اختلال بیش فعالی | اختلال بیش فعالی در کودکان؛ علایم، علل و راه های درمان

اختلال بیش فعالی در کودکان

اختلال بیش فعالی  اختلالی است که باعث پر فعالیتی، کم توجهی و رفتار های تکانشی بیشتر و شدیدتر از حد معمول در کودکان مبتلا می شود.

در بیش فعالی کودک به نحوی مفرط و بیش از اندازه فعال و پرجنب‌ و جوش است. تحرک زیاد این کودکان نه تنها خود آنها را بلکه اطرافیان، همکلاس‌ها، اولیای مدرسه را دچار مشکل می‌کند.

اختلال بیش فعالی از میان انواع اختلالات کودکی به عنوان یکی از شایع ترین اختلالات روان پزشکی در دوره کودکی قبل از هفت سالگی تشخیص داده می شود و حدودا 5 تا 12 درصد کودکان را مبتلا می سازد. مبتلایان به این اختلال دارای مشکلات نافذ و طولانی مدتی در سه حوزه ی توجه، فعالیت و تکانه هستند.

نشانه های بیش فعالی در کودکان

کودکان بیش‌فعال کودکانی هستند که اغلب نمی‌توانند به جزییات توجه دقیق داشته باشند و خطاهایی که از آن‌ها سر می‌زند اغلب از بی‌توجهی آن‌ها است. کودکان بیش فعال از نوع تکانه ای نیز صبر و تحمل کمتری دارند.

علائم بیش‌فعالی کودک از نوع بی‌توجهی

• اغلب وسایلش را گم می کند.

• فراموش کاری در کارهای روزمره.

• در حفظ توجه روی تکالیف و انجام بازی‌ها مشکل دارد.

• نمی تواند وظایف و مسئولیت‌ها و تکالیفش را به پایان برساند و در حین انجام کار حواسش پرت می‌شود و کار را نیمه کاره، رها می کند و سرگرم کار دیگری می‌شود.

• از کارهایی که نیازمند این است که برای مدت زیادی بنشیند و فعالیتی انجام دهد دوری می‌کند.

• اغلب وقتی با او صحبت می‌شود به نظر می‌رسد که گوش نمی‌دهد مثلا حواسش جای دیگری است حتی اگر هیچ عاملی برای حواس پرتی در محیط وجود نداشته باشد.

علائم بیش‌فعالی کودک از نوع تکانه‌ای

• در بیشتر مواقعی که باید سر جایش بنشیند صندلی را ترک می کند مانند سرکلاس.

• اغلب در جاهایی که مناسبتی ندارد می‌دود و یا از در و دیوار بالا می‌رود.

• اغلب نمی‌تواند بدون سرصدا به بازی و سایر فعالیت‌ها بپردازد.

• روی صندلی وول می‌خورد و با دست و پاهایش ور می رود یا آنها را تکان می‌دهد.

• اغلب در حال حرکت است مثلا نمی‌تواند یک جا ثابت بماند و اگر مدت طولانی یک جا بماند احساس ناراحتی می کند.

• اغلب زیاد حرف می زند.

• نمی تواند منتظر نوبتش بماند مثلا در صف‌ها.

انواع بیش فعالی

بیش فعالی را می توان از منظرهای مختلف بررسی کرد اما در این قسمت ما انواع دیگری از بیش فعالی را به شما معرفی می کنیم.

بیش فعالی کودک از نوع تحرکی

کودکانی که مبتلا به این نوع از بیش فعالی هستند، به شدت بی قرار بوده و نمی توانند در یک مکان ثابت بمانند و باید دائماً در حال حرکت باشند. این مشکلات در محیط مدرسه بیشتر مشخص است به دلیل اینکه کودک با رفتارهای خاص خود باعث بی نظمی در کلاس شده و قادر نیست روی صندلی ساکت بنشیند و مدام وول می خورد. همچنین انجام کارهای خطرناک و حرف زدن زیاد  از دیگر ویژگی های کودک بیش فعال از نوع پرتحرک است.

بیش فعالی از نوع بی توجهی

در این گروه، کودکان دائماً در حال خیال پردازی بوده و برای انجام تکالیف مدرسه تمرکز کافی ندارند که باعث به وجود آمدن مشکلاتی مانند نداشتن علاقه به درس برای آنها در مدرسه می شود.  از دیگر مشکلات آنها که ناشی از عدم تمرکز و توجه بوده می توان به این مورد اشاره کرد که کودک در محیط مدرسه قادر نیست کلماتی را که نیز بلد است در دیکته درست بنویسد ولی در محیط منزل به دلیل توجهی که مادر به او دارد و نبود اطرافیان، این کار را به درستی انجام می دهد.

همچنین والدین اعلام کرده اند که این کودکان در محیط خانه برای انجام تکالیف با مشکل مواجه هستند و باید دائماً گوشزد شوند تا آنها را به پایان برسانند. از دیگر مشخصه این گروه از کودکان، فراموشکاری آنها واضح است به نحوی که بسیاری از وسایل خود را در مکان های مختلف جا می گذارند و همچنین آنها قادر نیستند که برای کارهای خود برنامه ریزی کنند. جهت رفع این مشکل والدین باید حتماً برای کودک یک برنامه منظم تعیین کنند و در انجام کارها به او کمک کنند.

بیش فعالی از نوع رفتارهای تکانه ای

از ویژگی های بارز کودک مبتلا به بیش فعالی از نوع تکانه ای می توان به وجود رفتارهای تکانه ای، نداشتن صبر و تحمل کافی، پریدن وسط صحبت دیگران و نداشتن حوصله برای ایستادن در صف در حیاط اشاره کرد.  توجه به این نکته ضروری است که تمام ویژگی هایی که برای هر دو گروه از اختلال بیش فعالی بیان گردید، در یک کودک وجود نداشته و تشخیص اینکه کودک به کدام یک از انواع بیش فعالی مبتلا است توسط روان پزشک کودک انجام می گیرد. در بیشتر موارد ابتلا به اختلال بیش فعالی دلیل خاصی نداشته اما به گفته بسیاری از محققان عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز آن سهم زیادی دارند. تاکنون نقش تغذیه و رژیم غذایی در ایجاد این اختلال تایید نشده است ولی طبق نتایج بررسی های صورت گرفته، مشخص شده که استفاده از اسیدهای چرب و بعضی از ویتامین ها علائم بیش فعالی زا را کاهش می دهند.

توجه به این نکته ضروری است که باید در کنار مصرف داروها از این مکمل ها  استفاده کرد که استفاده از آن ها، هیچ عارضه ای برای کودک به همراه ندارند ولی به عنوان یک روش درمانی مطرح نیستند. جهت تشخیص قطعی ابتلا به بیش فعالی، پزشک به اطلاعاتی از پدر و مادر و معلمان مدرسه نیاز دارد. علائم این اختلال باید در بیشتر از یک مکان دیده شوند و همچنین باید به مدت حداقل ۶ ماه ادامه داشته باشد. در بعضی از کودکان در سنین ۲ یا ۳ سالگی نیز این اختلال وجود داشته، اما به علت اینکه قبل از آن در محیط هایی مانند مدرسه یا مهد کودک که به نشستن زیاد و تمرکز بالا نیاز است، قرار نگرفته اند، تشخیص سخت تر صورت می گیرد. 

هر چند بین دو اختلال بیش فعالی و کمبود توجه و تمرکز تفاوت وجود داشته و هر دو یکی نیستند اما در بسیاری از افراد هر دو باهم بروز می کنند. طبق آزمایشات و اسکن های مغزی صورت گرفته بر روی افراد مبتلا به اختلال کمبود توجه، مشخص شده که قسمتی از مغز که مسئول تمرکز است از سایر افراد کوچک تر است. بنابراین چنانچه معلم از کودک دارای این اختلال بخواهد کاری را انجام دهد که ۷ مرحله ای است، کودک فقط می تواند مراحل ابتدایی را انجام دهد و ترتیب آنها را فراموش می کند.

علت ایجاد اختلال بیش فعالی در کودکان

دلایل ابتلا به بیش فعالی احتمالا ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است.

طبق تحقیقات انجام شده به نظر می رسد که ژن ها در ایجاد اختلال بیش فعالی نقش داشته باشند. در یک سوم موارد حداقل یکی از والدین فرد مبتلا علائم مشابهی را داشته است.

به طور کلی علل ایجاد بیش فعالی و نقص توجه عبارتند از:

• وراثت (ارزیابی‌های ژنتیکی اختلالات این مورد را مورد بررسی قرار می‌دهند.)

• عفونت در هنگام دوران جنینی

• مصرف الکل و سیگار در مادر هنگام بارداری

• بدرفتاری در دوران کودکی

• تغییر مکرر سرپرست کودک

تشخیص اختلال بیش فعالی برای کودکان

نشانه های اختلال ADHD یا بیش فعالی و نقص توجه عمدتا در پیش دبستانی یا دبستان، زمانی‌ که کودک دچار مشکلاتی در مدرسه و درس می‌شود، تشخیص داده می‌شوند.

بسته به رویکردهای روانشناس، تست های تشخیصی مختلف انتخاب می‌شود. تست های پرسشنامه ای، ژنتیکی و مصاحبه ای انجام می شود و همچنین ممکن است از نوارهای مغزی نیز برای ارزیابی استفاده شود.

با توجه به اینکه، وراثت نقش بسیار مهمی در اختلال بیش فعالی و نقص توجه بازی می‌کند،‌ تست ژنتیکی می‌تواند بسیار به روند تشخیص کمک کند. امروزه با پیشرفت علم و تکنولوژی با استفاده از داده های ژنتیکی کودک می‌توان ریسک ابتلای کودک به اختلال ADHD را فهمید.

با این کار، از سنین بسیار پایین که همان سنین طلایی رشدی و یادگیری کودک است، می توان به او کمک کرد تا مشکلات ناشی از این اختلال، برای او کمرنگ تر شود.

پزشکان برای بررسی علائم اختلال ADHD در کودک، از دستورالعمل‌های دقیقی استفاده می‌کنند. آن‌ها مواردی از جمله:

• سن کودک: علائم کودک باید قبل از ۱۲ سالگی شروع شود. برای تشخیص اختلال ADHD کودک حداقل باید پنج سال داشته باشد؛ زیرا احتمالاً دلایل زیادی برای این نوع رفتارها در سن کمتر وجود دارد.

• تعداد علائم: تشخیص خاص اختلال ADHD به تعداد علائم بی‌توجهی، بیش‌فعالی/تکانشی کودک بستگی دارد.

• مدت زمان علائم: کودک حداقل باید شش ماه نشانه‌های بیماری را بروز دهد.

• شدت علائم: همه‌ی کودکان گاهی بی‌قرار هستند و بدون فکر عمل می‌کنند، اما کودکان مبتلا به اختلال ADHD به مراتب بیش از سایر کودکان هم‌سن‌وسال خود رفتارهای بیش‌فعالی و تکانشی دارند. همچنین، علائم باید حداقل در دو زمینه از زندگی کودک خلل ایجاد کند، برای مثال، مدرسه، خانه یا مهدکودک.

تشخیص اختلال ADHD کار ساده‌ای نیست، زیرا اختلال ADHD می‌تواند با سایر مشکلات پزشکی و رفتاری هم‌پوشانی داشته باشد. اما تشخیص صحیح موجب می‌شود روند درمان بیش‌فعالی در کودکان با شرایط مناسبی پیش رود.

پیامدهای اختلال بیش فعالی

اختلال بیش فعالی با کاهش عملکرد و پیشرفت تحصیلی، طرد اجتماعی و در بزرگسالان مداخله کننده در عملکرد و پیشرفت است و با حضور شغلی ضعیف تر، احتمال بی کاری و تعارض میان فردی بالاتر در ارتباط است. کودکان دارای اختلال بیش فعالی بیشتر از همسالان خود در معرض صدمه قرار دارند. انجام دادن نامناسب یا متغیر تکالیف نیازمند تلاش، اغلب توسط دیگران تحت عنوان تنبلی، بی مسئولیتی یا عدم همکاری تعبیر می شود. روابط با همسالان اغلب به علت طرد از جانب آن ها یا دست انداختن فرد، ضعیف تر می شود. کمبودهای تحصیلی، مشکلات در ارتباط با مدرسه و بی توجهی همسالان با نشانه های برجسته بی توجهی ارتباط زیادی دارند. در کودکان دارای اختلال بیش فعالی نقص های شناختی قابل رویت هستند که نقش اساسی در زندگی و آینده ی این کودکان بازی می کنند.

اغلب کودکان دارای اختلال بیش فعالی از حداقل هوش طبیعی برخوردارند و تعدادی از آن ها نیز تیز هوش هستند. مشکلات این کودکان به علت ضعف هوشی نیست بلکه غالبه به دلیل نحوه به کارگیری هوش در موقعیت های روزانه زندگی است. در نتیجه این کودکان هرگز نمی توانند به شکوفا کردن استعداد های خود در حد مورد انتظار دست یابند.

درمان بیش فعالی در کودکان

درمان سریع برای ADHD وجود ندارد اما علائم آن قابل شناسایی و کنترل هستند. بهتر است والدین برای کمک کردن به خود و کودکشان در مورد این اختلال اطلاعات بیشتری کسب کنند. همچنین برنامه تربیتی ویژه ای را متناسب با نیازهای فرزند خود طرح ریزی کنند. درست است که کنار آمدن با کودکان بیش فعال کار ساده ای نیست اما والدین باید بدانند که این افراد ذاتا بد نیستند اما بدون مصرف دارو و رفتار درمانی نمی توانند رفتار خود را کنترل کنند.

در این مورد خانواده، معلم و مدرسه باید با یکدیگر همکاری داشته باشند. والدین باید از تنبیه بدنی کودک خود جدا خودداری کنند و با او با محبت رفتار کنند. دارودرمانی هم در صورت تجویز پزشک کمک بسیاری به این دسته از کودکان می کند.

مطالعات نشان داده است رژیم های غذایی هم می تواند برای کمک به این افراد کارساز باشد. آنها باید از زیاده روی در مصرف شکر و غذاهای حاوی آن مانند کیک، شیرینی، شکلات، بیسکویت و نوشابه های شیرین که تحریک کننده هستند خودداری کنند.