قبرستان تخت فولاد | آشنایی با قبرستان قدیمی تخت فولاد اصفهان

قبرستان تخت فولاد

تخت فولاد گورستانی قدیمی با مساحت تقریبی ۷۵ هکتار در حاشیه جنوبی رودخانه زاینده‌رود اصفهان و در انتهای یکی از محورهای تاریخی شمالی ـ جنوبی شهر واقع شده است.

تخت فولاد به دلیل وسعت، کثرت مشاهیر مدفون در آن و وجود ابنیه ارزشمند تاریخی یکی از مهمترین محوطه‌های تاریخی و فرهنگی ایران محسوب می‌شود. این گورستان به مزار بابا رکن الدین نیز معروف است.

در این قبرستان لسان الارض یا یوشع نبی، بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، حاج آقا رحیم ارباب، جهانگیرخان قشقایی، ملا اسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، سید ابوالحسن شمس‌آبادی، بانو امین، آیت‌الله اشرفی اصفهانی و دانشمندان، زاهدان و عارفان بسیاری آرمیده‌اند.

تاریخچه تخت فولاد

از آنجایی که مزاری منسوب شده به یوشع نبی در گورستان تخت فولاد در تکیه لسان الارض واقع شده است، گفته می شود که قدمت این تخت فولاد به دوران قبل از اسلام بازمی گردد. تا چند دهه اخیر حصاری دیوار گونه به دور تخت فولاد بوده است که طبق پژوهش های به دست آمده به سبک دیلمی ساخته شده بود.

در قرون 7 تا 10 هجری قمری این مکان برای عبادت و ریاضت بوده است که در نتیجه آن عارفانی همچون بابارکن الدین و بابافولاد رشد می کنند. اکنون آرامگاه بابارکن الدین همواره در جاییست که در گذشته عبادتگاه او بوده است.

تا عصر حکومت صفویان مردم عادت داشتند که اموات خود را در محله خودشان دفن کنند و از این رو تا آن زمان نمی توان تخت فولاد را قبرستان کلی شهر نام برد و دقیقا در دوره صفویان بود که به دلیل گسترش شهر تکیه های زیادی در تخت فولاد به وجود آمد و به بزرگترین گورستان اصفهان مبدل گردید.

دوره رونق بسیار تخت فولاد به زمان حکومت شاه عباس دوم بازمی گردد، آنچنانکه در آن مهمانسرا، تکیه ها  و باغ هایی به وجود آمد. از کارهای جالب شاه عباس دوم، ایجاد دو یخچال بزرگ برای آب خنک دادن به زیارت کنندگان بوده است. با پایان صفویه و حمله افغان ها تخت فولاد تا حد بسیار زیادی آسیب دید و پس از آن تنها در دوره هایی از حکومت قاجاریان باز هم به آن رسیدگی شد.

در این محدوده یک مسجد و آب انبار به نام رکن الملک وجود دارد که به همت سلیمان خان رکن الملک نایب الحکومه اصفهان در زمان حاکمیت ظل السلطان (که در این دوره بناهای بسیاری آسیب دیدند) ساخته شده است.

در عصر حاضر خیابان فیض احداث شد و باغ های کنار آن زمین کشاورزی شدند و نکته اینجاست که  به علت زیاد شدن جمعیت اصفهان  و گسترش شهر نشینی، از حوالی سال 1335 به بعد زمین های کشاورزی و هر آنچه از باغ های دوره صفویه باقی مانده بود خراب و به جای آن محله های مسکونی ایجاد شدند.

آنچه که پس از آن اتفاق افتاد ایجاد مقبره های شخصی تا سال 1363 هجری شمسی بوده است، ولی از آن پس دیگر اجازه دفن اموات در این بخش داده نشد و در نتیجه در سال 1373 هجری شمسی تخت فولاد به عنوان یک اثر ملی ثبت گردید.

تکیه‌ های قبرستان تخت فولاد

تکیه در اصطلاح به محلی جهت برپایی مراسم سوگواری و عزاداری عالمان دینی و بزرگان وقت و همچنین محل دفن و مقبره‌ آن‌ها گفته می‌شد. محل سکونت، عبادت و ریاضت درویشان (تکیه‌ درویشی) نیز از دیگر معانی تکیه به شمار می‌آمد که پس از فوت ایشان، در همان محل به خاک سپرده می‌شدند. طبق اظهارات مورخان، ساخت تکیه‌ها با کاربری خانقاهی در قرن هشتم هجری قمری و در اصفهان شروع شد و علاوه بر محل دفن عارفان، عالمان دینی و فقهای اصفهان، محل سکونت اهل تصوف و درویشان فقیر نیز بوده‌اند. شاید بتوان حضور حجره‌های متعدد در پیرامون صحن تکیه را دلیل این ادعا بیان کرد.

برخی از کارشناسان تاریخی و مورخان معتقدند تعدادی از تکیه‌های موجود در تخت فولاد اصفهان از ابتدا محل عزلت نشینی عالمان دینی یا مکان تدریس و آموزش علم آن‌ها بوده است و پس از فوت ایشان، آن محل را به‌عنوان مقبره‌ تغییر کاربری داده‌اند.

از جمله تکیه‌هایی که در زمان حکومت فرمانروایان صفوی در تخت فولاد اصفهان احداث شده است می‌توان به تکیه‌های لسان‌الارض، بابا رکن‌الدین، بابا فولاد، میرفندرسکی، میرزارفیعا، خوانساری، آقارضی، خاتون‌‌آبادی، فاضل سراب و فاصلان اشاره کرد. از بین تکایای مذکور، تکیه‌ فاضلان مجددا ساخته شده است. همچنین در تکیه‌ بابا فولاد نیز فقط سنگ قبرها برجای مانده‌اند. مابقی تکیه‌های این دوران، مورد تفحص و کاوش قرار گرفته‌اند.

از لحاظ معماری صورت گرفته در تکیه‌های تخت فولاد اصفهان چند نکته کاملا مشهود است که به بیان برخی از آن‌ها می‌پردازیم.

• در تمامی ورودی‌ها سردر، هشتی، دالان یا پیش‌فضای ورود تعبیه و ساخته شده است.

• تکیه‌ها از صحن، حجره‌هایی در اطراف و ایوان‌هایی در پیرامون خود برخوردار بودند.

• تکیه‌ها دارای بقعه‌ اصلی (محل دفن بزرگان و عالمان زمان) بودند.

• اکثر بقعه‌های دوران صفویه، به‌جز تکیه‌ میر (این تکیه بدون مقبره است) از خصوصیات و نکات معماری یکسان و مشابهی برخوردارند.

• در دوران قاجار تکیه‌سازی از رونق و پیشرفت بیشتری نسبت به دوران ماقبل خود برخوردار شدند. این مطلب در تعداد تکیه‌های احداث شده در تخت فولاد در این دوره که شامل ۲۰ تکیه می‌شود، مشهود است.

• در دوران قاجاریه، نقشه‌ اکثر مقبره‌ها به‌صورت هشت‌ضلعی منتظم طراحی شده است.

تکیه لسان الارض

تکیه‌ لسان‌الارض در بخش شرقی تخت فولاد اصفهان قرار دارد و طبق اظهار نظر کارشناسان و باستان‌شناسان قدمت آن به دوران دیالمه باز می‌گردد. آن‌ها معتقدند که در دوره‌ حکومت صفویان بخش‌هایی به تکیه اضافه و باعث ایجاد تغییراتی در ظاهر اولیه‌ آن شد. این تکیه از صحنی بزرگ، عمارت و یک مسجد تشکیل می‌شود که ساختمان مرکزی آن را شخصی به نام گالدیری، خانقاه نامیده است. این بخش شامل اتاق‌های مستطیل شکلی می‌شود که به‌صورت تودرتو و به‌صورت یک سری ۹تایی ساخته شده‌اند و به‌بوسیله راهرویی به یکدیگر مرتبط می‌شوند. در این بنای تاریخی، کتبیه‌ای مزین به خط کوفی و با هنر گچبری کشف شده است.

تکیه‌ خاتون آبادی

در بخش شمال غربی تخت فولاد اصفهان، تکیه‌ خاتون آبادی قرار دارد و در این آن شخصی به نام میرمحمد اسماعیل خاتون‌آبادی (مرشد صوفیه) به خاک سپرده شده است. از نکات و ویژگی‌های بارز و جالب این تکیه، می‌توان به سبک ساخت‌وساز آن اشاره کرد؛ چراکه طبق اظهارات کارشناسان معماری، تنها تکیه‌ موجود در تخت فولاد اصفهان است که هم‌زمان ویژگی‌های تکیه، مسجد و مدرسه را دارد.

بخش‌های تشکیل دهنده‌ این تکیه‌ شامل صحن، ورودی، چندین حجره، بقعه‌، چندین صحن‌ فرعی، ایوان شمالی و مسجدی کوچک می‌شود. زیر بقعه‌ تکیه نیز زیرزمینی (سرداب) وجود دارد که اکنون خالی است؛ ولی گویا روزگاری میرمحمد اسماعیل از آن محل به‌عنوان عبادتگاه خود استفاده می‌کرد.

در جنب ورودی، بقعه را مشاهده خواهید کرد که پلان آن به‌صورت چلیپایی است. این ساختمان، دارای دو طبقه‌ است که طبقه دوم آن از یک اتاق میانی در بالای مقبره‌ میراسماعیل و یک بالکن به‌سمت تشکیل می‌شود.

تکیه آقا رضی

تکیه آقا رضی مکان خاکسپاری آقا رضی‌الدین محمد موسوی اصفهانی است. این تکیه مابین تکیه‌های چهارسوقی و خوانساری قرار دارد و از بخش‌های مختلفی از جمله بقعه، صحن و تعدادی حجره در پیرامون آن تشکیل می‌شود. قدمت این تکیه را به دوران حکومت شاه سلطان حسین صفوی نسبت داده‌اند که متاسفانه اخیرا تخریب شده‌اند. بقعه‌ تکیه به‌صورت ساختمانی خشتی کوچک با چهارصفه طراحی کرده‌اند که هر صفه از تاق و تویزه پوشیده و در راس هرکدام، برجستگی‌هایی ایجاد شده است.

تکیه بابا رکن‌ الدین

تکیه‌ بابا رکن‌الدین با قدمتی که به دوران ایلخانی بازمی‌گردد، به قدیمی‌ترین عمارت تاریخ‌دار تخت فولاد شهرت دارد. در این بنا، رکن‌الدین مسعود بن عبدالله بیضاوی، از عارفان قرن هشتم هجری قمری مدفون شده است. اطلاعاتی در مورد دستور بازسازی و مرمت این تکیه در دوران پادشاهی صفویان، کشف کرده‌اند که آن را منسوب به شاه عباس اول می‌دانند.

خارج بنا از نظر هندسی، پنج‌ضلعی طراحی شده است و محور اصلی آن با قبله کامل مطابقت دارد. گنبد بیرونی بقعه نیز برخوردار از ۱۲ وجه است که به تعبیر برخی از کارشناسان، آن را با الهام از کلاه درویشان طراحی کرده‌اند. تعدادی دیگر نیز ۱۲ وجه گنبد را مرتبط با مذهب شیعه ۱۲ امامی رکن‌الدین می‌دانند.

در قرن اخیر، می‌توان قسمت بیرونی گنبد و پشت بغل‌های نمای ورودی آن را به‌صورت کاشیکاری شده، مشاهده کرد. بقعه دارای ایوان ورودی است که نمای خارجی هر طرف آن، توسط تاق‌نماها، تزئین شده است. از دیگر نکات معماری این تکیه، نوررسانی آن است. سازندگان این اثر تاریخی برای تامین نور مورد نیاز این قسمت از تخت فولاد، مشبک‌هایی از جنس آجر در بین بقعه تعبیه کرده‌اند.

تکیه میرفندرسکی

تکیه‌ میرفندرسکی در بخش شمال غربی تخت فولاد اصفهان قرار دارد. میرفندرسگی حکیم، استاد و فیلسوف اصفهان در دوران حکومت صفوی بوده است. تحویلدار اصفهانی، تکیه‌ میرفندرسکی را مدرسه‌ای معرفی کرده است که از صحن، چندین حجره و محل سکونت میر تشکیل می‌شد. در واقع با این اظهارنظر، قدمت ساخت آن به دورانی قبل از فوت میرفندرسکی (سال ۱۰۵۰ هجری قمری) بازمی‌گردد. کتیبه‌ای مزین به خط میرعماد حسنی، از خطاطان شهره‌ حکومت صفویان نیز در تکیه دیده شده که خود گواهی بر قدمت تکیه است.

صحن، چندین حجره، ایوان‌ها و سردر از بخش‌های تشکیل‌دهنده‌ تکیه‌ی میرفندرسکی هستند. در بخش جنوب تکیه، صحن اصلی قرار دارد که از آثار دوران حکومت پادشاهان قاجار است. همچنین در گوشه‌ای از تکیه و محور بقعه، ورودی بنا تعبیه شده است. از نکات برجسته در معماری تکیه‌ میرفندرسکی، می‌توان به انتظام چهار ایوانی آن اشاره کرد. تعدادی حجره نیز در پیرامون صحن ساخته شده است.

تکیه فاضل سراب

در این تکیه شخصی به نام ملا عبدالله تنکابی سرابی مدفون است. این بنا، از دالان ورودی، بعقه، صحن و سردری آجری تشکیل می‌شود. در دوران حکومت صفویان در اطراف صحن، حجره‌هایی نیز قرار داشت. سردر این بنا تخریب شده است. در سال‌ ۱۳۸۲ هشتی و حجره‌ها، طبق معماری اولیه و اصلی، بازسازی و مرمت شدند. فضای بخش ورودی تکیه‌ فاضل‌سراب را ایوانی به‌شکل مستطیل تشکیل می‌دهد. هشتی نیز مستقیما به بقعه و صحن، دید کامل دارد. در واقع هشتی به‌گونه‌ای ساخته شده است که با استفاده از دو دالان کوتاه در دو طرف به بقعه ارتباط دارد. در مسیر بقعه و روی محور طولی تکیه ورودی تعبیه و صحن نیز به‌صورت مستطیل احداث شده است.

ساختمان بقعه از شکل هشت‌ضلعی برخوردار است و راهرویی کوچک در میان جرزها تعبیه شده است. به‌گونه‌ای که دورتادور عمارت مذکور را به یک‌دیگر متصل و مرتبط می‌سازد. گنبد تکیه کوتاه است و توسط کاربندی‌های ساده، روی جرزها ایجاد شده‌ است. بدنه‌ خارجی بقعه نیز در کل جهت‌ها به‌صورت کاملا یکسان طراحی شده است. این بدنه متشکل از تاقی بزرگ به‌عنوان ورودی در میان و دو بخش باریک در دو طرف است.

تکیه میرزا رفیعا نائینی

تکیه‌ میرزا رفیعا به‌صورت هشت‌ضلعی منتظم است. برخی قدمت این تکیه را متعلق به سال‌های ۱۰۸۲ تا ۱۱۰۵ هجری قمری می‌دانند. در بخش داخلی تکیه، راهرویی بین ستون‌ها و جرزهای اصلی بنا ساخته شده است. در بخش خارجی نیز در هر قسمت، تاق‌نماهایی وجود دارد که از بخش زیرین با تاق کلیل و تاق جناغی در بخش بالایی تشکیل شده است. در قسمت‌ تاق‌نمای موجود در هر ضلع آن نیز می‌توان لچکی‌هایی را مشاهده کرد که با هنر کاشی‌کاری در قسمت جداره‌ها تزیین شده‌اند.

تکیه مادر شاهزاده

در این تکیه شخصی به نام مریم، دایه فرزند فتحعلی شاه و شیخ محمدتقی رازی، از عالمان برجسته‌ زمان، به خاک سپرده شده‌اند. طرح اصلی این عمارت به‌صورت چهار ایوانی با دو ورودی در نظر گرفته شده است که بالای ایوان شمالی سه اتاق را تعبیه کرده‌اند. دیگر ایوان‌های جنوبی، شرقی و غربی با کمی جلوآمدگی در صحن، احداث شده‌اند. داخل گنبد تکیه را با مقرنس‌های گچی، متونی به خط بنایی و نقاشی تزیین کرده‌اند.

تکیه کازرونی

قدمت تکیه کازرونی به دوران پایانی حکومت قاجار بازمی‌گردد. این عمارت شامل ساختمان بقعه، حجره‌های اطراف صحن، ورودی‌ها و صحن می‌شود و بقعه‌ آن با نقشه‌ای به‌صورا هشت‌ضلعی منتظم است. در واقع خود بقعه از یک ورودی برخوردار است؛ در حالی که تکیه دو ورودی را شامل می‌شود، ورودی‌هایی بدون سردر و متشکل از دالانی کشیده.

در نمای بخش بیرونی بقعه، قابی به‌شکل مستطیل در هر ضلع وجود دارد که درون هرکدام از آن‌ها، تاقی به‌شکل هلال، ساخته شده است. این قاب‌ها با لچکی‌های متمایزی که به‌صورت معقلی تزیین شده‌اند. تامین نور داخل در این بخش نیز با ایجاد و ساخت مشبکی به‌شکل شش‌ ضلعی صورت می‌گیرد که درون هر تاق تعبیه شده است.

تکیه ابوالمعالی کلباسی

بقعه‌ تکیه‌ ابوالمعالی کلباسی به‌صورت هشت‌ و نیم هشت طراحی شده است. نورگیرهایی وسیع و گسترده بقعه مسئولیت نوررسانی را بر عهده دارند. خود تکیه نیز متشکل از صحن و چندین حجره در اطراف آن بود که متاسفانه تمامی آن‌ها از بین رفته‌اند.

یک ورودی برای بقعه در یکی از اضلاع کوچک‌تر تعبیه شده است. همچنین در بخش بدنه‌ خارجی آن، می‌توان در هر ضلع، تاقی را مشاهده کرد که در ضلع‌های بزرگ‌تر به به زیربخش تفکیک و تقسیم‌بندی شده‌اند.

تکیه واله

تکیه‌ واله شامل بخش‌هایی از جمله سردر، هشتی، تاق و گنبدی آجری می‌شود و به دستور صدر اصفهانی تاسیس و به شاعری اصفهانی به نام کاظم واله بخشیده شده است.نقشه آن به‌صورت هشت و نیم هشت است و با ستون‌هایی دایره‌ای شکل در زاویه‌ها (گوشه‌ها) ساخته شده است. البته سردر و هشتی از بین رفته و اثری از آن‌ها باقی نمانده است.

صحن تکیه فضای مستطیل شکل باغ است و در انتهای آن کوشک و در رو‌به‌روی ورودی، ساختمان مقبره احداث شده است. همچنین صحن از یک محور اصلی برخوردار است که این محور از کوشک و بقعه عبور می‌کند. کوشک به صور چلیپایی طراحی شده و امروزه به ساختمان چهار فصل شهرت یافته است.

تکیه  شهشهانی

متاسفانه کل بخش‌های اطراف بقعه‌ شهشهانی مورد تخریب قرار گرفته است. طبق آثار بازمانده، این تکیه از یک ورودی در محور بقعه برخوردار بوده است و سپس به ساخت و احداث صحن و تعدادی حجره در اطراف آن پرداختند. بنابراین بقعه دقیقا در وسط این فضا قرار می‌‌گیرد.

از نکات جالب در معماری تکیه شهشهانی صحن هشت ضلعی آن است.

تکیه تویسرکانی

با توجه به نقشه‌ بازمانده از تکیه‌ تویسرکانی، این بنا از تعدادی حجره تشکیل می‌شد که متاسفانه اخیرا از بین رفته‌اند.

بقعه نیز به‌صورت هشت و نیم هشت طراحی شده است که در چهار ضلع کوچک‌تر به درون، عقب نشینی دارد. در یکی از این اضلاع ورودی تعبیه و بدنه‌ بیرونی این تکیه از آجر تشکیل شده است.

تکیه ریزی

تکیه‌ ریزی به‌صورت فضایی مربعی شکل با حجره‌هایی در اطراف بود که متاسفانه حجره‌ها بین رفته‌اند. بقعه‌ تکیه به‌صورت هشت ضلعی منتظم ساخته شده است که نور از تمامی جهت‌ها وارد آن می‌شود. همچنین در یک جهت نیز ورودی برای آن در نظر گرفته‌اند. بدنه‌ بیرونی تکیه‌ ریزی از آجر ساخته و در هر ضلع و داخل آن، شبکه‌بندی‌های نورگیر با تاق هلالی طراحی و تعبیه شده است.

تکیه جعفر آباده‌‌ای

تکیه جعفر آباده‌‌ای محل دفن یکی از عالمان مذهب شیعه، محمد جعفر آباده‌ای است. طبق اظهار نظر کارشناسان تاریخی، از زمان شروع تا سال ۱۳۲۴ هجری قمری که رکن‌الملک به ساخت و احداث مسجد پرداخت، این تکیه به‌صورت نیمه کاره باقی مانده و تا آن زمان، بقعه‌ی اصلی نیز فاقد هرگونه پوششی بوده است. پس از تکمیل عمارت توسط رکن‌الملک، تکیه از بخش‌هایی مانند سردر، بقعه، دو صحن در اطراف، صحن اول، حجره‌هایی در پیرامون صحن، هشتی، صحن دوم و حجره‌هایی در اطراف صحن دوم، برخوردار شد.

در بخشی از صحن دوم، فضایی جهت ورود به مسجد رکن‌الملک را ایجاد کرده‌اند. نقشه‌ بقعه نیز به‌صورت مستطیل شکل است و از هر چهار طرف می‌توان وارد شد. بخش مرکزی بقعه از هر چهار سمت به چهار فضای کناری متصل و مرتبط است. در دو ضلع بزرگ‌تر، فضایی ایجاد شده است که با ایوانی به صحن‌های اصلی مرتبط است. دو فضای دیگر نیز با دو صحن فرعی متصل هستند.

تکیه آباده‌ای در تخت فولاد

کارشناسان با استفاده از تصویری قدیمی که از بقعه برجای مانده است، به این نتیجه رسیده‌اند که ایوان‌های مرکزی بسته و تنها به‌عنوان نورگیر مورد استفاده قرار می‌گرفتند.