممنوع است و طبق قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه، تجويز خارج از ليست فارماكوپه وجاهـت قـانونی نـدارد.
مـاده 27 قانون مبارزه با قاچاق كالا و ارز 1392 شامل مواد و فرآورده های دارويی می شود و طبـق تبصره 4 ماده آن، دولت مكلف اسـت بـرای گروهـی از كالاهـا كـه خـود تشـخيص می دهد، شبكه توزيع تعريف كند. چنانچه كالايی خارج از شبكه توزيع عرضـه شـود، بـه عنوان كالای قاچاق تلقی می شود يا به عبـارتی، عرضـه كـالا بـرخلاف ضـوابط توزيـع و شبكه های تعيين شده وزارت بازرگانی و ساير وزارتخانه های ذيربط، عرضه خارج از شبكه خوانده می شود.
داروهايی كه در خيابان ناصرخسرو تهران توزيع می شوند، عمدتاً از طريق قاچاق تأمين می شوند. ولی مسلماً قاچاق تنها منبع تأمين داروهای عرضه شونده در اين مكان نيسـت. چند درصد اين داروها هم از محل سرقت يا خيانت در امانت تأمين می شـود. بـا خيانـت توزيع كنندگان شركت های توليد دارو در پخش و توزيع دارو، داروها با بهانه كسـب سـود بيشتر در اين مكان به فروش رسانده می شوند.
شركت هايی كه مجوزهای رسمی و قانونی برای توليد و توزيع دارو ندارند، توليدات و محصولات غيرقانونی خود را نيز در اين مكـان به فروش می رسانند. برخی از داروها كه قابل تهيه از داروخانه های هـلال احمـر سراسـر كشور است، قابل دسترسی در اين بازار می باشند. همچنين، داروهای سقط جنين كـه در شرايط عادی و بدون مجوز پزشكی غيرقابل دسترسی هستند در ايـن مكـان بـه فـروش می رسند و البته بخش ديگری از داروها را داروهای خارجی با كيفيت بالا و قيمـت هـای گزاف تشكيل می دهند. در اين ميان، برخی از داروهای تقلبی، منقضی، بی كيفيت و بدون اصالت هم در اين مكان عرضه می شوند.
پیشگیری از قاچاق دارو
پیشگیری‌های کیفری از قاچاق داروهای تقلبی
این پیـشگیری بـه دو دسته تقسیم می‌شود که عبارتند از:
الف) پیشگیری‌های عمومی: در بیان پیشگیری عام از بزهکاری می‌توان چنین بیان داشت: پیشگیری از وقوع جرم از طریق وضع مجازات و بکارگیری نظام کیفری به منظور ارعاب و بازدارندگی عـموم جـامعه اسـت. بنظر می‌رسد براساس اصل قـانونی بـودن مـجازات‌ها و اصل شخصی بودن مجازات شکل گرفته است. پیشگیری عام از بزهکاری در چهارچوب جرم‌شناسی حقوقی «انتقادی» قرار می‌گیرد.
ب ) پیشگیری‌های اختصاصی: اثراتی که «مـجازات» در بـازدارندگی مـجرم از ارتکاب تکرار جرم دارد، پیشگیری خاص نامیده می‌شود. بـا تـحمیل مجازات بر مجرم و تنبیه او، رنج و سختی حاصل از مجازات باعث می‌شود وی از ارتکاب تکرار جرم اجتناب ورزد. پیشگیری خاص از بزهکاری یا بـعبارتی جـلوگیری از تـکرار جرم از مباحث جرم‌شناسی بالینی می‌باشد.
پیشگیری‌های غیرکیفری از قاچاق داروهای تـقلبی
این نوع پیشگیری به دو دسته تقسیم می‌گردد که عبارتند از:
الف) پیشگیری‌های اجتماعی: پیشگیری اجتماعی بعنوان یکی از مصادیق پیشگیری غـیرکیفری، شـامل اقـداماتی است که بر کلیه محیط‌های موثر در جامعه‌پذیری فرد و همچنین محیط‌هایی کـه دارای کـارکرد اجتماعی هستند تأثیرگذار است. از اینرو، در پیشگیری اجتماعی به دنبال هماهنگ‌‌سازی اعضای جامعه با قواعد اجتماعی هـستیم. در ایـن نـوع پیشگیری، ریشه‌‌های بزهکاری هدف قرار می‌گیرد تا از این طریق مانع شکل‌گیری عـلل بـزهکاری گـردد.
ب) پیشگیری‌های وضعی: طرح پیشگیری وضعی از جرم بعنوان یک نظریه علمی اصالتاً تأسیسی، انگلیسی اسـت کـه تـوسط سه نفر به نام‌های کلارک، می هیو و کِرینِش مطرح شده و توسعه‌یافته است. رونالد کـلارک در مـقدمه کتاب خود که در سال 1997 با تغییراتی تجدید چاپ گردید، بیان می‌دارد؛ این نـظریه از جـهت پیـشگیری جرم اشاره به یک روش خاص دارد که مبتنی بر متعالی‌کردن جامعه و نهاد‌های آن نیست. بلکه بـطور سـاده تکیه بر کاهش دادن فرصت‌ها و موقعیت‌های ارتکاب جرم دارد. این در حالی ست که پیشگیری اجتماعی زمـینه و عـلل جـرم‌زا را از بین می‌برد ولی پیشگیری وضعی، فرصت و امکان وقوع آن را کاهش می‌دهد یا دشوار می‌سازد.
اقدامات وضعی پیـشگیرانه، نـاظر بر اوضاع و احوال و شرایطی هستند که مجرم را در آستانه ارتکاب جرم قرار مـی‌دهد. ایـن اوضـاع و احوال که در جرم‌شناسی، وضعیت‌های ماقبل بزهکاری یا وضعیت‌های پیش جنایی نام دارد، فرآیند گذار از اندیشه بـه عـمل مـجرمانه را تحریک یا تسهیل کرده و نقش مهمی در آن ایفاء می‌کند.
در پیشگیری وضعی با ایـجاد مـوانع فیزیکی میان بزهکار و هدف جرم و نیز تغییر کسب و کار و حضور اجتماعی افراد، تغییر ساعات فعالیت روزانـه، مـحل‌های رفت و آمد، صرف‌نظر کردن از برخی آرزوها نظیر داشتن اتومبیل گرانقیمت و غیره، سـعی در بـالا بردن هزینه و خطرات ارتکاب جرم و کاهش اثـر سـوء نـاشی از آن و نهایتاً تغییر یا حذف موقعیت‌های مـولد بـزه یا بزه دیده و بطورکلی تقویت حفاظت از آماج جرم را دارد.
برای رسیدن به این هـدف، روش‌های پیشگیری وضعی در سه دسته طـبقه‌بندی شـدهاند:
1-روش‌هایی کـه کـوشش و تـلاش برای ارتکاب جرم را کاهش می‌دهد؛
2-فـنونی کـه ارتکاب جرم را پرخطر می‌کند؛
3-وسایلی که جذابیت موضوع جرم را کاهش می‌دهد.
نقش پليس در پيشگيری و كشف قاچاق دارو
پليس بـه عنـوان يكـی از سازمان های متولی مبارزه با قاچاق كالا مطابق قانون ناجا و برخی قـوانين ديگـر، وظيفـی پيشگيری از جرائم قاچاق كالا و پيشگيری از شكل گيری باندهای قاچاق را بـر عهـد دارد.
اگر بتوان با روش های عملی مناسـب در حوزه پيشگيری از قاچاق كالا نقش آفرينی كرد، هزينه های كمتری صرف می شود. تدوين تدابير پيشگيرانه علاوه بر ابعاد اقتصادی، سياسی و غيره، در بعـد انتظـامی و فرهنگی - اجتماعی از ضرورتی اساسی برخوردار است تا امكان جرم قاچاق به حداقل ممكـن برسـد.
در دورانی كه ارتكاب روزافزون جرائم خطرناك، امنيت كشورها را به مخاطره انداخته و به عامل نگرانی در تمامی كشورهای دنيا تبديل شده است، شگفت انگيز نخواهد بـود اگـر پليس يا مأموران اجرای قانون به تمامی روش ها برای جلوگيری از وقوع جـرائم، كشـف و دستگيری مرتكبان آن متوسل شوند.
پليس در برخورد با اينگونه جرائم، گـاهی بـه طـور انفعالی اما به روش هی بديع و نوين عمل می كند؛ مانند نفوذ در بانـدهای تبهكارانـه كـه اغلب در جرائم تروريستی و سازمان يافته به كار گرفته می شود يا حمـل و تحويـل تحـت نظارت كه مختص جرائم مربوط به مواد مخدر است و مأموران با آگاهی از حمل، نظارت بر حمل محموله را از مبدأ تا مقصد به قصد شناسايی فروشندگان، حمـل كننـدگان و سـاير عوامل به عهده می گيرند. پليس گاهی هم با توسل به عمليات محيلانه موجب ترغيب فرد موردنظر خودبه ارتكاب جرم می شود تا بتواند با توجه به ادلـه بـه دسـت آمـده در لحظـه ارتكاب جرم، موجبات محكوميت فرد را فراهم كند.
بنـابراين، مبارزه با جرائم دارويی مهارت و آموزش هاي ويژه اي را می طلبد و كشف و ضبط داروهای تقلبی و فاسد نيازمند تخصص ويژه ای است كه ايـن تخصـص تنهـا در خـور مـأموران و مسئولان انتظامی به ويـژه پلـيس آگـاهی اسـت. از ايـن رو، همكـاری نهادهـای دولتـی، غيردولتی و مردم نيازی ضروری است.
اتخاذ سياست های جنايی در پيشگيری از قاچـاق دارو، بررسی خلأهای قانونی، بهبود كيفيت توليدات داخلی، آموزش تخصصـی نيروهـای پليس در جهت كشف و تشخيص داروهای فاسد- تقلبی می تواند مهار اين پديده را رقـم بزند. نيروهای امنيتی و اطلاعاتی به صورت مشتری كاذب، با نفوذ در بين فروشـندگان و مخبرگيری در باندهای مربوطه می توانند در جهت شناسايی سرشبكه ها اقدام كنند. البته دخالت مستقيم پليس بدون برنامه ريزی سبب متفرق شدن مجرمان اين بازارها می شود و به دنبال آن، مجرمان محل ارتكاب را تغيير می دهند و فعاليت خـود را در امـاكن ديگـر انجام می دهند و در نتيجه پيگيری و دستگيری مجرمان سخت تر خواهد بود.
منابع
چگونگی پیشگیری از قاچاق دارو | مسعود بیرانوند | مریم اجاقی | پژوهش ملل | شماره 41 | اردیبهشت 1398
بازشناسی عوامل موثر در مبارزه با قاچاق دارو | سونیا علیزاده سامع | بابک پورقهرمانی | پژوهش های اطلاعاتی و جنایی | شماره 2 | تابستان 1398
دیدگاه