هنر زرتشتی‌دوزی یا گبردوزی | صنایع دستی زرتشتیان

زرتشتی دوزی یا گبردوزی ، یکی از صنایع دستی سنتی و زیبای ایران است . همان گونه که از نام این رودوزی سنتی پیداست هنری مرتبط با زرتشتیان ایران می باشد و توسط زرتشتیان ابداع گردیده است.

هنر زرتشتی‌دوزی

زرتشتی‌دوزی یا گبردوزی، نوعی دوخت است که مخصوص بانوان زرتشتی بوده و پیشینه آن به پیش از اسلام می‌رسد. زرتشتی‌دوزی تنها در میان زرتشتیان انجام می‌شود و اکنون در حال فراموش شدن است. زرتشتی‌دوزی از دیرباز در یزد رواج داشته است.

«گبر» ظاهرا لقبی تحقیر آمیز به معنی غیر مسلمان، کافر و مجوس است که مسلمانان به پیروان دین زرتشت در ایران نسبت می دهند.

زرتشتی‌دوزی دربرگیرنده نگاره‌ها و نمادهای ویژه‌ای است که هر یک درون‌مایه‌ی ویژه‌ای در باورهای زرتشتیان و ایرانیان دارد که البته پته‌دوزی کرمان بسیار شبیه به این هنر دوخت است.

زرتشتی‌دوزی با نخ‌های رنگی بسیار ظریف ابریشمی روی پارچه‌های ریزبافت نقش می‌شده است که از ظریف‌ترین انواع سوزن‌دوزی است. اغلب دوخت‌های آن به اندازه‌ای ظریف و کوچک هستند که فقط با ذره‌بین می‌توان آنها را از هم تفکیک کرد که این از ویژگی‌های بارز این هنر محسوب می‌شود.

در این روش دوخت دوزندگان برای بستر کار از پارچه‌های ریز بافت استفاده می‌کنند و نقوش متنوعی برای سوزن‌دوزی به کار می‌برند. اکنون این هنر نزد زرتشتیان یزد و تهران تا حدودی رواج دارد. پوشاک آنان از پارچه‌هایی به رنگ‌های گوناگون تشکیل شده است. رنگ‌های مورد استفاده در گبردوزی، رنگ‌های روشن و زنده مانند سرخ، سفید و سبز بوده است.

نخ مورد استفاده در زرتشتی‌دوزی ابریشم تابیده‌ طبیعی است. از این نخ هم برای سوزن‌دوزی طرح‌ها روی نوارهای تیر و هم برای شیرازه‌دوزی بین تیر و سیخ‌ها (بخشی از لباس زنان زرتشتی) استفاده می‌کردند. پس از ظرافت که یکی از مشخصه‌های بارز هنر زرتشتی‌دوزی است، نقوش به کار رفته را می‌توان یکی دیگر از مشخصه‌های آن دانست.

نقوش متنوعی در زرتشتی‌دوزی به کار می‌رود که عبارتند از نقوش گیاهی (درخت زندگی، درخت سرو، سرو خمیده، گل میخک)، نقوش حیوانی (طاووس، خروس، مرغ، هدهد و ماهی) یا نقوش هندسی مانند مربع و دایره. این نقوش به صورت بسیار ریز روی پارچه دوخته می‌شود، به طوری‌که کوک‌های آن به‌سختی دیده می‌شود.

از آنجا که بیشتر زرتشتیان در یزد سکونت دارند این هنر در یزد از رواج بیشتری برخوردار بوده است. آثار باستان شناسی و نقوش طاق بستان حاکی از این امر است که این قوم به بافت های ظریف علاقه بسیار داشته و بر بافندگی اقوام دیگر از اروپا گرفته تا چین و ژاپن اثر گذاشته است.

زرتشتیان به مهارت در سوزن دوزی بسیار اهمیت می دادند و حتی مهارت دختر در سوزن دوزی ، بخشی از جهیزیه او به شمار می رفت. در میان زرتشتیان چنین رسم بوده که کمی بعد از تولد نوزاد دختر ، دوخت لباس عروسی او را شروع کرده و همزمان با بزرگ شدن او کار دوخت و تزئین لباس او ادامه پیدا می کرد.

بدین ترتیب بعد از گذشت چندین سال، لباس عروس به یک اثر هنری زیبا تبدیل می گشت. هم اکنون نیز این سنت زیبا در میان زرتشیان رایج است. ایشان لباس های سنتی خود را حفظ کرده اند. حتی امروزه در مراسم عروسی، بانوان لباس های سنتی خود را می پوشند.

همچنین یکی از زیباترین رسوم برای حفظ سنت های دیرینه در میان زرتشتیان این است که به هنگام عروسی یک دختر، لباس های نیاکان که در صندوق حفظ شده است به عروس هدیه می گردد.

در روستاهای اطراف یزد، لباس های سنتی و قدیمی زرتشتیان به چشم می خورد. زنان لچک بر سر گذاشته و روی آن شال درازی (مکنا) به طول سه متر با پهنای یک متر می اندازند که بر روی آن رودوزی های زیبایی انجام داده شده است.

شلوار بانوان زرتشتی بسیار گشاد و بلند است که در قسمت های کمر و مچ پا با بندی جمع می شود. پای این شلوار از نوار های عمودی نازک و رنگارنگی که با بخیه های ریز به هم متصل شده اند تشکیل می شود. این پارچه ها گاهی تماما ابریشم گلدار و یا چیت های گلدار روشن می باشند. هر پای شلوار به پهنای 130 سانت است که در قسمت مچ پا جمع شده و همچون بادکنکی به نظر می آید. برای تزین بیشتر بر روی آن رودوزی های زیبایی نیز انجام می پذیرد.

زرتشتی دوزی یا گبر دوزی در قسمت های مختلف پوشاک زرتشتیان

لچک

کلاهک بانوان زرتشتی است که پارچه ای سه گوش از پارچه های زری و مخمل و یا ابریشم می باشد که با آستر دوخته می شود، دوگوشه این لچک را که در پشت سرقرار میگیرد بوسیله قیطان به هم می پیوندند.

مکنا

 از پارچه ای رنگین تهیه می شود که طول آن حدود ۵/۳ و عرض ۱متر است و روی لچک استفاده می شود.

شلوار بانوان زرتشتی

ساق های این شلوار از تکه های باریک و الوانی تشکیل می شود که به یکدیگر دوخته شده است و بر روی آن گبر دوزی انجام می گیرد این شلوارها بسیار گشاد بوده و بلند تا مچ پا که در کمر و مچ پا به وسیله بندی جمع می شده است.

قسمت بالای این شلوار که سوزن دوزی نشده در زیر لباس پنهان می شود.

با وجود جزئیات زیادی که این نقوش دارند اما طول هیچکدام از آنها بیشتر از ۵/۱ سانتیمتر نیست.

پیراهن بانوان زرتشتی معروف به پیراهن تیر و سیخ

برای تهیه این پیراهن از پارچه های خوشرنگ که تا زانو یا کمی زیر زانو بوده است و قد آن را به صورت عمودی از زیر سینه تا پایین با تکه هایی که به صورت ترک ، ترک و رنگارنگ است ترکیب می کنند و گبر دوزی بر روی این ترک ها انجام می گرفته است.

در حال حاضر از پارچه های متداول در بازار استفاده می شود.

تافته‌های رنگی

پیش از این نگاره‌های روی پارچه‌های چیت یا ابریشمی که خود می‌بافتند گلدوزی می‌شد. ولی اکنون از تافته‌های رنگی مثل سبز یشمی‌، زرد قناری، بنفش، زرشکی، آبی، قرمز، مشکی، و پارچه کتانی یا لایی برای استواری بیشتر و آسانی کار سوزن‌دوزی استفاده می‌شود.

معانی رنگ های استفاده شده در زردشتی دوزی

رنگ سبز

در آیین زرتشتی و فرهنگ ایرانی‏، رنگ سبز نشان زندگی، بالندگی و سربلندی است. در دین زرتشت، رنگ سبز بسیار سپند (مقدس) است تا جایی که عروس بیشتر لباس سبز می‌پوشد و پارچه‌ی توری سبزرنگ روی سر می‌اندازد و داماد، کلاه به رنگ سبز بر سردارد و روی شانه‌ی راست دستمال سبز می‌اندازند و روی آن پشتی قرار می‌دهند. حتی سفره ای که در برابر عروس و داماد گسترده می‌شود سبز رنگ است.

درخاکسپاری، بزرگ‌ترین فرزند فرد درگذشته در حالی که دستمال سبزی بر بازوی دست راست خود بسته است، حرکت می‌کند. این کار نشانه آن است که زندگی در این خاندان پایستگی خواهد داشت.

رنگ سفید

در آیین زرتشتی رنگ سفید نشانه‌ی پاکی است و در اوستا نیز به عنوان رنگ وهومن و نماد دین بدان اشاره شده است.

در استوره‌های ایرانی آمده است که زمانی که زرتشت سرگرم اجرای آیین دینی بهار بود و در کنار رودخانه دایتی به نیایش می‌پرداخت‏، پس از چهارمین بار که از آب بیرون آمد، بهمن را از سمت جنوب دید که به سوی او می‌آید و شاخه سفیدی در دست داشت که نماد دین بود. موبدان لباس سفید برتن دارند.

در سوگواری‌‌ها همگان لباس سفید می‌پوشند.

رنگ سرخ

در آیین زرتشتی رنگ سرخ نماد ایزد مهر و دمیدن خورشید است. از سویی رنگ آتش است که آتش در نزد زرتشتیان سپند است.

در این دوخت  طرح سرو  نماد آزادگی، طرح شیلونه نماد چرخ زندگی، طرح گل آفتاب گردان نماد برکت وخوش یُمنی، گل میخک نماد خیر وبرکت، طرح درخت نخل و شتر هردو نماد استواری و صبر و طرح ماهی نماد روشنایی و روانی زندگی است.

به راه های گلدوزی شده، اصطلاحاً  تیر و به راه های که با پارچه طرح دار که اکثراً پارچه چیت چینی یا هندی است اصطلاحاً سیخ می‌گویند.

راه ها به اندازه پنچ تا هفت سانتی متر است.

کناره درزهای تیر و سیخ با نخ در قدیم چند لا ابریشم می دوختند ولی امروزه با نخ عمامه شیرازه دوزی می کنند که بدین روش که نخ را گذاشته و روی آنرا با نخ نقده بست می‌زنند. این کار باعث زیبایی کنار تیر و سیخ ها و همچنین باعث محکم شدن درزها می‌شود.

در طراحی روی تیرها به شکلی که می‌بینید، طرح‌ها ابتدا در دو طرف تیر ، بعد وسط دوباره تکرار طرح قبلی درست در بالای آن انجام می‌شود و طرح‌ها بدین نحو تکرار شده تا تمامی تیر پر شود.

رنگ‌های مورد استفاده در گلدوزی سفید، قرمز، سبز، بنفش، زرد، آبی و سیاه می‌باشد.

شیلونه در واقع طرح دایره ای است. چون به شکل دایره است به شکل چرخ زندگی یا دنیا معنی می‌شود.

ابزار مورد نیاز زرتشتی دوزی

انواع نخ های ابريشم خام، انواع نخ های گلدوز دستی، انواع نخ های پلی استر، انواع نخ های ابريشمی و پشمی و پنبه ظريف، انواع نخ های گلابتون ظريف، انواع پارچه های ساده، رنگين و گلدار ابريشمی، پشمی و پنبه ای و انواع، پارچه های زربافت ابريشمی، انواع سوزن، ميز كار ونور، اتو و ميز اتو، فندك يا كبريت، خط كش، سوزن نخ كن، انگشتانه، ذره بين، چراغ مطالعه.